3 Dywizjon Żandarmerii (3 dżand.) to jednostka żandarmerii Wojska Polskiego.
Historia dywizjonu
W dniu 27 listopada 1919 roku major Zygmunt Ziemiański, z Dowództwa Żandarmerii Okręgu Generalnego „Kraków”, otrzymał tymczasowy przydział na stanowisko dowódcy Żandarmerii w Dowództwie Okręgu Generalnego „Grodno”.
3 dywizjon żandarmerii, wraz z podporządkowanymi pododdziałami, stacjonował w Okręgu Korpusu Nr III (z dowództwem dywizjonu w Grodnie oraz plutonami w Grodnie, Wilnie I, Wilnie II, Lidzie, Suwałkach, Głębokiem i Mołodecznie). Dowódca dywizjonu pełnił również funkcję szefa żandarmerii w Dowództwie Okręgu Korpusu Nr III.
Na początku 1924 roku w dywizjonie służbę czynną pełniło 17 oficerów żandarmerii, w tym kapitan Stefan Kirtiklis oraz porucznicy: Józef Korytowski (dowódca plutonu żand. Lida), Włodzimierz Kościuk (dowódca plutonu żand. Grodno) i Michał Skrypko (dowódca plutonu Suwałki). Dywizjon stanowił oddział macierzysty dla kapitana Tadeusza Misia, który był przydzielony do Centralnej Szkoły Żandarmerii w Grudziądzu, oraz dla majora rezerwy Ignacego Huttera.
Do 20 marca 1924 roku zlikwidowano plutony żandarmerii w Mołodecznie i Wilnie II, a w ich miejsce utworzono posterunki żandarmerii. W tym samym miesiącu por. żand. Jakub Cwaczka został przeniesiony z korpusu oficerów żandarmerii do korpusu oficerów jazdy, z równoczesnym wcieleniem do 19 pułku ułanów.
17 lutego 1928 roku minister spraw wojskowych zatwierdził datę 1 lipca jako dzień święta dywizjonu.
W 1933 roku Okręgowy Ośrodek Wychowania Fizycznego w Białymstoku nagrodził tamtejszy pluton żand. dyplomem za osiągnięcia sportowe w poprzednim sezonie lekkoatletycznym. Dzięki inicjatywie dowódcy plutonu, porucznika Mieczysława Józefa Golasa oraz zaangażowaniu wszystkich podoficerów, cały skład pododdziału zdobył Państwowe Odznaki Sportowe i odznaki strzeleckie III klasy. W zawodach lekkoatletycznych wyróżnili się żandarm Jan Sawicki (skoki i biegi krótkie) oraz starszy żandarm Henryk Odachowski (kolarstwo). W zawodach garnizonu Białystok brały udział drużyny siatkówki i koszykówki. Dodatkowo, wszyscy żołnierze plutonu trenowali boks pod okiem wybitnego instruktora, pana Latkowskiego, byłego trenera poznańskiej „Warty”. Kilka rodzin podoficerskich zaczęło uprawiać narciarstwo, w tym Tadeusz Trzpis, jedenastoletni syn zastępcy dowódcy plutonu.
12 grudnia 1935 roku minister spraw wojskowych unieważnił dotychczasową datę święta dywizjonu i zatwierdził dzień 13 czerwca jako datę święta żandarmerii.
W 1938 roku zorganizowano pluton żandarmerii Wilno II, który przejął zadania ochronne siedziby Inspektoratu Armii, Dowództwa Obszaru Warownego „Wilno” oraz Ekspozytury Nr 1 Oddziału II SG WP.
Latem 1939 roku utworzono posterunek żand. w Giełczynie. Dowódcą posterunku został plutonowy Jan Kępa, a jego zastępcą kapral Zenon Makowski. Posterunek podlegał dowódcy plutonu żand. Białystok, a jego zadaniem było zapewnienie dyscypliny i porządku w rejonie Wizny, gdzie budowano fortyfikacje nad Narwią i Biebrzą. Plutonowy Kępa został zamordowany w 1940 roku w Kalininie.
Jednostka nie miała sztandaru ani odznaki pamiątkowej. Oficerowie i podoficerowie od 1931 roku mogli otrzymać odznakę pamiątkową Żandarmerii. W 1939 roku planowano wprowadzenie „Znaku Służbowego Żandarmerii”, który miał być numerowany. Dla 3 dżand. przewidziano numery od 3000 do 3999.
Organizacja pokojowa i dyslokacja 3 dżand. w 1939
Dowództwo dywizjonu mieściło się w Grodnie, ul. Grandzicka 1/10
pluton żandarmerii Grodno, ul. Grandzicka 1/10
posterunek żandarmerii Sokółka
posterunek żandarmerii Wołkowysk
pluton żandarmerii Białystok
posterunek żandarmerii Osowiec przy CSPodof KOP
posterunek żandarmerii Grajewo
pluton żandarmerii Lida
posterunek żandarmerii Lida przy 5 pułku lotniczym
posterunek żandarmerii Mołodeczno
pluton żandarmerii Suwałki, ul. Sejnecka 14
posterunek żandarmerii Augustów
pluton żandarmerii Wilno I, ul. św. Ignacego 4a
posterunek żandarmerii Porubanek
posterunek żandarmerii Podbrodzie
posterunek żandarmerii Postawy
posterunek żandarmerii Nowa Wilejka – st. wchm. Szykler
pluton żandarmerii Wilno II
Mobilizacja w 1939 roku
Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, po sformowaniu wymienionych poniżej pododdziałów żandarmerii, 3 dżand. ulegał likwidacji, a jego pozostałości oraz nadwyżki miały być skierowane do Ośrodka Zapasowego Żandarmerii „Staszów” w Staszowie:
w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem żółtym, przeznaczonych do wzmocnienia osłony granicy wschodniej lub zachodniej:
pluton pieszy żandarmerii nr 29 dla 29 Dywizji Piechoty (A+24)
pluton krajowy żandarmerii „Grodno” (A+30)
pluton pieszy żandarmerii nr 114 (A+36)
w I rzucie mobilizacji powszechnej:
pluton konny żandarmerii nr 55 (X+3)
pluton pieszy żandarmerii nr 115 (X+4)
pluton pieszy żandarmerii nr 116 (X+5)
pluton żandarmerii Białystok, w oparciu o 10 pułk Ułanów Litewskich, mobilizował:
w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem żółtym:
pluton konny żandarmerii nr 10 dla Podlaskiej Brygady Kawalerii (A+24)
pluton krajowy żandarmerii „Białystok” (A+30)
w I rzucie mobilizacji powszechnej:
pluton pieszy żandarmerii Nr 118 (X+4)
pluton żandarmerii Lida, w oparciu o 77 pułk piechoty, mobilizował:
w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem czerwonym, przeznaczonych do osłony granicy wschodniej:
pluton pieszy żandarmerii nr 19 dla 19 Dywizji Piechoty (A+24)
w I rzucie mobilizacji powszechnej:
pluton pieszy żandarmerii nr 117 (X+3)
pluton żandarmerii Suwałki, w oparciu o 3 pułk Szwoleżerów Mazowieckich, mobilizował:
w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem żółtym:
pluton konny żandarmerii Nr 11 dla Suwalskiej Brygady Kawalerii (A+24)
pluton żandarmerii Wilno, w oparciu o 4 pułk Ułanów Zaniemeńskich, mobilizował:
w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem żółtym:
pluton konny żandarmerii nr 3 dla Wileńskiej Brygady Kawalerii (A+24)
pluton pieszy żandarmerii nr 1 dla 1 Dywizji Piechoty Legionów (A+24)
pluton pieszy żandarmerii nr 31 dla Obszaru Warownego „Wilno” (A+48)
Łącznie planowano wystawić 14 plutonów, w tym:
3 plutony piesze dla dużych jednostek piechoty (nr 1, 19 i 29),
1 pluton pieszy dla obszaru warownego (nr 31)
5 plutonów pieszych do dyspozycji dowódców Żandarmerii armii (nr 114, 115, 116, 117, 118)
3 plutony konne dla dużych jednostek kawalerii (nr 3, 10 i 11)
1 pluton konny do dyspozycji dowódcy Żandarmerii armii
2 plutony krajowe („Grodno”, „Białystok”) do dyspozycji szefa Żandarmerii OK Nr III
Kadra 3 Dywizjonu Żandarmerii
Dowódcy żandarmerii okręgu generalnego oraz dowódcy dywizjonu:
mjr żand. Zygmunt Ziemiański (27 XI 1919 – † 10 IV 1920)
rtm. / mjr żand. Adam Tomasz Butzura (1920 – 11 II 1921)
rtm. żand. Aleksander Strzelecki (12 II 1920 – 6 VII 1921)
mjr żand. Bronisław Batsch (7 VII 1921 – 14 VI 1922)
płk żand. Jan Jur-Gorzechowski (15 VI 1922 – 12 XII 1927)
mjr żand. Stanisław Sitek (23 XII 1927 – 25 I 1930)
ppłk żand. Stanisław Kuciel (26 I 1930 – 5 IX 1939)
Zastępcy dowódcy dywizjonu (od 1938 roku – I zastępca dowódcy):
mjr / ppłk żand. Marian Józef Dobrzyński (1 III 1923 – I 1926 → komendant PKU Puławy)
kpt. żand. Piotr Stembalski (p.o. 1928)
mjr żand. Leon Cehak (1939)
Obsada personalna 3 dżand w marcu 1939:
dowódca dywizjonu – ppłk żand. Stanisław Kuciel
I zastępca dowódcy – mjr żand. Leon Cehak
II zastępca dowódcy – mjr żand. Julian Kruczek
adiutant – por. żand. Mieczysław Karol Rój
oficer mobilizacyjny – kpt. żand. Grzegorz Czeski
oficer śledczy – wakat
oficer do zleceń – wakat
oficer gospodarczy – kpt. int. Antoni Moszczyński
dowódca plutonu Grodno – por. żand. Stefan Wawrzyniec Rudzki
dowódca plutonu Białystok – kpt. żand. Michał Łotecki
oficer plutonu – ppor. kaw. rez. pdsc mgr Leonard Szczęsny Zdanowicz
dowódca plutonu Lida – kpt. żand. Kazimierz Wołoszczuk
dowódca plutonu Suwałki – por. żand. Jerzy Aleksander Majewski
dowódca plutonu Wilno I – kpt. żand. Stanisław Dziurzyński
oficer plutonu – ppor. kaw. rez. pdsc mgr Flawiusz Jan Morelowski
dowódca plutonu Wilno II – kpt. żand. Włodzimierz Marszałek
Pozostali oficerowie:
kpt. żand. Teofil Ney (od 13 IX 1925)
kpt. rez. żand. Czesław Smoczyński
por. rez. Zygmunt Wiza
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2022-01-19].
Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
Rocznik Oficerski 1928. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1928.
Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932.
Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918-1920. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1934.
Убиты в Калинине, захоронены в Медном. Лариса Еремина (red.). T. 1: Биограммы военнопленных А–Л. Moskwa: Общество «Мемориал», 2019. ISBN 978-5-6041921-4-6.
Edward Jaroszuk. Żandarmeria Wojskowa na Ziemi Wileńskiej w latach 1921-1939. „Biuletyn Żandarmerii Wojskowej”. 7, s. 14-18, 2005. Warszawa.
Grzegorz Ratajczyk: Żandarmeria Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej. Toruń: Dom Wydawniczy DUET, 2004. ISBN 83-89706-20-2.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Jan Suliński, Żandarmeria Wojskowa w latach 1918-1947. Szkic organizacyjno-historyczny, Drukarnia Warszawskiego Okręgu Wojskowego, Warszawa 1994.
Władysław Wierzbicki: Przyczynki do historii Żandarmerii odrodzonego Wojska Polskiego. Londyn: Koło Oddziałowe Stowarzyszenia Polskich Kombatantów nr 106 „Żandarm”, 1990.
Piotr Zarzycki: Plan mobilizacyjny „W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1995. ISBN 83-85621-87-3.