25 Pułk Piechoty
25 Pułk Piechoty (25 pp) był jednostką piechoty Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Utworzony w 1918 roku w Okręgu Generalnym „Kielce”, został przekształcony w 25 pułk piechoty. Jego bataliony brały udział w konflikcie polsko-ukraińskim oraz wojnie polsko-bolszewickiej.
W czasie międzywojennym stacjonował w Piotrkowie Trybunalskim jako część 7 Dywizji Piechoty.
W kampanii wrześniowej uczestniczył w działaniach armii „Kraków”, walcząc w składzie swojej macierzystej dywizji.
Formowanie i zmiany organizacyjne
W listopadzie 1918 roku, z oddziałów Polskiej Organizacji Wojskowej, w Kielcach powstała „grupa pułkownika Norwida”. Jej „batalion kielecki” przekształcono 18 listopada 1918 w Pułk Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, który stał się I batalionem okręgowego pułku piechoty, formowanego przez Dowództwo Okręgu Generalnego Kielce. 2 grudnia 1918 okręgowy pułk przemianowano na 25 pułk piechoty.
Formowanie pułku postępowało szybko. Pozostał on w Kielcach do 24 maja 1919, kiedy to wyjechał na granicę Górnego Śląska, prowadząc prace organizacyjne oraz szkoleniowe.
9 maja 1919 25 pułk piechoty włączono do nowo utworzonej 7 Dywizji Piechoty.
W grudniu 1919 roku batalion zapasowy stacjonował w Miechowie.
Pułk w walce o granice
Walki na froncie polsko-ukraińskim
28 grudnia 1918 roku III batalion kapitana Meraka jeszcze stacjonował w Jędrzejowie. Dwa dni później, w Kielcach, został załadowany na transporty kolejowe i wysłany na front wojny polsko-ukraińskiej. Po uzupełnieniu braków w Lublinie, skierowano go do Hrubieszowa, a następnie do Dołhobyczowa, gdzie utworzono Grupę kapitana Juliusza Meraka, podporządkowaną grupie operacyjnej „Bug”. W skład grupy wchodziły: III/25 pp, 2 i 4 kompania 17 pp, 5 kompania 27 pp oraz 6 i 4 kompania 23 pp. Grupa zluzowała ułanów pułkownika Beliny-Prażmowskiego.
7 stycznia 1919 roku III/25 pp zorganizował obronę w rejonie Oszczowy. Dowódca grupy „Bug” nakazał podjęcie akcji bojowej, mającej na celu przejęcie linii Bugu i zdobycie Sokala. III batalion miał zająć Uhrynów i Kuźnicę.
O świcie 8 stycznia batalion zaatakował Uhrynów dwiema kompaniami, a drugą częścią na Kuźnice. Po zaciętej walce obydwie wsie zostały zdobyte, co stanowiło chrzest bojowy dla żołnierzy batalionu. Odcinek w rejonie Dołhobyczowa batalion zajmował do czasu ofensywy majowej.
16 marca na front do Sądowej Wiszni wyjechał, pod nazwą I/25 pp, „kombinowany” batalion dowodzony przez kpt. Kazimierza Bogaczewicza, który wszedł w skład Grupy płk. Józefa Beckera i po wyładunku obsadził odcinek obrony obok Boriatyna.
23 marca nacierał na Szulmany i Ożomle. 26 marca dotarł do Wereszycy, gdzie zaatakował i zdobył Wiszenkę Wielką. Kontratak Ukraińców zmusił batalion do wycofania się do Weweszycy, a po kilku dniach przesunięto go do Chyrowa, gdzie 18 kwietnia wszedł w skład Grupy pułkownika Mieczysława Lindego.
W maju batalion przeszedł do Ustrzyk Dolnych, gdzie zluzował II/7 pp leg. i pozostał tam do czasu ofensywy majowej, broniąc Moczary, Jałowe i Hoszowczyk.
Ofensywa majowa
Wiosną 1919 roku na front polsko-ukraiński dotarła Grupa Wielkopolska pod dowództwem pułkownika Daniela Konarzewskiego oraz oddziały Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera.
16 maja ruszyła polska ofensywa, osiągając Zbrucz i rozstrzygając wojnę o Galicję Wschodnią. W czasie ofensywy bataliony 25 pułku piechoty działały oddzielnie.
I batalion uderzał od Ustrzyk Dolnych na Turkę, a pod koniec maja obsadził granicę czechosłowacką, zajmując Sianki, Użok, Libochory oraz Hnyła.
W lipcu pułk został przerzucony pod Brody, gdzie zorganizował obronę w Mikitnikach, Tetylkowcach oraz Popowcach.
W tym czasie III/25 pp przebywał w odwodzie 2 Dywizji Armii gen. Hallera, osłaniając Gaje Roztockie i Gaje za Rudą.
W czerwcu 1919 roku pułk wchodził w skład Grupy generała Henryka Minkiewicza (Grupa operacyjna „Bug”), a 5 lipca obsadził odcinek w Tetylkowcach.
Po zakończeniu działań wojennych z Ukraińcami bataliony powróciły w okolice Częstochowy, gdzie pułk pełnił służbę graniczną na odcinku od Koziegłów do Wielunia.
Pułk w wojnie polsko-bolszewickiej
Po pokonaniu wojsk ukraińskich, głównym przeciwnikiem na wschodzie stała się Armia Czerwona, która pokonała rosyjską Białą Armię Antona Denikina i przygotowywała się do marszu na zachód.
W tym czasie Wojsko Polskie reorganizowało i przerzucało siły na zagrożone kierunki.
15 grudnia 1919 roku 25 pułk piechoty został przerzucony znad granicy Górnego Śląska w okolice Olewska, gdzie został początkowo podporządkowany dowódcy 4 Dywizji Piechoty. 24 stycznia 1920 roku pułk przegrupował się w rejon Szepetówki, pozostawiając I batalion w Równem. Kolejne przegrupowanie doprowadziło pułk w rejon Słuczy, gdzie wszedł w skład XXV Brygady Piechoty, obsadzając 24-kilometrowy odcinek od Nowej Czartorii do Ostropola.
Naprzeciw polskim oddziałom, w rejonie Romanów, Krasnogórka, Awratyn, Cudnów, Troszcza, grupowały się jednostki Armii Czerwonej.
Aby przeciwdziałać koncentracji nieprzyjaciela, pułk przeprowadził z rejonu Lubaru kilka skutecznych wypadów.
Od jeńców sowieckich uzyskano dokładne informacje o ugrupowaniu przeciwnika oraz jego przygotowaniach do działań zaczepnych.
18 marca III batalion pułku został zluzowany w Prywałówce przez II/43 pp i odjechał do Zwiahla, do dyspozycji dowódcy 26 pułku piechoty. W Lubarze pozostało jedynie dowództwo pułku z pododdziałami sztabowymi oraz II batalion.
W tym czasie przybył z Krzemieńca do Zwiahla i zorganizował obronę Słuczy na odcinku od Talk do Baranówki I/25 pułku piechoty. 3 kompania obsadziła Rohaczów. 20 marca batalion skutecznie odpierał ataki forsujących Słucz bolszewików. Tego samego dnia II/25 pp wziął udział w wypadzie na Iwanówkę, współdziałając z III/43 pp, rozbijając tam znajdujące się oddziały nieprzyjaciela i zdobywając znaczną ilość sprzętu wojskowego.
Pułk w wyprawie kijowskiej
Przed ofensywą na Ukrainie Naczelne Dowództwo WP zdecydowało się na reorganizację sił, tworząc armie zamiast frontów. Na południowym kierunku operacyjnym sformowano 6 Armię gen. por. Wacława Iwaszkiewicza, 2 Armię gen. ppor. Antoniego Listowskiego oraz 3 Armię Józefa Piłsudskiego.
W rejonie Zwiahla miała miejsce koncentracja grupy uderzeniowej generała Rydza-Śmigłego, której zadaniem było natarcie z Żytomierza na Kijów. W skład grupy weszła również 7 Dywizja Piechoty i jej 25 pułk piechoty. II/25 pp skoncentrował się w Żytnich Górach, stanowiąc odwód XIII Brygady Piechoty, podczas gdy reszta pułku pozostała w Białej Cerkwi jako odwód ogólny 7 DP.
21 maja rozpoznanie doniosło o zajęciu przez wojska sowieckie Misajłówki i Bohusławia.
II/25 pp wziął udział w wypadzie kawalerii dywizyjnej na przedpole, celem potwierdzenia tych informacji.
W tym czasie I/25 pp obsadził odcinek Birunki–Kożanka. Po powrocie z wypadu II/25 pp obsadził stację kolejową Olszanica i Rokitno, podczas gdy III batalion pozostał w odwodzie w Białej Cerkwi.
26 maja Sowieci zaatakowali Olszanicę. II batalion nie wytrzymał uderzenia i wycofał się z Rokitna. Następnego dnia wojska sowieckie wypchnęły z Czepielówki oddziały polskie. Kontratak 25 pułku piechoty zmusił nieprzyjaciela do wycofania się, a polska linia obronna została odtworzona.
W kolejnych dniach miała miejsce seria wypadów z obu stron. Z strony sowieckiej były to działania maskujące główne uderzenie, które miało miejsce na Kazatyń. 7 czerwca pułk zakończył walki pod Białą Cerkwią.
Pułk w działaniach odwrotowych
8 czerwca zarządzono odwrót.
Pułk zniszczył przeprawy na Rosi i wycofał się ze swoich pozycji, a w ariergardzie maszerował III batalion.
W okolicy Wasylkowa pułk obsadził odcinek nad Irpeniem, między Żarnowają a Bolszają Kożuchowką. Od 11 czerwca pułk prowadził działania opóźniające na obszarze północnego Wołynia i Polesia. Maszerując w składzie kolumny XIII Brygady Piechoty, przemieszczał się przez Mościszcze, Zabiełocze, Horbulow, Sały, Staryki, Żłobicz, osiągając 18 czerwca Ustę, gdzie zluzował pododdziały 4 pułku strzelców podhalańskich. Bataliony 25 pp obsadziły odcinek Motocz–Paszyna i kontynuowały na północ do Bard.
28 lipca nad ranem pułk obsadził rzekę na odcinku Łopatycze – Baranówka. III batalion zajął stanowiska pod Łopatyczami, gdzie utworzono przedmoście na wschodnim brzegu rzeki.
Około godziny 9:00, będący w pościgu sowiecki 60 pułk strzelców, wzmocniony baterią artylerii, rozpoczął natarcie na pozycje polskiego III/25 pp, z celem uchwycenia mostu na Uborci. Batalion polski stawił zacięty opór, a alarmowany dowódca 25 pułku piechoty, mjr Józef Jaklicz, skierował do kontrataku 2 kompanię por. Henryka Chmielewskiego, która znajdowała się w pobliskiej Hamerni. Skrzydłowy atak spowodował zamieszanie w tyralierach nieprzyjaciela. Wykorzystał to III batalion i również przeszedł do kontrataku swoją 10 kompanią.
Uderzenia z dwóch stron nie wytrzymał pułk sowiecki, a jego żołnierzy ogarnęła panika. Mimo wysiłków komisarzy, czerwonoarmiści rzucili się do ucieczki. Była ona tak szybka i nieoczekiwana, że Polacy wzięli w pościgu tylko garstkę jeńców, za to zebrali mnóstwo porzuconego sprzętu, w tym 4 działa z jaszczami i 8 ckm-ów. Na zajętym odcinku pułk utrzymał łączność taktyczną na północ z XIV Brygadą Piechoty w Olewsku, a na południe z 1 pułkiem piechoty Legionów w Serdziukach.
W kolejnych dniach na odcinku Łopatycz i Baranówki panował względny spokój, podczas gdy w Serdziukach rozpoczęły się walki o przeprawę przez Uborć.
I batalion przyjął na siebie uderzenie i przez pięć dni walczył w okrążeniu.
Sierdziuki kilkakrotnie przechodziły z rąk do rąk. 5 lipca, nieprzyjaciel, demonstrując atak na Andrzejówkę, uderzył z trzech stron na Sierdziuki, zachodząc na tyły 3 i 4 kompanii. Walka trwała do późnych godzin nocnych. Pod osłoną nocy małe grupki walczących żołnierzy wycofały się. W tym czasie pułk otrzymał rozkaz dalszego odwrotu. O zmroku pozostałe bataliony ześrodkowały się w Kamionce, skąd przez Dołhosiele pomaszerowały do Borowieckich Budek. Następnego dnia do kolumny dołączył I batalion.
Po czterech dniach 25 pp przekroczył Horyń w Kryczylsku.
9 lipca sowiecka brygada kawalerii przełamała obronę polskiego 3 pułku ułanów i zaatakowała Wielką Werbczę. 4 kompania wycofała się ze wsi, ale kontratak batalionu odwodowego odrzucił nieprzyjaciela za Mielnicę. O godzinie 20:00 tego samego dnia, na drodze z Kryczylska do Małej Werbczy, zaatakowana została kolumna XIII Brygady Piechoty. Atak odpierał I batalion.
11 lipca 25 pułk piechoty stanął nad Styrem i stąd odpierał nieprzyjacielskie ataki aż do 27 lipca.
15 lipca 9 kompania por. Franciszka Studzińskiego zorganizowała wypad na wsie Suchowole i Czudle, a 20 lipca dwie kompanie pod wspólnym dowództwem kpt. Mieczysława Drabika zlikwidowały sowiecki przyczółek w rejonie Bielskiej Woli.
Kilka dni później 6 kompania por. Ignacego Pilwińskiego i 8 kompania por. Mikołajczyka odparły z powodzeniem ataki sowieckiej 20 Brygady Strzelców.
28 lipca pułk przeszedł na zachodni brzeg Stochodu i obsadził odcinek Smolary–Balszoj Obzyr. Po sześciu dniach postoju pułk rozpoczął dalszy odwrót i po dwudniowym marszu przez Karasin, Niesuchojeże, Dorotyszcze, Rudniki, Hołowno, Hupały, Rogowo 4 sierpnia przekroczył Bug w Woli Uhruskiej.
8 sierpnia toczył walki w okolicy Chełma, osłaniając w ten sposób od wschodu koncentrację polskiej grupy uderzeniowej nad Wieprzem.
W tym rejonie 25 pułk piechoty prowadził działania manewrowe w składzie XIII Brygady Piechoty, charakteryzujące się ciągłą zmianą miejsca i użytych sił.
11 sierpnia pułk, jako straż przednia brygady, maszerował szosą Chełm–Włodawa. W Sawinie napotkał oddziały bolszewickie, na które uderzyły, wspierane ogniem trzech baterii 7 pułku artylerii polowej, kompanie I i II batalionu, wypraszając nieprzyjaciela z wsi.
13 sierpnia prowadzono walki o Chełm. Pułk skutecznie bronił północnego skrzydła 7 Dywizji Piechoty. W godzinach popołudniowych przeszedł do działań zaczepnych, łamiąc opór 173 Brygady Strzelców w Łukówku i Uhrusku, a następnie dotarł do linii Bugu.
Działania pułku w ofensywie
16 sierpnia rozpoczęła się polska ofensywa znad Wieprza. 3. i 4 Armia przełamały front sowiecki i przeszły do pościgu. Prawe skrzydło 3 Armii mocno oparło się o Bug.
20 sierpnia 25 pułk piechoty powrócił nad Bug. Do dyspozycji dowódcy pułku przydzielono grupę majora Grabowskiego.
Pułk obsadził odcinek od Brytynia do Dorohuska, III/25 pp odcinek Bytyń–Uhrusk, grupa majora Grabowskiego Hniszów–Świerze, a II batalion Dorohusk. I batalion stanowił odwód i rozlokował się w Świerżycach. Pułk pozostał w tym miejscu do 11 września, prowadząc aktywną obronę poprzez liczne wypady przeciwko oddziałom sowieckiej 12 Armii, mające na celu odciążenie sąsiednich odcinków, gdzie toczyły się intensywne walki.
11 września pułk wszedł w skład grupy generała Eugeniusza Pogorzelskiego, został wzmocniony dwoma kompaniami piechoty i wspólnie z 27 pułkiem piechoty sforsował Bug.
W Ostrówku toczył walki z sowiecką 74 Brygadą Strzelców, a 13 września osiągnął Kowel. W walce „na bagnety” rozbił 750 osobowy oddział sowieckiej 58 Dywizji Strzelców, zdobywając 2 karabiny maszynowe i biorąc 16 jeńców.
W Kowlu pułk wrócił pod podporządkowanie XIII Brygady i pomaszerował przez Mielec, Karasin, Karpiłówkę w kierunku Smolary–Stobychowa.
25 września pułk stanął nad Horyniem, gdzie otrzymał rozkaz zdobycia Sarn.
Atak na Sarny poprzedziło forsowanie rzeki. III batalion mjr. Bogaczewicza forsował w Treskini, a II batalion kpt. Żołędziowskiego w Remczycy. Walki o uchwycenie przyczółka trwały cały dzień.
Nad ranem 27 września cały 25 pp przeprawił się przez rzekę. Wieczorem, po przegrupowaniu sił, przeprowadzono koncentryczne natarcie, zdobywając Sarny i wypychając nieprzyjaciela za Słucz. Straty pułku były jednak znaczne – zginęło 20 żołnierzy, a 43 zostało rannych. Dzień bitwy o Sarny stał się dniem święta pułkowego.
W październiku trwały końcowe walki. 4 października po dwugodzinnej walce pułk zdobył Olewsk i osiągnął Uborć. 16 października, współdziałając z 26 pułkiem piechoty, uderzył na przedpole, biorąc 193 jeńców. W ten sposób pułk zakończył swój udział w wojnie polsko-bolszewickiej.
Po zawieszeniu broni pułk pozostał na linii demarkacyjnej. 22 listopada, jako oddział kordonu granicznego, odszedł do Kowla, a następnie do Włodzimierza Wołyńskiego.
Bilans walk
Za męstwo w boju 42 żołnierzy otrzymało Order Virtuti Militari, a 43 oficerów i 58 szeregowych zostało odznaczonych Krzyżem Walecznych.
W trakcie działań wojennych pułk wziął około 1500 jeńców, zdobył 13 dział, ponad 100 karabinów maszynowych, 140 wagonów kolejowych, 2 motocykle, kilka tysięcy karabinów, 300 koni oraz dużą ilość amunicji i innego sprzętu wojskowego.
Na polu walki pozostało 13 oficerów oraz 138 szeregowych.
Pułk w okresie pokoju
W okresie międzywojennym 25 pułk piechoty stacjonował w Okręgu Korpusu Nr IV w garnizonie Piotrków Trybunalski, wchodząc w skład 7 Dywizji Piechoty.
W listopadzie 1924 roku II batalion został przeniesiony do Tomaszowa Mazowieckiego jako oddział detaszowany, zajmując koszary przy ul. Jeziornej 20, opuszczone przez II baon 30 pp. 25 października 1927 roku II baon przemianowano na Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty nr 4, która podlegała dowódcy 25 pp. W sierpniu 1928 roku szkoła została przekształcona na Batalion Podchorążych Rezerwy Piechoty nr 4. 28 lipca 1929 roku baon został zlikwidowany, a personel przeniesiono do nowo utworzonej Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty w Zambrowie. W 1930 roku pułk odtworzył II batalion, zakwaterowany w koszarach przy ul. Krakowskiej 34 w Piotrkowie.
W 1932 roku, w związku z opuszczeniem przez wojsko koszar przy ul. Krakowskiej 34, nastąpiła zmiana dyslokacji pododdziałów pułku. Bataliony I i II zostały przeniesione do koszar przy ul. Józefa Piłsudskiego 121-122 (obecnie ul. Wojska Polskiego), gdzie wcześniej mieściła się kadra batalionu zapasowego 74 pp.
Zgodnie z rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1930 roku, 25 pułk piechoty zaliczono do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). Otrzymywał on corocznie około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, natomiast w okresie letnim batalion starszego rocznika oraz dwa bataliony poborowych.
Po wprowadzeniu w 1930 roku nowej organizacji piechoty na stopie pokojowej, pułk szkolił rekrutów dla potrzeb batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza.
7 grudnia 1932 roku Minister Spraw Wojskowych ogłosił wyniki międzyoddziałowych zawodów strzeleckich przeprowadzonych w 1932 roku. Tytuł mistrzowskiej kompanii 7 Dywizji Piechoty zdobyła 6 kompania 25 pp, dowodzona przez por. Jerzego Dżawachiszwili. Minister udzielił pochwały dowódcy oraz kadrze zawodowej mistrzowskiej kompanii.
Przygotowanie pułku do wojny
Od połowy marca 1939 roku pułk prowadził rutynowe szkolenie, wprowadzając poborowych do zasadniczej służby wojskowej.
Ćwiczenia odbywały się w Przygłowie. W lipcu, w rejonie planowanych walk, grupy robocze zaczęły rozbudowę umocnień polowych, a kompania saperów rozpoczęła budowę schronów betonowych dla stanowisk broni ciężkiej. W drugiej połowie sierpnia zarządzono stan pogotowia, ściągając do garnizonu pododdziały z obozu letniego w Przygłowie oraz kompanie robocze z Częstochowy. Wstrzymano urlopy dla kadry zawodowej.
Mobilizacja
25 sierpnia zarządzono mobilizację alarmową. Pułk mobilizował się w szkołach i podmiejskich wioskach. 25 pułk piechoty mobilizował się w ramach grupy „niebieskiej”, oprócz swoich pododdziałów zmobilizował dywizyjną samodzielną kompanię km i broni towarzyszących nr 41 oraz kompanię km plot. typu A nr 10. Dodatkowo, w ramach mobilizacji powszechnej, w II rzucie I batalion 146 pułku piechoty rezerwowej oraz własny batalion marszowy.
Po południu 26 sierpnia kompania alarmowa pułku objęła dozorowanie w Częstochowie zagrożonych kierunków, a 27 sierpnia poszczególne bataliony transportami kolejowymi odjechały w rejon Częstochowy. Wieczorem dowódca 25 pułku piechoty otrzymał zadanie obrony na pierwszy dzień wojny. Stanowisko dowodzenia pułku rozmieszczono w internacie przy ulicy świętej Barbary.
25 pp w kampanii wrześniowej
Działania bojowe
W czasie kampanii wrześniowej 1939 roku 25 pułk piechoty wchodził w skład 7 Dywizji Piechoty, walczącej w Armii „Kraków”. 28 sierpnia bataliony pułku zajęły linie obrony: I batalion od toru kolejowego w rejonie Gnaszyna, po wieś Grabówka, II batalion od wsi Kawodrza Dolna do Kawodrzy Górnej, a III batalion był ugrupowany jako odwód pułku na stokach zachodnich Jasnej Góry.
Walki o Częstochowę
Świtem 1 września dotarła do dowódcy pułku informacja o rozpoczęciu wojny, a w południe, że obrona rejonu Lublińca została przełamana i 74 pułk piechoty wycofuje się w kierunku Częstochowy. W tej sytuacji dowódca 25 pp wysłał pluton zwiadowców konnych celem nawiązania łączności z oddziałami 74 pp. W godzinach popołudniowych dowódca odwodowej 3 kompanii porucznik Wacław Makulec wysłał ubezpieczenie na przedpole swojej kompanii. Chwilę później to ubezpieczenie otworzyło ogień do, jak się później okazało, niemieckiej grupy rekonesansowej, zabijając kilku oficerów. Zdobyte przy nich mapy przekazano do sztabu 7 Dywizji Piechoty, a zdobyczny samochód osobowy pozostawiono w pułku. Poza drobnymi starciami patroli, pułk tego dnia nie prowadził walki. 2 września artyleria niemiecka ostrzeliwała pozycje pułku, a w odcinku II batalionu odparto natarcie niemieckiej piechoty. Okazało się, że pozycje obronne 25 pułku, jak i całej 7 DP, zostały okrążone przez nieprzyjaciela z południa i północy, po odrzuceniu skrzydłowych Krakowskiej i Wołyńskiej Brygady Kawalerii. Nocą 2/3 września pułk wycofał się z Częstochowy, obsadzając rano 3 września nowy rejon obrony. III batalion zajął skraj lasu z torem kolejowym Częstochowa-Koniecpol i szosę Częstochowa-Szczekociny, natomiast II batalion skraj lasu od szosy Częstochowa-Olsztyn do rzeki Warta. I batalion znajdował się w II linii obrony w lesie za III batalionem. Pułk wspierał dywizjon II/7 pułku artylerii lekkiej. W godzinach przedpołudniowych zostały na tyłach zaatakowane oddziały II rzutowe 7 DP, tj. 74 pp, oraz stanowiska artylerii dywizyjnej. Kompanie odwodowe batalionów prowadziły walki z pododdziałami wroga usiłującymi wyjść na tyły obrony 25 pp. Dowódca pułku płk Świtalski, po uzyskaniu informacji, że dowództwo dywizji dostało się do niewoli, objął dowództwo nad wszystkimi jednostkami będącymi w okrążeniu. W lasach olsztyńskich pozostał w okrążeniu 25 pułk piechoty. Po zmroku bataliony, wychodząc na podstawy wyjściowe do natarcia na okrążające jednostki wroga, na odkrytym terenie dostały się pod ostrzał niemieckiej artylerii, co spowodowało chaos i rozczłonkowanie pododdziałów pułku. Część II i III batalionu pomaszerowała w kierunku północno-wschodnim, podczas gdy większość I batalionu oraz część pododdziałów pułkowych, z dowódcą pułku, maszerowała nocą 3/4 września lasami wspólnie z baterią armat 2/7 pal, docierając w okolice Lelowem. Rano 4 września w lasach w pobliżu Lelowa I batalion prowadził bój z oddziałami czołgów i piechoty zmotoryzowanej, wsparty przez część III batalionu dowodzonego przez mjr. Krzyżanowskiego. Po walce pododdziały 25 pp wycofały się w głąb lasów za Lelowem. Dowódca pułku po naradzie z obecnymi dowódcami I i III batalionów podzielił pułk na drobne pododdziały, rozwiązując go i nakazując w grupach przebijać się w nocy 4/5 września przez pierścień okrążenia. Zniszczono zamki armat i ciężkie uzbrojenie.
Na szlakach odwrotu
Żołnierze 25 pp, wraz z innymi rozbitymi jednostkami 7 DP, zorganizowali pododdziały, w których walczyli w dalszej części kampanii wrześniowej.
Major Krzesław Krzyżanowski wyprowadził z okrążenia część swojego III batalionu, organizując na jego podstawie 2 kompanie strzeleckie oraz kompanię ckm o zmniejszonych stanach osobowych. Po walce w okolicach Lelowa, pomaszerował przez Koniecpol, Jędrzejów, Pińczów do Buska Zdroju, gdzie dołączył do jednostek Armii „Kraków”. Wraz z tym zgrupowaniem przez Tarnobrzeg dotarł w rejon Tomaszowa Lubelskiego, uzupełniając stan swojego batalionu żołnierzami z rozbitych jednostek. Wziął udział w II bitwie pod Tomaszowem Lubelskim w zgrupowaniu wojsk gen. Dęba-Biernackiego, przebijając się w kierunku Zamościa. 28 września skapitulował przed wojskami sowieckimi pod Zamościem.
Porucznik Jan Merkisz wyprowadził z okrążenia część swojej 2 kompanii strzeleckiej, do której dołączyli artylerzyści z 2/7 pal oraz inni żołnierze z 25 i 27 pp. Z tych zebranych grup utworzył ponad 200 osobowy oddział, z którym 8 września w lasach w okolicach Szydłowca dołączył do 36 Dywizji Piechoty rezerwowej. Oddział ten stoczył kilkugodzinny ciężki bój z niemiecką kolumną pancerno-motorową na szosie pomiędzy Szydłowcem a Skarżyskiem. Poległo wraz z dowódcą ponad 20-30 żołnierzy, a około 50 zostało rannych. Pozostali oderwali się od wroga pod osłoną nocy i pomaszerowali na wschód z żołnierzami 36 DP rezerwowej.
Porucznik Wacław Makulec wydostał z okrążenia swoją 3 kompanię strzelecką, stoczył 5 września potyczkę pod miejscowością Św. Anna, a 6 września pod Włoszczową. Kompania dołączyła do oddziałów 36 DP rezerwowej w Rudy Malenieckiej i Końskich. W pobliżu Puław kompania stoczyła potyczkę z jednostką niemiecką. Następnie wycofała się na wschód, na teren Lubelszczyzny, gdzie ostatecznie 27 września, wraz z wojskami gen. Dęba-Biernackiego, skapitulowała w pobliżu Zamościa i dostała się do sowieckiej niewoli.
Kilkunastoosobowa grupa pod dowództwem ppor. R. Kaczmarskiego walczyła w grupie płk. Mikołaja Prus-Więckowskiego, będąc dołączona do batalionu mjr. Galicy, została rozwiązana w rejonie Żelechowa 27 września 1939 roku.
Symbole pułkowe
Sztandar
Sztandar 25 pułku piechoty był darem społeczeństwa miasta i powiatu Piotrków Trybunalski. Wręczono go pułkowi 25 listopada 1928 roku w Piotrkowie przez gen. Daniela Konarzewskiego. Po wojnie sztandar został przekazany 25 pułkowi piechoty, a w 1958 roku trafił do Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
Odznaka pamiątkowa
17 listopada 1928 roku minister spraw wojskowych zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 25 pułku piechoty. Odznaka o wymiarach 38×38 mm ma kształt okrągłej oksydowanej tarczy ze srebrnymi promieniami, na którą nałożony jest czteroramienny krzyż pokryty ciemnoszafirową emalią, z żółtymi obramowaniami i złotą krawędzią. W centrum odznaki, w otoku wieńca laurowego, znajduje się srebrne godło państwowe wz. 1927 na cynobrowym tle. Na ramionach krzyża wpisano numer, inicjały oraz datę powstania pułku „25 PP 3.XI.1918”. Odznaka oficerska jest jednoczęściowa, wykonana w srebrze i emaliowana. Wykonawcą odznaki był Wiktor Gontarczyk z Warszawy.
Żołnierze pułku
Żołnierze 25 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2023-10-30].
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. 2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
Witold Jarno. Garnizon piotrkowski w okresie międzywojennym (1921-1939). „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”. 76, 2003. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. ISSN 0208-6050.
Władysław Juszkiewicz: Zarys historji wojennej 25-go pułku piechoty. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1928, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Dariusz Kamiński: Dzieje 25 pułku piechoty Wojska Polskiego w latach 1918 – 1939. Piotrków Trybunalski: 2004. ISBN 83-920114-3-0.
Wacław Makulec: 25 pułk piechoty. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1995, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 34. ISBN 83-85621-80-6.
Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945. Katalog Zbioru Falerystycznego; Wojsko Polskie 1918-1939. Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Adam Kurus: 7 Dywizja Piechoty. Warszawa: Edipresse Polska SA, 2016, seria: Wiel