29 Dywizja Piechoty (29 DP) była znaczącą jednostką piechoty Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
W czasie międzywojennym jej dowództwo miało siedzibę w Grodnie. W 1923 roku dywizja składała się z trzech pułków: 41 pp, 76 pp oraz 81 pułku piechoty.
W trakcie kampanii wrześniowej dywizja walczyła w ramach Armii „Prusy”. Skoncentrowała się pod Sulejowem, gdzie operowała z dwóch pułków. 76 pułk piechoty, z pominięciem III baonu, został rozbity w rejonie Piotrkowa. Pozostałe jednostki dywizji zostały rozproszone podczas odwrotu za Wisłę. Następnie, odtworzona na Lubelszczyźnie jako 29 Brygada Piechoty, wzięła udział w walkach pod Krasnymstawem, Cześnikami oraz Krasnobrodem. 41 pułk piechoty (bez baonu) pozostał w Warszawie, biorąc udział w jej obronie.
Dywizja w okresie pokoju
Formowanie
W wyniku reorganizacji Wojska Polskiego, zlikwidowane Wojsko Litwy Środkowej utworzyło dwie dywizje: 19. i 29 DP. W skład 29 DP weszły: 41 (suwalski) pułk piechoty z 1 D L-B, 76 (lidzki) pułk piechoty z 2 D L-B oraz 81 (grodzieński) pułk piechoty z 1 D L-B.
W okresie II RP sztab 29 DP miał swoją siedzibę w Grodnie, a jej jednostki stacjonowały zarówno w Grodnie, jak i w Suwałkach:
- 41 Suwalski pułk piechoty Marszałka Józefa Piłsudskiego
- 76 Lidzki pułk piechoty im. Ludwika Narbutta
- 81 pułk Strzelców Grodzieńskich im. Króla Stefana Batorego
- 29 pułk artylerii lekkiej w Grodnie
- I dywizjon 29 pułku artylerii lekkiej w Suwałkach
- kompania łączności 29 DP w Grodnie
- Ośrodek Sapersko-Pionierski 29 DP
Działalność pokojowa dywizji
Rozmieszczenie
Sztab dywizji operował w siedzibie Dowództwa Okręgu Korpusu nr III w Grodnie. Inne jednostki podległe 29 DP również stacjonowały w Grodnie. Były to: 76 pułk piechoty, którego koszary znajdowały się przy stacji kolejowej, 81 pułk strzelców, stacjonujący w koszarach przy moście nad Niemnem, oraz 29 pułk artylerii lekkiej (bez I dywizjonu) ulokowany w koszarach przy cmentarzu oraz w Foluszu. W koszarach 76 pułku piechoty znajdowała się także kompania saperów oraz kompania telegraficzna. W garnizonie suwalskim stacjonował 41 pułk piechoty (bez batalionu) oraz I/29 pal. W Sokółce znajdował się jeden batalion 41 pułku piechoty.
Mobilizacja dywizji
Mobilizacja oddziałów dywizji została ogłoszona 24 sierpnia 1939 roku. Proces ten przebiegał stosunkowo sprawnie, a jednostki były gotowe w ciągu 36 godzin. Mobilizacja kwatery głównej dywizji opóźniła się, a przewóz oddziałów do rejonów operacyjnych rozpoczął się dopiero 28 sierpnia. Transporty dotarły do rejonów pod Rawę Mazowiecką 30 sierpnia. Do 3 września dywizja przemieszczała się nocami w okolice Sulejowa. 41 Suwalski pułk piechoty rozpoczął przegrupowanie dopiero 2 września. Do Skierniewic dotarł jedynie sztab pułku z jednostkami specjalnymi oraz I batalionem oraz jedna bateria I/29 pal, podczas gdy pozostałe pododdziały pozostały w Warszawie.
Obsada personalna w marcu 1939
Ostatnia „pokojowa” obsada personalna dowództwa dywizji:
Walki dywizji w kampanii wrześniowej 1939
Dywizja, pod dowództwem płk. Ignacego Oziewicza, została przydzielona do północnego zgrupowania Armii „Prusy”, dowodzonej przez gen. Stefana Dąba-Biernackiego.
1 września dywizja zakończyła wyładunek z transportów kolejowych w pobliżu Skierniewic, a następnie została skierowana w rejon Rawy Mazowieckiej.
Po nocnym marszu z 1 na 2 września 29 DP, z wyjątkiem 41 pp i I/29 pal, skoncentrowała się w rejonie Ujazd – Tomaszów Mazowiecki – Spała – Glinnik. 81 pp zajął pozycje na północny zachód od Spały, a 76 pp w lesie blisko toru kolejowego Koluszki – Tomaszów. Na stacjach w Skierniewicach i Radziwiłłowie wyładowały się 29 batalion saperów, szwadron kawalerii dywizyjnej oraz 29 dywizjon artylerii ciężkiej, które dołączyły do dywizji. 29 bateria artylerii przeciwlotniczej jednak nie dołączyła. Stanowisko dowodzenia dywizji rozwinięto w Lubochni. 2 września jednostka otrzymała rozkaz wymarszu i jak najszybszego obsadzenia przepraw na Pilicy pod Sulejowem oraz rozpoznania lasów w nadleśnictwie Łęczno. Po krótkim odpoczynku oddziały rozpoczęły marsz, przegrupowując się do rejonu lasów Błogie, Bukowiec, Unewel. Nocą 76 pp skoncentrował się w lasach, z II batalionem na zachód od Błogie, I batalionem na północny zachód, a III batalionem na brzegu Pilicy. 81 pp rozmieścił swoje pododdziały w rejonach: I i II bataliony w lesie na wschód od drogi Błogie – Julianów, a III w lesie Potok. Stanowisko dowodzenia ulokowano w Twardej. Dodatkowo do dywizji przydzielono patrole minerskie, które miały zniszczyć wszystkie mosty na Pilicy. Z dywizji odesłano 5 kompanię 76 pułku piechoty do obrony przeprawy w Przedborzu, gdzie dotarła przed świtem 4 września, zajmując pozycje obronne.
W nocy z 3 na 4 września gen. Stefan Dąb-Biernacki podjął decyzję o przesunięciu północnego zgrupowania w rejony na południowy i północny wschód od Piotrkowa, w okolice lasów Lubień, Sulejowa, Dąbrowy, Tomaszowa i Ujazdu. Obszar ten miał być punktem wyjścia do walki. Zgodnie z rozkazem dowódcy 29 DP, oddziały dywizji wykonały 10-kilometrowy marsz i skoncentrowały się nad Pilicą: 76 pułk w rejonie Sulejowa i Taraski; 81 pp w rejonie Dąbrowy, Józefowa, Jaksonka. Stanowisko dowodzenia ulokowano w Józefowie. W tym czasie 41 pp, bez II i III batalionów, z I/29 pal (bez dwóch baterii) wyładował się z pociągu w Skierniewicach, gdzie otrzymał zadanie dołączenia do głównych sił dywizji. Do dywizji nie dotarły: II/41 pułku piechoty, III/41 pułku piechoty oraz I/29 pułku artylerii lekkiej.
5 września niemiecka 1 Dywizja Pancerna, po zepchnięciu oddziałów 19 Dywizji Piechoty broniących Piotrkowa, zdobyła miasto i ruszyła dalej w kierunku Wolbórza i Tomaszowa. Inne jednostki Armii „Łódź” również były w odwrocie. W tym czasie dowódca Armii „Prusy”, nie mając aktualnych informacji o położeniu wojsk niemieckich i sytuacji na przedpolach Piotrkowa, planował kontratak na prawe skrzydło 1 Dywizji Pancernej. Miał on być przeprowadzony nocą z 5 na 6 września i miał doprowadzić do odzyskania utraconych pozycji na linii Jeżów – Rozprza. Pierwotnie planowano użycie do tego Grupy pułkownika Nowosielskiego, w skład której wchodziły: 77 pułk piechoty, I batalion 86 pułku piechoty, IV dywizjon 19 pułku artylerii lekkiej oraz Wileńska Brygada Kawalerii.
Wileńska Brygada Kawalerii znajdowała się w lesie Lubień, natomiast pozostałe oddziały były bardziej na północ, w pobliżu Maciejowca. Odgradzała je od pozycji niemieckich rzeka Luciąża.
O godzinie 17.00 dowódca armii wstrzymał przygotowywane natarcie i zmienił rozkazy. Zgodnie z nowym planem, nocny atak miały wykonać pułki 76 i 81 z 29 Dywizji Piechoty, wsparte grupą pułkownika Nowosielskiego, a Wileńska Brygada Kawalerii miała wycofać się na wschodni brzeg Pilicy i dozorować ją aż do Przedborza. Tam już walczyła 5 kompania 76 pułku piechoty. Do obrony przeprawy w Sulejowie pozostawiono I batalion 41 pułku piechoty z 29 DP.
Około 20.00 76 pułk piechoty wyruszył z okolic Sulejowa w kierunku Piotrkowa. Po przekroczeniu Luciąży w rejonie Przygłowa, rozdzielił się na dwa zgrupowania. II batalion ruszył przez Kłudzice i Milejowiec, a pozostałe pododdziały maszerowały przez Kolonię Witów na Zalesice. Bataliony 81 pułku piechoty ruszyły w stronę Przygłowa, II i III przez Sulejów, a I przez Łęczno.
Tymczasem o godzinie 21.00 do sztabu dowódcy Armii „Prusy” wpłynął meldunek od Naczelnego Wodza, informujący o sytuacji na froncie i zalecający wycofanie jednostek Armii „Prusy” na północ od Piotrkowa. W wyniku tego generał Biernacki ponownie zmienił rozkazy i skierował 81 pułk piechoty do lasów w okolicach Koła. 76 pułk piechoty miał przeprowadzić pozorowany atak na Piotrków, a następnie wycofać się na północ. Jednakże rozkazy nie dotarły do batalionów 76 pułku piechoty. W związku z tym, zgodnie z wcześniejszym rozkazem, II batalion ruszył do ataku, zdobywając Milejowiec, gdzie rozbił zaskoczony oddział strzelców zmotoryzowanych. Nie zwalniając tempa, batalion zaatakował Milejów, gdzie natknął się na sztab 1 Dywizji Pancernej oraz broniącą go kompanię ochrony. Niemcy stawili zdecydowany opór, ale ostatecznie atak Polaków na bagnety pozwolił zdobyć wieś. Następnie batalion ruszył na zachód, gdzie napotkał silny, zorganizowany opór, co zatrzymało natarcie.
I i III batalion piechoty, wspierane przez III dywizjon 29 pułku artylerii lekkiej, atakowały w kierunku Przygłów – Kolonia Witów – Zalesice, rozbijając napotkane po drodze i zaskoczone jednostki niemieckie. Walki często kończyły się atakami na bagnety. Około godziny 4.00 nad ranem polska kolumna dotarła do szosy Piotrków – Radomsko i skręciła na południe, atakując w kierunku Longinówki. W miarę postępu polskich oddziałów opór Niemców narastał i stawał się coraz bardziej zorganizowany. Wspierająca polski atak artyleria miała trudności w dotrzymaniu kroku atakującym oddziałom, napotykając w ciemnościach liczne strumienie i mokradła. Z zabudowań Longinówki przeciwnik rozpoczął intensywny ogień. W tym samym czasie Niemcy ruszyli do natarcia od strony Piotrkowa, które zostało odparte przez 3 kompanię. Ponawiane ataki Polaków na Longinówkę nie przyniosły skutku, a Niemcy rozpoczęli uderzenie od wschodu, okrążając obrońców. W końcu polskie bataliony, oczekując na wsparcie, znalazły się w otwartym terenie. Przed godziną 6.00 6 września Niemcy rozpoczęli kolejne natarcie. Na początku Polacy odpierali ataki, ale gdy do akcji weszły czołgi, a w batalionach nie było już ani jednej armatki przeciwpancernej, obrońcy musieli się poddać. Do godziny 6.00 niemal wszyscy polscy żołnierze zginęli. Po walce, ranni i nieliczni, którzy przeżyli, zostali zmiażdżeni przez czołgi lub dobici przez niemieckie jednostki piechoty.
W nocy z 5 na 6 września pozostałe jednostki 29 Dywizji Piechoty wycofały się do lasów w okolicach Koła, obejmując 81 pułk piechoty, II/29 pułku artylerii lekkiej, 29 dywizjon artylerii ciężkiej, 29 batalion saperów oraz sztab 29 DP.
Rano 6 września w rejonie Koła zgromadziły się: 29 pal (bez I i III dywizjonu), 29 dac, 29 bsap (bez zmotoryzowanej kompanii saperskiej), kompania kolarzy, kompania ckm oraz szwadron kawalerii dywizyjnej. Stanowisko dowodzenia zostało ulokowane w wschodniej części Koła. Płk Oziewicz, znajdując się na stanowisku dowodzenia, nie znał położenia swoich pułków i nie wykazał inicjatywy do zebrania wojsk oraz przywrócenia gotowości bojowej dywizji.
W ciągu dnia do lasu w rejonie Koła zaczęły przybywać grupki żołnierzy z rozbitego II/76 pp, a w lesie Borkowice Mokre zgromadził się 81 pułk piechoty. Podczas dnia 81 pp był intensywnie bombardowany, co skutkowało dużymi stratami. Dowódca pułku nie miał informacji o położeniu sąsiadujących jednostek, ani nie otrzymał nowych rozkazów. W tej sytuacji podjął decyzję o przegrupowaniu pułku w kierunku Kozienic. O 19.00 płk Banaszak wyruszył ze swoim pułkiem w kierunku Zarzęcina.
Około południa dowódca Armii „Prusy” polecił płk. Oziewiczowi, aby przeprawił wszystkie podległe mu oddziały (w tym napotkane z 19 Dywizji Piechoty) na wschodni brzeg Pilicy i skupił je w rejonie Smardzewice–Twarda. W ciągu dnia oddziały miały przesunąć się ku rzece, a w nocy rozpocząć przeprawę. Płk Oziewicz postanowił wybudować most w rejonie Swolszowic Małych – Tresty Rządowej. Po południu 29 batalion saperów rozpoczął budowę mostu. W tym czasie sztab 29 DP, II/29 pal oraz 29 dac przemieściły się przez most w Tomaszowie, a stanowisko dowodzenia ulokowano w Twardej.
Wieczorem do sztabu dywizji wpłynęło zadanie, nakazujące obronę lasu Inowłódz oraz oparcie prawego skrzydła obrony o Pilicę. Dowódca dywizji zlecił następujące ugrupowanie bojowe: 81 pp miał obsadzić odcinek północny, a 41 pułk piechoty z III/76 pułku odcinek południowy. Jednak oficerowie łącznikowi nie zdołali przekazać tego zadania dowódcy 81 pp. Około północy stanowisko dowodzenia dywizji zostało przeniesione do leśniczówki Giełzów.
W kolejnych dniach dywizja kontynuowała odwrót w kierunku przeprawy na Wiśle. Wieczorem 7 września oddziały, podobnie jak 13 DP i 19 DP, uległy rozproszeniu. W rejonie Dobrej Woli nad rzeką Drzewiczką oddział niemieckiej 13 Dywizji Zmotoryzowanej zniszczył sztab dywizji. W dniach od 11 do 13 września przez rzekę w rejonie Dęblina przeprawiły się jedynie nieliczne oddziały, pozbawione ciężkiej broni – w głównej mierze 76 pp.
Dywizja reorganizowała się w rejonie Rejowca. Dowództwo objął płk Jan Bratro. Na mocy rozkazu generała Dąba-Biernackiego, do czasu zdobycia dział, związek taktyczny nosił nazwę brygady. 17 września 29 Brygada liczyła 7 batalionów piechoty, baterię artylerii oraz kompanię saperską. Stała się częścią dywizji generała Jerzego Wołkowickiego. 29 Brygada wzięła udział w bitwie pod Tomaszowem Lubelskim, gdzie skapitulowała 27 IX.
Dwa bataliony 41 pp walczyły w Warszawie aż do jej kapitulacji. Dołączył do nich także III baon 81 pp.
Improwizowany batalion dowodzony przez kpt. Piotra Korzona w okresie 12–17 września prowadził potyczki z niemieckimi patrolami, które zapuszczały się w rejon Białegostoku, Sokółki i Grodna.
Ordre de Bataille i obsada personalna w kampanii wrześniowej
Planowane Ordre de Bataille oraz obsada personalna 29 DP w kampanii wrześniowej. W nawiasach podano nazwy jednostek mobilizujących oraz stanowiska służbowe oficerów dywizji zajmowane przed mobilizacją.
Kwatera Główna 29 DP
dowództwo
dowódca dywizji – płk piech. Ignacy Oziewicz
dowódca piechoty dywizyjnej – płk Jan Bratro
dowódca artylerii dywizyjnej – płk Włodzimierz Arwaniti (dowódca 29 pal)
dowódca saperów dywizyjnych – mjr Ożóg
dowódca kawalerii dywizyjnej – mjr Wacław Linhardt
sztab
szef sztabu – ppłk dypl. Tadeusz Łojak
oficer operacyjny – por. dypl. Józef Chomiuk
kwatermistrz –
41 Suwalski pułk piechoty
76 Lidzki pułk piechoty
81 pułk Strzelców Grodzieńskich
29 pułk artylerii lekkiej
29 dywizjon artylerii ciężkiej
29 batalion saperów
bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typ A nr 29
kompania telefoniczna 29 DP
szwadron kawalerii dywizyjnej (Komenda Rejonu Przysposobienia Wojskowego Konnego 29 DP, a pod względem materiałowym 29 pal)
dowódca szwadronu – mjr Wacław Linhardt
samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 33
kompania kolarzy nr 33 (81 pp)
służby
Obsada personalna dowództwa dywizji
Dowódcy dywizji
gen. bryg. Mikołaj Osikowski (1921–1923)
płk piech. Karol Szemiot (1923–1924)
gen. bryg. Aleksander Załęski (1924–1927)
gen. bryg. Franciszek Kleeberg (1927–1936)
płk dypl. Wacław Piekarski (1936–1938)
płk piech. Ignacy Oziewicz (25 X 1938 – IX 1939)
Dowódcy piechoty dywizyjnej
płk piech. Stefan Pasławski (do III 1923 → zastępca komendanta OWar. „Wilno”)
płk SG Stanisław Kwaśniewski (VII 1923 – 15 I 1925 → dyspozycja MSWojsk)
płk piech. Henryk Weiss (15 I 1925 – 31 III 1927 → członek OTO)
płk piech. Kazimierz Sawicki (31 III 1927 – 13 V 1932 → dowódca 16 DP)
płk dypl. Józef Ćwiertniak (13 V 1932 – VI 1934 → dowódca piechoty dywizyjnej 6 DP)
płk dypl. Teodor Furgalski (1934–1939 → dowódca 8 DP)
płk piech. Jan Bratro (1939)
Szefowie sztabu
mjr SG Władysław Powierza (V 1921 – X 1922)
kpt. adiutant sztabowy Jan Szyndler (1923)
kpt. / mjr SG (piech.) Mieczysław Skulski (15 X 1923 – 15 X 1924 → dowódca I/26 pp)
mjr / ppłk SG Benedykt Chłusewicz (15 X 1924 – 28 II 1927 → 1 pp Leg.)
mjr dypl. Władysław Ignacy Michalski (28 II 1927 – 6 VII 1929 → KOP)
mjr dypl. Janusz Gaładyk (6 VII 1929 – X 1931 → 6 pspodh)
mjr dypl. piech. Bohdan Geisler (23 X 1931 – 26 I 1934 → dowódca baonu 81 pp)
mjr dypl. piech. Władysław Niewiarowski (od 26 I 1934)
ppłk dypl. Tadeusz Łojak (1938 – 1939)
Żołnierze Dywizji (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy zamordowanych można znaleźć na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.
Odtworzenie dywizji w ramach Armii Krajowej
W wyniku działań mających na celu odtwarzanie przedwojennych jednostek wojskowych, w 1944 roku powstała 29 Dywizja Piechoty AK, która składała się z 33 pp, 41 pp, 42 pp oraz 9 pułku strzelców konnych (Okręg Białystok).
Tradycje
Tradycje oddziałów 29 Dywizji Piechoty były kultywowane przez 29 Szczecińską Brygadę Zmechanizowaną im. Króla Stefana Batorego.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Piotr Bieliński: Wielka Księga Piechoty Polskiej 1918–1939. 29 Dywizja Piechoty. Warszawa: Edipresse Polska SA, 2018. ISBN 978-83-7945-592-8.
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Wojciech Zalewski: Piotrków 1939. Warszawa: Bellona, 2000.
Marian Porwit: Obrona Warszawy 1939.
Leszek Moczulski: Szosa Piotrkowska.
Jan Wróblewski: Armia „Prusy” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1986. ISBN 83-11-07212-4.
Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.
Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1928, 1931 i 1934. [dostęp 2016-02-15].