3 dywizjon artylerii ciężkiej (3 dac) – to jednostka artylerii ciężkiej Wojska Polskiego w II RP.
Nie był on częścią pokojowej struktury armii, gdyż został utworzony w 1939 roku przez 2 pułk artylerii ciężkiej z Chełma.
Mobilizacja
3 dywizjon artylerii ciężkiej został zmobilizowany w ramach planu mobilizacyjnego „W” w dniach od 31 sierpnia do 4 września 1939 roku, w pierwszym etapie powszechnej mobilizacji. Jednostką odpowiedzialną za mobilizację był 2 pułk artylerii ciężkiej z Chełma. Dywizjon stanowił organiczną jednostkę artylerii 3 Dywizji Piechoty Legionów. Proces mobilizacji przebiegł sprawnie, mimo wcześniejszego zakończenia mobilizacji o jeden dzień.
3 dac w kampanii wrześniowej
4 września 1939 roku 3 dac został załadowany na transporty kolejowe w Chełmie Lubelskim. Dnia 5 września dywizjon został wysłany transportem kolejowym do Radomia, przejeżdżając przez Rejowiec, Lublin i Dęblin. Nie dotarł jednak do rejonu koncentracji 3 DP Leg. z powodu ataków niemieckiego lotnictwa na linie kolejowe. Dodatkowo, na mocy decyzji Naczelnego Wodza z 6 września 1939 roku o wycofaniu Armii „Prusy” na wschodni brzeg Wisły, dywizjon został zatrzymany na stacji Gołąb, skąd przemaszerował do rejonu Puław. Został podporządkowany dowódcy Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej. 8 września zajął pozycje ogniowe w lesie, 2 km od Państwowego Instytutu Rolniczego. 10 września rano nawiązał kontakt ogniowy z niemieckimi oddziałami zbliżającymi się do Wisły. Niemiecki ostrzał został przerwany przez cięcia połączeń telefonicznych między punktami obserwacyjnymi a stanowiskami ogniowymi, dokonane przez dywersantów. Wysłane patrole ujęły jednego z dywersantów. Intensywny ostrzał doprowadził do wyczerpania amunicji w 3 dac. 12 i 13 września uzupełniono amunicję z Głównej Składnicy Uzbrojenia i Amunicji nr 2 w Stawach k/Dęblina.
Od 12 września dywizjon został podporządkowany dowódcy 39 Dywizji Piechoty (rez.), wspierając piechotę broniącą się na odcinku od Wólki Gołębskiej do Kazimierza. 14 września dywizjon skutecznie udaremnił próby forsowania Wisły przez niemiecką 29 Dywizję Piechoty Zmotoryzowanej pod Puławami. Wieczorem, wraz z oddziałami 39 DP rez., rozpoczął odwrót, docierając do lasu na północ od miejscowości Nasutów. Tam wszedł w skład zgrupowania ppłk. Zygmunta Bierowskiego, dowódcy 9 pułku piechoty Leg. 15 września, w towarzystwie zgrupowania, maszerował w kierunku południowo-zachodniej części lasów kozłowieckich. 16 września po południu 3 dac w składzie zgrupowania kontynuował marsz przez rejon Lublina, Jaszczów nad Wieprzem do lasu na południe od Białki, gdzie dotarł 17 września po południu. Ponowny marsz, z powodu obfitych opadów deszczu, rozpoczęto 18 września przed świtem w składzie zgrupowania ppłk Zygmunta Bierowskiego. W południe 18 września osiągnięto rejon Pawłowa i zatrzymano się na postój w lasach koło Zalesia. Nocą z 18 na 19 września kolumna marszowa zgrupowania przemieszczała się do lasu koło Wólki Orłowskiej, na północny wschód od Izbicy, będąc pod ostrzałem niemieckiej artylerii. W wyniku ostrzału podczas przejścia przez wieś Krupe, jedna z armat została trafiona pociskiem, tracąc cały zaprzęg, dwóch kanonierów zostało rannych, a jedna bateria odłączyła się od dywizjonu. 19 września o świcie 3 dac, bez 1 baterii, osiągnął las w majątku Orłów na południowy zachód od Surkowa. Zajęto pozycje ogniowe, z których wsparcie udzielono oddziałom piechoty z 39 DP rez. walczącym z niemiecką 4 DP. W trakcie tych walk 2 bateria straciła haubicę. W nocy z 19 na 20 września dywizjon (bez 1 baterii) wraz z piechotą oderwał się od niemieckich oddziałów i pomaszerował trasą przez Chełmiec, Kraśniczyn do Majdanu Skierbieszowskiego, gdzie wspólnie z 95 pułkiem piechoty stanął na postoju. W południe 20 września, razem z 95 pp, pomaszerował do Stanisławówki. W dniach 21–26 września 1939 roku dywizjon brał udział w „drugiej” bitwie pod Tomaszowem Lubelskim. 3 dac, wraz z całą artylerią 39 DP rez., został skoncentrowany w nocy z 20 na 21 września, aby wesprzeć natarcie na lasy Majdan Ruszowski-Majdan Krynicki, a stanowiska ogniowe zajmował w kolonii Horyszów Polski. 21 września o godz. 6.00 39 DP rez. uderzyła na pozycje niemieckiej 27 DP. W nocy z 21 na 22 września artyleria 39 DP rez., w tym 3 dac, przejęła nowe stanowiska ogniowe w rejonie Cześniki, kolonia Bożydar. O godz. 10.30 ruszyło natarcie polskiej piechoty, które zostało załamane w wyniku silnego ostrzału artylerii niemieckiego VII Korpusu Armijnego. Stanowiska artylerii 39 DP rez. znalazły się pod ostrzałem niemieckiej artylerii. Obie haubice dywizjonu podjęły walkę ogniową z niemiecką artylerią. 23 września przed południem, wraz z 39 DP rez., 3 dywizjon wyruszył w marsz do wsi Polanówka, którą osiągnął w nocy. Następnie 24 września, w towarzystwie piechoty, 3 dac dotarł do Krasnobrodu, który wcześniej opanowała kawaleria Nowogródzkiej Brygady Kawalerii. W Krasnobrodzie dołączyła bateria 1/3 dac. 25 września 3 dac wspierał natarcie własnej piechoty podczas walk z niemiecką 8 DP. Piechota 10 i 39 DP rez. atakowała wzgórza na południe od Krasnobrodu, w tym wzgórze 335,9, a w grupie artylerii wspierającej natarcie znajdował się 3 dac z czterema działami. Od godz. 14.30 3 dac wspierał natarcie XXIX Brygady Piechoty na wzg. 304, które piechota odbiła z rąk niemieckich. Podczas tego natarcia w 2 baterii skończyła się amunicja. Około godz. 17.00 niemiecka piechota odebrała wzg. 304 z powodu zmniejszonego wsparcia własnej artylerii. Baterie 3 dac znalazły się chwilowo pod ostrzałem niemieckiej artylerii. 26 września, już po północy, podjęto marsz przez Jacnię, Kaczórki, Malewszyznę do rejonu wsi Szopowe. Tu 3 dac odpoczywał przez cały dzień. Nocą z 26 na 27 września otrzymano wiadomość o kapitulacji, zniszczono i zakopano broń oraz wyposażenie, a konie częściowo rozpuszczono. Rano 27 września 3 dac przestał istnieć.
Obsada personalna 3 dac
dowódca dywizjonu – kpt. Edward Czujkiewicz
dowódca kolumny amunicyjnej – ppor. rez. Julian Bartman
dowódca 1 baterii – kpt. Zygmunt Izbicki
oficer ogniowy – ppor. Stanisław Dyrty
dowódca 2 baterii – kpt. Józef Tkaczuk
oficer ogniowy – ppor. rez. Wacław Pierściński
dowódca plutonu – ppor. Jan Bujak
szef 2 baterii – st. ogn. Grześkowiak
szef kolumny amunicyjnej – plut. Jan Karauda
Przypisy
Bibliografia
Ludwik Głowacki, Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939, Wydawnictwo Lubelskie, wyd. II, Warszawa 1986, ISBN 83-222-0377-2
Tadeusz Garlicki, Przyczynki do działań artylerii ciężkiej w wojnie obronnej Polski w 1939 r., Wojskowy Przegląd Historyczny, Nr 1 (95), Warszawa 1981, s. 108-125
Piotr Zarzycki, Plan mobilizacyjny „W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny, Oficyna Wydawnicza „Ajaks” i Zarząd XII Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Pruszków 1995, ISBN 83-85621-87-3
Piotr Zarzycki: 2 Pułk Artylerii Ciężkiej Ziemi Chełmskiej im. Hetmana Jana Zamoyskiego. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 111. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1999. ISBN 83-87103-97-7.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Stanisław Maksimiec: Front Północny. Organizacja i walki we wrześniu 1939 roku. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2021. ISBN 978-83-8178-582-2.