3 Batalion Pancerny (3 bpanc)
3 Batalion Pancerny (3 bpanc) to oddział broni pancernych Wojska Polskiego, który funkcjonował w okresie II Rzeczypospolitej, Polskich Sił Zbrojnych oraz Armii Krajowej.
W II Rzeczypospolitej batalion był jednostką wojskową działającą w czasie pokoju, zajmującą się mobilizacją oddziałów oraz pododdziałów broni pancernej. Oprócz tego realizował zadania organizacyjne i szkoleniowe, a jego siedziba znajdowała się w Warszawie. W 1939 roku, po zmobilizowaniu jednostek zgodnie z planem mobilizacyjnym, batalion został rozwiązany.
Formowanie i zmiany organizacyjne
W 1933 roku, w garnizonie Warszawa, powstał 3 batalion czołgów i samochodów pancernych. Jednostka ta powstała w wyniku połączenia 1 dywizjonu samochodowego oraz 1 batalionu 3 pułku pancernego, który został przeniesiony z Twierdzy Modlin do Warszawy. Na początku dowództwo batalionu mieściło się przy ul. Górczewskiej 44a, a następnie przeniesiono je na Marymont, gdzie zajęto obiekty po Szkole Gazowej. Warsztaty pozostały na ul. Górczewskiej, a część pododdziałów stacjonowała w Forcie Wola. 26 lutego 1935 roku jednostka została przekształcona w 3 batalion pancerny, należący do typu III.
W jesieni 1938 roku czołgi 3 Batalionu Pancernego brały udział w zajęciu Zaolzia. W ramach Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Śląsk” batalion czołgów lekkich, liczący dwie kompanie i wyposażony w 32 maszyny 7TP, wziął udział w tej operacji, będąc pierwszym użyciem tych pojazdów w działaniach wojskowych.
Na ewidencji 15 lipca 1939 roku znajdowało się 56 czołgów 7TP, w tym 7 dwuwieżowych, a także 213 samochodów ciężarowych, 31 samochodów specjalnych, 20 samochodów osobowych, 4 ciągniki, 12 przyczep oraz 102 motocykle.
W 1939 roku batalion stacjonował w Warszawie.
Mobilizacja 1939
3 bpanc pełnił rolę jednostki mobilizującej. W sierpniu 1939 roku, w ramach mobilizacji alarmowej, wystawił grupę jednostek oznaczonych kolorem czarnym, w tym:
- batalion czołgów lekkich nr 1 (7 TP)
- kolumnę samochodów osobowych nr 11
- kolumnę samochodów sanitarnych typ I nr 101 (Fiat 621)
- kolumnę samochodów ciężarowych typ I nr 151 (Fiat 621)
- kolumnę samochodów ciężarowych typ I nr 152 (Ursus)
- kolumnę samochodów ciężarowych typ II nr 153 (Berliet) – dowódca por. Jerzy Laskowski
- kolumnę samochodów ciężarowych typ II nr 154 – dowódca por. rez. Ignacy Jabłoński
- kolumnę samochodów ciężarowych typ II nr 155
- polową rozlewnię MPS nr 11
- w I rzucie mobilizacji powszechnej:
- kolumnę samochodów osobowych Kwatery Głównej NW
- kolumnę samochodów osobowych M.S.Wojsk.
- kolumnę samochodów osobowych nr 12
- kolumnę samochodów osobowych i sanitarnych w kraju nr 1
- kolumnę samochodów ciężarowych w kraju nr 11
- kolumnę samochodów sanitarnych PCK typ I nr 102 (Fiat 614) – dowódca: kpt. Stanisław Marczewski
- kolumnę samochodów ciężarowych typ II nr 156
- czołówkę reperacyjną nr 11
- w II rzucie mobilizacji powszechnej:
- park stały broni pancernych nr 11
- Ośrodek Zapasowy Broni Pancernych typ I nr 1 w Warszawie
Wszystkie wymienione pododdziały zostały przydzielone dowódcom broni pancernych oraz szefom służby zdrowia poszczególnych związków operacyjnych, natomiast te pozostające na terenie kraju podlegały szefowi służby samochodowej Okręgu Korpusu Nr I.
3 batalion pancerny w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie i Armii Krajowej
Na początku 1940 roku w Cairanne we Francji, w ramach Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych, zorganizowano zalążek 3 batalionu pancernego pod dowództwem kpt. Mariana Warpechowskiego. 20 maja jednostka ta weszła w skład Zgrupowania Pancernego, dowodzonego przez ppłk. dypl. Antoniego Korczyńskiego. Zgrupowanie miało na celu utworzenie brygady czołgów lekkiej dywizji zmechanizowanej. W trzeciej dekadzie maja uzyskano zgodę władz francuskich na organizację Brygady Lekkiej Mechanicznej, która wkrótce została przemianowana na 10 Brygadę Kawalerii Pancernej. Do brygady weszły 1 i 2 bataliony czołgów, tworząc pułk czołgów. Zawiązki 3 i 4 batalionu pozostały na południu Francji w składzie Oddziałów Pancerno-Motorowych pod dowództwem gen. bryg. Bronisława Regulskiego. Jednostka nie uczestniczyła w kampanii francuskiej 1940 roku, a została przegrupowana nad wybrzeże Atlantyku. 24 czerwca w porcie Saint-Jean-de-Luz zaokrętowano ją na MS „Batory”, skąd ewakuowano do Wielkiej Brytanii.
Na początku sierpnia 1941 roku w Alyth, w hrabstwie Perthshire (Szkocja), w składzie 1 pułku czołgów, sformowano kadrę III batalionu czołgów. Podstawą do formowania kadry batalionu był rozkaz Naczelnego Wodza z 27 czerwca 1941 roku, a bazą szwadron czołgów był 1 dywizjon rozpoznawczy. Szwadron, mimo nazwy, wyposażony był wyłącznie w transportery opancerzone Renault UE. Zgodnie z etatem kadra miała liczyć 33 oficerów oraz 109 podoficerów, a rozwinięcie kadry w batalion miało nastąpić po wcieleniu ochotników z Ameryki Południowej.
20 września 1941 roku 1 pułk czołgów został przekształcony w 16 Brygadę Czołgów, a kadra III batalionu czołgów zmieniła nazwę na 67 batalion czołgów. 15 stycznia 1942 roku na ewidencji batalionu znajdowało się 34 oficerów oraz 587 szeregowców.
13 sierpnia 1942 roku 16 Brygada Czołgów została przekształcona w 16 Brygadę Pancerną, a 67 batalion czołgów w 3 pułk pancerny.
Jesienią 1941 roku w okupowanej Warszawie byli żołnierze służby stałej i rezerwy 3 batalionu pancernego zorganizowali konspiracyjnie oddział broni pancernej, który przyjął nazwę VI Zgrupowania III Rejonu I Obwodu Śródmieście. Batalion brał udział w powstaniu warszawskim, a 20 września 1944 roku został włączony w skład 72 pułku piechoty AK.
Żołnierze batalionu
Dowódcy
mjr dypl. Marian Strażyc (19 XII 1933 – 6 VI 1934)
ppłk Rudolf Kostecki (7 VI – 21 XII 1934)
ppłk Eugeniusz Wyrwiński (22 XII 1934 – IX 1935)
ppłk dypl. Karol Hodała (IX 1935 – IX 1937)
ppłk Andrzej Meyer (IX 1937 – 1939)
mjr Julian Głowacki (1939)
Dowódcy w PSZ
kpt. Marian Warpechowski (1940)
kpt. Marian Żebrowski (1941)
mjr Bolesław Sokołowski
mjr Bronisław Brągiel p.o. (do 20 IX 1942)
mjr Stefan Golędzinowski ps. „Golski” (1942–1944)
Organizacja i obsada personalna w 1939
Obsada personalna batalionu w marcu 1939 roku:
Żołnierze 3 batalionu pancernego – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy zamordowanych można znaleźć na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.
Symbole batalionu
Sztandar
Zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 25 marca 1938 roku batalion otrzymał sztandar. Tak jak wszystkie sztandary broni pancernych, miał on ujednoliconą prawą stronę płatu. Zamiast numeru oddziału, na białych tarczach pomiędzy ramionami krzyża kawaleryjskiego umieszczono Znak Pancerny, który figurował również na przedniej ściance podstawy orła.
Na lewej stronie płatu sztandaru znajdowały się:
- w prawym górnym rogu – wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej
- w lewym górnym rogu – wizerunek św. Michała
- w prawym dolnym rogu – godło Warszawy
- w lewym dolnym rogu – odznaka honorowa 3 batalionu pancernego
Uroczyste wręczenie sztandaru miało miejsce 26 maja 1938 roku na Polu Mokotowskim w Warszawie, a sztandar wręczył minister Spraw Wojskowych gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki, reprezentujący Prezydenta RP i Naczelnego Wodza.
W 1939 roku, przed przekroczeniem granicy rumuńskiej, sztandar został spalony.
Odznaka pamiątkowa
Wzór odznaki został zatwierdzony w Dz.Rozk.MSWoj. nr 16 poz. 192 z 14 grudnia 1937 roku. Odznaka miała formę srebrnego krzyża maltańskiego pokrytego czarną emalią. W centralnej części znajdowała się sylwetka czołgu na pomarańczowym tle otoczona kołem zębatym, a jej wymiary wynosiły 41,5 x 41,5 mm.
Do odznaki dołączany był specjalny dyplom. U góry, pod napisem 3. BATALION PANCERNY, znajdowała się miniaturka odznaki, a obok niej jej numer. Niżej umieszczono czarno-czerwony napis: DYPLOM NA PRAWO NOSZENIA ODZNAKI PAMIĄTKOWEJ 3. BATALIONU PANCERNEGO, a także stopień oraz nazwisko i imię żołnierza. Poniżej było miejsce na datę i podpis dowódcy batalionu, który nadawał odznakę przed odejściem żołnierza do cywila lub w dniu święta pułkowego.
Nie ma informacji o autorze projektu odznaki. Odznaki były produkowane w wersji oficerskiej – emaliowanej oraz żołnierskiej – srebrzonej, bez emalii. Można spotkać także odznaki z emaliowanym na czarno krzyżem, ale bez pomarańczowego tła.
Znaki taktyczne na czołgach
Czołgi batalionu miały specjalne oznakowanie w postaci okręgu z sylwetką żubra. Kompanie miały swoje kolory: biały, żółty i błękitny. Plutony w kompanii były oznaczane dodatkowo jedną, dwiema lub trzema pionowymi kreskami, które u dowódców łączono u dołu poziomym pasem.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Krzysztof M. Gaj: Polska broń pancerna w 1939 roku – organizacja wojenna i pokojowa jednostek. Oświęcim: NapoleonV, 2014. ISBN 978-83-7889-122-2.
Adam Jońca: Wrzesień 1939: pojazdy Wojska Polskiego: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne Na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 83-204-3299-5.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Rajmund Szubański: Polska broń pancerna 1939. Warszawa: Bellona, 2011. ISBN 978-83-11-12106-5.
Rajmund Szubański, Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 37 3 Batalion Pancerny, Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, Pruszków 1995, ISBN 83-85621-51-2.
Jan Tarczyński, Krzysztof Barbarski, Adam Jońca: Pojazdy w Wojsku Polskim = Polish Army vehicles : 1918–1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”; Londyn: Komisja Historyczna b. Sztabu Głównego PSZ, 1995. ISBN 83-85621-57-1.
Juliusz S. Tym, 1. Dywizja Pancerna. Organizacja i wyszkolenie, Wydawnictwo ZP Grupa Sp. z o.o., ISBN 978-83-61529-27-9.
Piotr Zarzycki, Plan mobilizacyjny „W”, Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny, Pruszków 1995, ISBN 83-85621-87-3.
Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918 – 1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernych, 1971.