3 Dywizjon Artylerii Konnej

3 Lubelski Dywizjon Artylerii Konnej im. płk. Włodzimierza Potockiego (3 dak)

3 Lubelski Dywizjon Artylerii Konnej im. płk. Włodzimierza Potockiego (3 dak) to jednostka artylerii konnej Wojska Polskiego działająca w okresie II Rzeczypospolitej.

Dywizjon miał swoją siedzibę w Okręgu Korpusu Nr III, początkowo w garnizonie Wilno, a od wiosny 1935 roku w Podbrodziu.

Obchody święta dywizjonu miały miejsce 4 maja.

Proporczyki używane na lancach i patkach kurtek były w kolorze czarno-szkarłatnym.

W 1921 roku dywizjon był częścią 2 pułku artylerii konnej. W zakresie wyszkolenia technicznego, dywizjon podlegał dowódcy 3 Grupy Artylerii.

19 grudnia 1918 roku z Lublina na front wyruszył I pluton 1 baterii artylerii konnej, dowodzony przez por. Józefa Becka.

Formowanie

3 dywizjon artylerii konnej został utworzony w sierpniu 1919 roku w Lublinie w wyniku połączenia 3 baterii artylerii konnej z Wołyńską baterią artylerii konnej. 3 bateria artylerii konnej została sformowana 10 listopada 1918 roku w Lublinie i była pierwszą baterią artylerii konnej. W grudniu tego samego roku otrzymała numer trzeci. Wołyńska bateria artylerii konnej została zorganizowana w marcu 1919 roku w Lubomlu. Trzecia bateria 3 dak powstała w lipcu 1920 roku we Lwowie na podstawie baterii zapasowej artylerii konnej.

Wojna z Ukraińcami i bolszewikami

W latach 1919–1921, podczas wojny z Ukraińcami i bolszewikami, 3 dak przeszedł następujący szlak bojowy: Dołhobyczów (2 stycznia 1919), Oszczów i Goniatyń (7 stycznia 1919), Kadłubiska (1 kwietnia i 8–10 maja 1919), Ochędzyn (7 czerwca 1919), Lachowce (13 sierpnia 1919), Zasław (15 sierpnia 1919), walki nad Słuczą pod Lubarem (31 stycznia 1920), Korostyszew (26 kwietnia 1920), Fastów (1 maja 1920), Biała Cerkiew (3 maja 1920), Medwin (14 maja 1920), Hajczyńce (31 maja 1920), Śnieżna–Ozerna–Samhorodek (5 czerwca 1920), Czerwone (11 czerwca 1920), walki nad Słuczą (19–27 czerwca 1920), Kilikijów (28 czerwca 1920), walki nad Horyniem (29 czerwca – 3 lipca 1920), Kołodenka (4 lipca 1920), Basów Kut (4–5 lipca 1920), Łuck (7–11 lipca 1920), walki nad Styrem (12–28 lipca 1920), Beresteczko (29 lipca 1920), Mikołajów (1 sierpnia 1920), Siestratyn (2 sierpnia 1920), Baranie (3 sierpnia 1920), Rudenko Lackie (6 sierpnia 1920), Antonin (8 sierpnia 1920), Stojanów (12 sierpnia 1920), Radziechów (13 sierpnia 1920), Chołojów (14 sierpnia 1920), Dzibułki–Artasów–Żóltańce (19 sierpnia 1920), Krystynopol (23 sierpnia 1920), Chłopiatyn (27 sierpnia 1920), Waręż (29 sierpnia 1920), Tyszowce (30 sierpnia 1920), Komarów (31 sierpnia 1920), Łaszczów (2 września 1920), Wakijów (5 września 1920), forsowanie Bugu (12 września 1920), Wojnicz (14 września 1920), Ołyka (19 września 1920), wypad za Słucz (1 października 1920), Korosteń (9–10 października 1920).

Okres międzywojenny

W lutym 1921 roku dywizjon został przeniesiony z Łucka do rejonu Przemyśla, gdzie wszedł w skład III Brygady Jazdy. W pierwszej dekadzie czerwca 1921 jednostka została przetransportowana do okolic Wilna.

12 kwietnia 1938 roku minister spraw wojskowych, na mocy rozkazu Dep. Dow. Og. 1590-26 P.U., nadał dywizjonowi nazwę: „3 LUBELSKI DYWIZJON ARTYLERII KONNEJ IMIENIA PUŁKOWNIKA WŁODZIMIERZA POTOCKIEGO”.

Obsada personalna w 1939 roku

3 dak w kampanii wrześniowej

Mobilizacja

3 dywizjon artylerii konnej został zmobilizowany w ramach mobilizacji alarmowej w grupie zielonej, w planowanym czasie od Z+18 do Z+36. W garnizonie Podbrodzie, oprócz 3 dak, w czasie od Z+24 do Z+40 zmobilizowano:

• drużynę parkową uzbrojenia nr 342,
• kolumnę taborową kawaleryjską typ II nr 349,
• kolumnę taborową kawaleryjską typ II nr 350.

Mobilizacja w dywizjonie została ogłoszona w nocy z 24 na 25 sierpnia 1939 roku. Napotkano problemy związane z niedoborem odpowiednich koni, uprzęży oraz wozów taborowych. Po 24 godzinach mobilizację zakończono. 28 sierpnia po południu rozpoczęto transport kolejowy 1 baterii, która wyruszyła trasą Nowa Wilejka, Wilno, Porubanek, gdzie transport został zatrzymany. Ponownie 30 sierpnia uruchomiono transport 1 baterii, która została przewieziona trasą Lida, Baranowicze, Brześć, Warszawa, docierając 31 sierpnia o północy do stacji kolejowej Rogów koło Koluszek. W nocy z 31 sierpnia na 1 września w rejonie wyładowczym znalazło się dowództwo 3 dak, a 1 września 3 bateria. Bateria 2 oraz kolumna amunicyjna zostały wyładowane z transportów kolejowych na stacji Słotwiny.

Działania bojowe

W kampanii wrześniowej 1939 roku 3 dak, dowodzony przez ppłk. Józefa Droby, walczył w składzie Wileńskiej Brygady Kawalerii. Dywizjon składał się z trzech baterii oraz kolumny amunicyjnej.

Brygada, w tym dywizjon, została podporządkowana dowództwu Armii „Prusy” i weszła w skład jej Zgrupowania Północnego. W nocy 2/3 września oddziały brygady zajęły pozycje na północny wschód od Piotrkowa Trybunalskiego. W nocy 3/4 września dywizjon pomaszerował do lasu Lubień i 4 września rano zajął stanowiska ogniowe na jego polanach. W tym czasie 2 bateria została zbombardowana przez lotnictwo niemieckie, jednak nie poniosła większych strat. 5 września dywizjon kontynuował pobyt w lesie Lubień na zajętych stanowiskach. Bateria 1/3 dak oddała trzy pełne salwy bateryjne w kierunku niemieckich kolumn maszerujących w stronę Piotrkowa Trybunalskiego z odległości około 6000 m. Nocą 5/6 września dywizjon odmaszerował za rzekę Pilicę do rejonu Sulejowa, w trakcie marszu 2 bateria z 23 pułkiem ułanów została skierowana do Przedborza. 3 dak, bez 2 baterii, która działała oddzielnie, przebywał na postoju w lesie na wschód od Sulejowa. Nocą 3 dak udał się w kierunku lasu Przysucha. 7 września odpoczywał w lasach koło Przysuchy. Nocą 7/8 września dywizjon wykonał marsz, omijając od północy Radom, i dotarł do lasu w rejonie Jedlińsk. Po krótkim postoju 8 września przed południem wyruszył w kierunku Kozienic. Około godziny 20.00 dotarł do Wisły, jednak z powodu uszkodzonego mostu w Maciejowicach, zatrzymał się w lesie na północny zachód od niego. Kolumna amunicyjna i tabor dywizjonu, 8 września podczas marszu po zatłoczonych drogach w rejonie Radomia, zostały rozproszone w wyniku bombardowania przez lotnictwo niemieckie. Już nie dołączyły do 3 dak.

Walki nad Wisłą

9 września o świcie 3 dak zajmował stanowiska ogniowe na przedmościu przeprawy mostowej pod Świerżami Górnymi, mając za zadanie wsparcie Wileńskiej BK na przyczółku maciejowickim. Bateria 3/3 dak zajęła pozycje za obroną 4 pułku ułanów w rejonie Nowej Wsi. Po podejściu elementów niemieckiej 1 Dywizji Lekkiej, dowódca Wileńskiej BK płk dypl. Konstanty Drucki-Lubecki nakazał dywizjonowi bez walki przeprawić się na wschodni brzeg Wisły. Wileńska BK, po godzinnej walce, wycofała się na północ, a 3 dak stracił kontakt z macierzystą brygadą. Podczas przeprawy, po częściowo uszkodzonym moście w Maciejowicach, 3 dak był atakowany przez lotnictwo niemieckie. Straty poniosła głównie 3 bateria, wśród rannych była duża grupa kanonierów, która w panice uciekła. 1 bateria miała kilku rannych oraz 3 zaginionych razem z jaszczem. Z pozostałości kolumny amunicyjnej dywizjonu zginął ogn. Kazimierz Szczodrowski, a łączność dowództwa dywizjonu również miała kilku rannych. W wyniku paniki w 3 dak, podczas nalotów niemieckiego lotnictwa przy przeprawie przez Wisłę, doszło do podziału dywizjonu. Dowódca dywizjonu z pocztem i zwiadem dotarł do Podzamcza, gdzie zbierał drobne grupy i elementy Wileńskiej BK. Nie nawiązał kontaktu z bateriami 1 i 3, łącznością oraz taborem bojowym dywizjonu. 10 września grupa ppłk. Józefa Droby dotarła do lasów w kolonii Życzyn. Nocą 10/11 września grupa ta dotarła do Sobieszyna nad rzeką Wieprz. Następnej nocy, na rozkaz sztabu Armii „Lublin”, wyruszyła do Runowa, gdzie miała skoncentrować rozproszoną Wileńską BK. Ostatecznie 15 września ppłk Józef Droba ze swoją grupą w rejonie Łaszczowa dołączył do Kombinowanej Brygady Kawalerii płk. Adama Bogorii-Zakrzewskiego. Część łączności dowództwa dywizjonu pod dowództwem ogn. Kazimierza Czemchajło, przez Garwolin i Radzyń Podlaski, dotarła do Kombinowanej BK i weszła w jej skład. W rejonie Radzynia Podlaskiego 12 września znalazł się kpt. Stanisław Szczuka, który w wyniku paniki porzucił swoją 3 baterię podczas przeprawy i wraz z częścią zwiadu dołączył również do Kombinowanej BK.

9 września baterie 1 i 3 zbierały się po przeprawie przez Wisłę oraz bombardowaniu. Wieczorem 1 bateria była ostrzeliwana przez niemiecką artylerię, ponieważ jej pozycja została wskazana przez dywersantów. 10 września przeprowadzono reorganizację pozostałości 3 dak. Dowództwo dywizjonu objął kpt. Stefan Sporschill, a dowodzenie 1 baterią objął por. Antoni Kuźmiński, natomiast 3 baterią dowodził por. Michał Rontz. Tego dnia kpt. Sporschill podporządkował 3 dak dowódcy obrony odcinka „Maciejowice” rtm. Gwido Salamonowi. 1/3 dak zajęła stanowiska ogniowe na skraju lasu 300 m na północ od szosy Maciejowice-Sobolewo, a 3/3 dak 600 m na północ od 1 baterii, z kierunkiem strzału na most pod Maciejowicami, a punkty obserwacyjne zostały wysunięte nad brzeg Wisły. Pozyskano zaopatrzenie, uzupełniono amunicję z jaszczy na wschodnim brzegu i z magazynów w Dęblinie, uzyskano dużą ilość granatów ręcznych. Wykonano działobitnie i schrony, nawiązano łączność telefoniczną w ramach dywizjonu. Podczas pobytu na stanowiskach, ostrzeliwano wielokrotnie niemieckie oddziały pojawiające się na zachodnim brzegu Wisły oraz rejon mostu w Maciejowicach. Jeden z działonów 1/3 dak został ustawiony w kierunku wschodnim do obrony przeciwpancernej. 14 września 3 bateria została przesunięta do rejonu Samogoszczy i tam weszła w podporządkowanie resztek 13 Dywizji Piechoty. 16 września o godzinie 8.00 działon 1 baterii stoczył walkę na wschód od szosy Żelechów-Maciejowice z czołgami niemieckiej Dywizji Pancernej „Kempf”. W wyniku walki armata została rozbita, część obsługi poległa, a część się rozproszyła. Pozostała część 1 baterii zaprzodkowała i odjechała w kierunku północno-wschodnim. W trakcie marszu zostali zaatakowani przez niemieckie czołgi, rozwinęli się i w bezpośrednim ostrzale zniszczyli jeden niemiecki czołg oraz unieruchomili dwa inne. Po wycofaniu się pozostałych czołgów bateria wycofała się nad Wisłę, dołączając do resztek jednostek 13 DP.

Całe zgrupowanie 13 DP płk. dypl. Władysława Kalińskiego podjęło marsz w kierunku Warszawy, docierając o świcie 17 września do Wilgi. Kolejnym nocnym marszem, 18 września zgrupowanie dotarło do lasów w rejonie Józefów, Emów. Teren ten był obsadzony przez oddziały niemieckie, podjęto powolny marsz ku Warszawie, a rano 19 września zgrupowanie, w tym 3 dak, dotarło do Falenicy. Zgrupowanie zatrzymało się w tym rejonie, zajmując stanowiska obrony okrężnej. Obie baterie zostały ustawione do strzelania na wprost, 1 bateria w kierunku Miedzeszyna, a 3 bateria od północnego wschodu, w kierunku szosy lubelskiej. Około południa oddziały niemieckie rozpoczęły natarcie, które zostało odparte, niszcząc trzy czołgi niemieckie, z czego jeden zniszczyła bateria 1/3 dak. Drugie natarcie wykonane przez piechotę z wsparciem artylerii również zostało odparte. Poszczególne baterie i działony prowadziły pojedynki ogniowe z niemiecką artylerią i stanowiskami broni maszynowej, a podczas tych walk obsługi poniosły znaczne straty. Prowadzone do wieczora walki wyczerpały amunicję. Straty osobowe dywizjonu wyniosły około 60% stanu. Po wystrzelaniu amunicji, armaty zostały zniszczone. Pozostali żołnierze 3 dak usiłowali przebić się nocą 19/20 września w grupach poza pierścień okrążenia. Część przedarła się do Warszawy, część w kierunku wschodnim, niektórzy dołączyli do walczących jeszcze jednostek na Lubelszczyźnie, ale znaczna część została wzięta do niewoli.

Działania baterii 2/3 dak

Nocą 5/6 września 2 bateria otrzymała rozkaz marszu wraz z 23 puł. do Przedborza. Maszerując wschodnim brzegiem Pilicy przez Dąbrówkę i Skotniki, w godzinach popołudniowych, razem z 23 puł., osiągnęła skraj lasu na północny wschód od Przedborza. Rano 6 września, z pozycji ogniowych 2/3 dak ostrzelała Przedbórz, w którym mieściły się niemieckie tabory i oddziały tyłowe, ponosząc wysokie straty. Po półtoragodzinnym ostrzale, 23 puł. i 2/3 dak otrzymały rozkaz powrotu do składu Wileńskiej BK. Podjęto marsz do Niewierszyna i Jaksonka, nie odnajdując tam jednostek Wileńskiej BK. 7 września w południe podjęto dalszy marsz do Opoczna, podczas którego bateria była bombardowana przez niemieckie samoloty, tracąc oficera, 7 szeregowych oraz 12 koni. W nocy 7/8 września wraz z ułanami bateria osiągnęła las Brudzewice koło wsi Studzianna. Następnej nocy, 8/9 września, podjęto marsz do lasów Przysuskich. W trakcie marszu na zachód od Gielniowa, w rejonie skrzyżowania szos Opoczno-Radom i Końskie-Odrzywół, doszło do walki z niemieckim oddziałem zmotoryzowanym. Armaty ogniem na wprost zniszczyły wiele niemieckich samochodów i motocykli. 9 września 2/3 dak, w towarzystwie ułanów grodzieńskich, dotarła do rejonu lasów Przysucha, na północ od wsi Ruski Bród. Ppłk dypl. Zygmunt Miłkowski podjął decyzję o przedzieraniu się w Góry Świętokrzyskie. Podczas marszu bateria została zaatakowana przez niemiecką piechotę, w wyniku czego 8 podoficerów i kanonierów poległo, a 3 zostało rannych. Utracono 5 koni. 2/3 dak ogniem na wprost wsparła szwadron 4/23 puł. podczas próby natarcia na wsie Ruski Bród i Kozłowice. Z powodu silnego ostrzału natarcie okazało się niewykonalne. Na rozkaz ppłk. Miłkowskiego uszkodzone zostały armaty oraz inny ciężki sprzęt, a grupami konno podjęto próby przebicia się w kierunku Świętej Katarzyny. Udało się to grupie pod dowództwem ppor. Henryka Krukowicza-Przedrzymirskiego, składającej się z 5 podoficerów i 50 kanonierów. Pozostałe grupy nie dotarły na miejsce zbiórki do 12 września. Po kilku dniach grupa ta podjęła marsz w kierunku Warszawy, dołączając do Zgrupowania płk. dypl. Grzegorza Pełczyńskiego i tworząc zwiad konny zgrupowania, dzieląc jej dalszy los.

Oddział Zbierania Nadwyżek 3 dak

Pluton marszowy 3 dak został zmobilizowany przez 14 dywizjon artylerii konnej w Białymstoku. W koszarach 3 dak, po wyjeździe na front zmobilizowanego dywizjonu i pododdziałów brygadowych, pozostało pod dowództwem kpt. Józefa Szyszko 9 oficerów, 8 podoficerów zawodowych oraz około 300 podoficerów i kanonierów. Dla większości rezerwistów zabrakło broni ręcznej oraz masek przeciwgazowych. Nadwyżki przebywały w koszarach na Podbrodziu do 3 września, a następnie odjechały transportem kolejowym do Włodawy i weszły w skład Ośrodka Zapasowego Artylerii Konnej nr 3. W trakcie transportu OZN 3 dak był atakowany przez lotnictwo niemieckie. Po dojechaniu został zakwaterowany we wsi Korolówka k. Włodawy. Z żołnierzy OZN 3 dak sformowano baterię marszową, która osiągnęła gotowość 11 września. Bateria została skierowana w rejon Kowla, skąd ewakuowała się po 17 września i po kilku dniach dołączyła do Podlaskiej Brygady Kawalerii, z którą weszła w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”. Grupa pozostałych oficerów, podoficerów i rezerwistów została skierowana do Włodzimierza Wołyńskiego, wśród nich kpt. Wojciech Bursa i kpt. Władysław Zakrzewski, gdzie organizowali obronę przed oddziałami niemieckiej 4 Dywizji Lekkiej. 20 września grupa ta została wzięta do niewoli przez Sowieckich żołnierzy. Pozostałość OZN 3 dak w ramach OZAK nr 3 została przemieszczeni do lasu na zachód od Włodawy. Uzbrojeni kanonierzy od 12 września pełnili służbę wartowniczą przy moście na Bugu we Włodawie. 16 września w rejonie Włodawy pojawiły się niemieckie oddziały. Żołnierze 3 dak odmaszerowali w składzie OZAK nr 3 w kierunku Chełma Lubelskiego. 17 września, w rejonie Rudy, podczas postoju dziennego, żołnierze Ośrodka odparli niemiecki podjazd zmotoryzowany z samochodami pancernymi. Po nocnym marszu 18 września Ośrodek dotarł do lasów na południe od Chełma Lubelskiego. Zdemobilizowano do domu żołnierzy bez umundurowania, a akta zostały spalone. Wieczorem podjęto dalszy marsz przez Hrubieszów i Rawę Ruską, docierając 23 września do lasu pod Uhnowem. Z uwagi na nasycenie terenu oddziałami niemieckimi Ośrodek został rozwiązany. Żołnierze otrzymali rozkaz rozproszenia się, a oficerowie udali się w kierunku południowych granic II RP.

Obsada dowódcza 3 dak 1 września 1939

Dowództwo dywizjonu:

• dowódca dywizjonu – ppłk Józef Droba (do 9 IX 1939), kpt. Stefan Sporschill
• adiutant dywizjonu – por. Czesław Schwengruben
• oficer zwiadowczy – kpt. Stanisław Bartkowski
• oficer obserwacyjny – ppor. rez. Bolesław Wiełłowicz
• oficer łącznikowy – ppor. Bolesław Soroka
• oficer łączności – por. Jan Wierusz-Kowalski
• oficer broni – por. rez. Wacław Eysmont
• dowódca kolumny amunicyjnej – por. rez. Świda
• dowódca 1 baterii – kpt. Stefan Sporschill (do 10 IX 1939), por. Antoni Kuźmiński
• oficer zwiadowczy – ppor. rez. Witold Wiełłowicz
• oficer ogniowy – por. Antoni Kuźmiński
• dowódca 2 baterii – por. Edward Partum
• oficer zwiadowczy – ppor. Henryk Krukowicz-Przedrzymirski
• oficer ogniowy – por. Jan Drozdowicz
• dowódca 3 baterii – kpt. Stanisław Szczuka (do 9 IX 1939), por. Michał Rontz
• oficer zwiadowczy – ppor. rez. Wolski
• oficer ogniowy – por. Michał Rontz

Symbole dywizjonu

Sztandar

3 lipca 1938 roku, w Wilnie, marszałek Polski Edward Śmigły-Rydz wręczył jednostce sztandar, ufundowany przez społeczeństwo Wilna oraz mieszkańców północno-wschodnich terenów Rzeczypospolitej. Nadanie sztandaru oraz zatwierdzenie jego wzoru zostało ujęte w Dzienniku Rozkazów M.S.Wojsk. z 1937 nr 16, poz. 201.

Sztandar został wykonany zgodnie z wzorem określonym w Dekrecie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 24 listopada 1937 roku o znakach wojska i marynarki wojennej, opublikowanym w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej nr 5 z 28 stycznia 1938 roku.

Na prawej stronie płata znajdował się amarantowy krzyż, w którym wyhaftowano orła w wieńcu z wawrzynu. Na białych polach, pomiędzy ramionami krzyża, znajdowały się cyfry 3 w mniejszych wieńcach z wawrzynu.

Na lewej stronie sztandaru znajdował się wizerunek Matki Boskiej Ostrobramskiej, Świętej Barbary, godło Lublina, odznaka pamiątkowa dywizjonów artylerii konnej oraz napisy: Korostyszew, Ozierna, Łąszczów, Korosteń, Kadłubiska, Zasław, Artasów, Komarów.

Odznaka pamiątkowa

Od 20 maja 1922 roku oficerowie i żołnierze mogli otrzymywać odznaki pamiątkowe artylerii konnej, wspólne dla wszystkich dywizjonów. Odznaka miała kształt krzyża maltańskiego o ramionach pokrytych emalią białą, z pozłacanymi datami 1809 i 1918. Na środek krzyża nałożony został srebrny, oksydowany orzeł, w koronie pozłacanej, trzymający w szponach pozłacane, skrzyżowane lufy armatnie z gorejącą bombą. Pod lufami znajdował się emaliowany proporczyk artylerii konnej, czarno-amarantowy (od 1926 czarno-szkarłatny).

Barwy artylerzystów konnych

Żurawiejki

Żołnierze dywizjonu

Dowódcy dywizjonu

• kpt. / płk art. Stefan Trzebiński (1920 – V 1927)
• ppłk art. Fryderyk Hönl (V 1927 – 1929)
• ppłk art. Jan Antoni Filipowicz (III 1929 – IV 1934)
• ppłk dypl. art. Aleksander Kędzior (IV 1934 – X 1936)
• mjr art. Henryk Bełdycki (X 1936 – I 1937)
• ppłk dypl. art. Tadeusz Popławski (II 1937 – VI 1939)
• ppłk art. Józef Droba (VI – IX 1939)

Zastępcy dowódcy dywizjonu

• kpt. Konstanty Kazimierz Ważyński (od 15 XII 1922)

Kawalerowie Virtuti Militari

Żołnierze dywizjonu odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari.

Żołnierze dywizjonu – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.

Tradycje dywizjonu

Tradycje 3 dywizjonu artylerii konnej były kultywowane w latach 90. XX wieku przez 3 Brygadę Pancerną z Trzebiatowa.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Dziennik personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].

Piotr Dobrowolski: Dywizjony Artylerii Konnej cz. 2. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2013, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939 tom 42. ISBN 978-83-7769-886-0.

Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.

Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914–1939. Londyn: Nakładem Koła Oficerów Artylerii Polskiej na Obczyźnie, 1975.

Mirosław Giętkowski: Artyleria konna Wojska Polskiego 1918–1939. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2001. ISBN 83-7174-823-X.

Witold Górecki: Zarys historji wojennej 3-go dywizjonu artylerii konnej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.

Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.

Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Pantera Books, 2007. ISBN 83-204-3299-5.

Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918–1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.

Piotr Zarzycki: 3 Lubelski Dywizjon Artylerii Konnej im. pułkownika Włodzimierza Potockiego. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 119. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2001. ISBN 83-88773-64-X.