25 pułk piechoty Armii Krajowej (25 pp)
25 pułk piechoty Armii Krajowej (25 pp) został utworzony około 15 lipca 1944 roku na podstawie oddziałów partyzanckich i dywersyjnych Inspektoratu Piotrkowskiego AK. Działał w lasach koneckich oraz przysuskich do 9 listopada 1944, kiedy to został rozformowany z rozkazu dowódcy – mjr. Rudolfa Majewskiego (ps. „Roman”, później „Leśniak”). Decyzja o rozformowaniu wynikała z dużego nasycenia terenu operacyjnego siłami nieprzyjaciela, co uniemożliwiało skuteczne prowadzenie działań w większych grupach. Ostatnie starcia rozformowanego pułku miały miejsce w wykonaniu oddziałów „Bończy” (25/26 XI 1944) oraz „Wichra” (3 XII 1944). Następnie, aż do zakończenia okupacji niemieckiej w regionie, nie odnotowano żadnych znaczących działań. Od 3 stycznia 1945 dowództwo nad Pułkiem objął mjr H. Moraczewski, ps. „Morus”, do momentu przybycia regularnych jednostek 1 Frontu Ukraińskiego w ramach „ofensywy styczniowej”.
W swojej tradycji bojowej pułk nawiązywał do przedwojennego 25 pułku piechoty z Piotrkowa.
Historia organizacji i działań pułku
Formowanie pułku
Formowanie pułku rozpoczęło się około 15 lipca 1944 roku, bazując na wcześniejszych oddziałach partyzanckich i dywersyjnych Inspektoratu Piotrkowskiego, który znajdował się w obrębie Generalnego Gubernatorstwa. Wcześniej oddziały te były podległe dowódcy „Kedywu” Łódzkiego Okręgu AK, cichociemnemu kpt. Adamowi Trybusowi.
W skład pułku weszły oddziały partyzanckie, takie jak: „Wicher” (d-ca ppor. Witold Kucharski, ps. „Wicher”), „Burza” (d-ca sierż. Stanisław Karliński, ps. „Burza”), „Grom” (d-ca ppor. Aleksander Arkuszyński, ps. „Maj”), „Błyskawica” (d-ca sierż. Klemens Lasota, ps. „Cygan”), „Lotniczy” (d-ca ppor. Henryk Furmańczyk, ps. „Henryk”) oraz oddział por. Kazimierza Załęskiego, ps. „Bończa”.
W skład formującego się pułku weszła także ponad 100-osobowa grupa żołnierzy radzieckich, którzy wcześniej uciekli z niewoli niemieckiej.
Dowództwo nad zgrupowaniem, które koncentrowało się w okolicach wsi Barkowice Mokre (dzisiaj wieś nad Zalewem Sulejowskim), początkowo objął dotychczasowy komendant „Kedywu” Obwodu Piotrkowskiego AK – Hilary Moraczewski, ps. „Morus”, wspierany przez swojego zastępcę kpt. „Mars”. Pod koniec lipca dowództwo przejął mjr Rudolf Majewski, ps. „Roman”, „Leśniak”, który na podstawie zgromadzonego stanu osobowego utworzył I batalion 25 pp AK. Na jego dowódcę mianowano por. „Morusa” (Hilary Moraczewski), dotychczasowego organizatora 25 pp AK. Dowódcami pierwszych trzech kompanii baonu zostali: ppor. „Wicher” (Witold Kucharski), mjr „Cybulski” (kierujący żołnierzami radzieckimi) oraz por. „Bończa” (Kazimierz Załęski). W tym czasie pułk liczył 580 żołnierzy.
Działalność bojowa
Pierwsze działania bojowe pułk rozpoczął 11 sierpnia 1944 roku, przechodząc marszem przez wsie Janikowice i Siucice, aż do wieczora dotarł do wsi Widuch k. Żarnowa (pow. opoczyński). W tym czasie do dowódcy pułku dołączył nowo zorganizowany oddział AK o kryptonimie „Trop” (d-ca Jan Matecki, ps. „Grom”), który został włączony do kompanii por. „Bończy”.
29 sierpnia 1944 roku z pułku odeszła 133-osobowa grupa żołnierzy radzieckich pod dowództwem mjr. Mikołaja Cybulskiego, która dołączyła do utworzonych w I połowie września dwóch brygad Armii Ludowej: 10 Brygady AL „Zwycięstwo” i 11 Brygady AL „Wolność” z powodu niezgodności ideologicznych. W tej sytuacji dowódca pułku przeorganizował I baon, tworząc: 1 kp (d-ca „Wicher”; plutony: ppor. „Konrada”, „Groma” i „Drukarza”), 2 kp (d-ca por. „Bończa”; plutony: ppor. „Konrada”, „Groma”, „Gardy” i sierż. „Burzy”), 3 kp (d-ca ppor. „Henryk”; plutony: ppor. „Wacława”, „Mariana” i sierż. „Cygana”). Zastępcą dowódcy pułku i kwatermistrzem został kpt. Hilary Moraczewski, ps. „Morus”.
Ponowną reorganizację 25 pp AK mjr „Leśniak” zaplanował 5 września, w związku z podporządkowaniem mu oddziału kpt. „Lancy” liczącego 200 żołnierzy, z którego miał powstać II batalion. Nowa struktura organizacyjna funkcjonowała tylko przez jeden dzień. 6 września miejsce postoju pułku w leśniczówce „Huta” k. wsi Kurzacze zostało zaatakowane przez kompanię nieprzyjaciela z 692 batalionu pod dowództwem mjr. Schlütera. Potyczka zakończyła się sukcesem Polaków, jednak kpt. „Lanca” zdecydował o opuszczeniu pułku. W tej sytuacji „Leśniak” powrócił do podziału pułku na kompanie, rezygnując z tworzenia batalionów. Zastępcą dowódcy pułku i kwatermistrzem pozostał kpt. „Morus”, a dowódcami pięciu kompanii zostali mianowani: 1 – por. „Wicher”, 2 – „Bończa”, 3 – „Henryk”, 4 – „Grom” oraz 1 kp ckm-ów – ppor. Bolesław Turkiewicz.
W drugiej połowie września 1944 roku w rejonie operacyjnym 25 pp AK pojawił się 72 pp AK pod dowództwem mjr „Stefana”, który podlegał dowódcy 25 pp. 5 września do pułku dołączył także oddział kpt. „Starego”, który włączono do pułku jako 5 kp, jednak tego samego dnia 72 pp AK się odłączył. W tym samym czasie por. Zdzisław Suszycki ps. „Osuch” został odkomenderowany do Drzewicy z zadaniem zorganizowania w jej okolicy kompanii z rozbitych grup partyzanckich AK z Puszczy Kampinoskiej (co udało mu się zrealizować), natomiast 3 pluton (d-ca „Henryk”), wzmocniony nowo utworzonym plutonem pod dowództwem sierż. „Cygana”, udał się do lasów przysuskich (Przysucha), aby oczekiwać na zrzut broni i umundurowania.
30 października 1944 roku miała miejsce kolejna reorganizacja pułku, polegająca na wprowadzeniu z powrotem batalionów. W wyniku tego zmieniły się stanowiska dowódcze: zastępcą dowódcy pułku został mjr „Kurs”, a wcześniejszy zastępca d-cy pułku – kpt. „Morus” objął dowództwo I baonu (w składzie kompanie „Wichra”, „Bończy” (którego jakiś czas zastępował por. „Sędziwój”), „Henryka” oraz 1 kp ckm-ów). Dowódcą II baonu (kompanie „Groma”, oddział „Starego” i 2 kp ckm-ów) został kpt. Józef Wyrwa, ps. „Stary”. Dowódcą III batalionu (powstałego z rozbitych grup z Puszczy Kampinoskiej, stąd jego nazwa – „Kampinos”) mianowano por. Adolfa Pilcha ps. „Dolina”, który dołączył do 25 pp 24 października.
2 listopada 1944 roku d-ca 25 pp mjr „Leśniak” zarządził odprawę wszystkich oficerów w miejscu postoju w Mechlinie. Na odprawę przybył również por. „Osuch”, który zameldował swoją kompanię stojącą we wsi Piaski w liczbie 180 żołnierzy. Otrzymał polecenie dołączenia do głównych sił pułku, co sprawiło, że 25 pp AK liczył wówczas około 1250 ludzi.
Dwa dni później – 4 listopada, rano – pułk wymaszerował z Mechlina w kierunku gajówki „Huta”, gdzie około godziny 10:00 natknął się na przeważające siły nieprzyjaciela, który zablokował wyjścia z lasu czołgami oraz ogniem ciężkiej broni maszynowej i użył również samolotów. Intensywny bój trwał do nocy. W jego trakcie, doskonale znający teren por. „Wicher” zdołał wyprowadzić zgrupowanie z okrążenia, co sprawiło, że rankiem 5 listopada pułk dotarł do wsi Boków. W czasie nocnego marszu d-ca straży tylnej – por. „Sędziwój” stracił łączność z główną kolumną, w rezultacie czego pozostał na zagrożonym terenie. W dniu następnym – 6 listopada – został zaatakowany przez dywizjon kałmuckiego korpusu kawalerii (pod dowództwem rosyjskiego renegata – Szandzi Mukiebenowa) i uległ rozbiciu. Porucznik „Sędziwój” poległ w trakcie walki.
Wcześniej – 5 listopada – około godziny 9:00, na kwaterujący w Bokowie pułk ponownie doświadczył silnego ataku niemieckiego dywizjonu płk. Redera; tej samej, która wcześniej atakowała pułk w okolicy leśniczówki „Huta”. Doszło do kolejnych ciężkich i krwawych walk, w wyniku których pułk zaczął się cofać, osłaniany przez kompanie por. „Wichra” i ppor. „Bohuna”, w kierunku na Końskie. Udało się to w miarę pomyślnie, ponieważ w wyniku tych starć stan pułku zmniejszył się o ponad połowę, do 600 osób.
W dniach 7-8 listopada pułk kwaterował w okolicach wsi Piekło i Niebo, około 4 km na północny wschód od Końskich, ciągle pozostając w zamkniętym pierścieniu sił wroga. Kolejne, trzecie, zadanie wyjścia z okrążenia otrzymał ponownie por. „Wicher”, jako d-ca straży przedniej. W nocy 8 listopada, podczas przekraczania szosy pod Kazanowem doszło do tragedii. Rankiem 9 listopada do Górek Niemojowskich dotarło jedynie 302 ludzi. Pozostali pogubili się, zginęli lub zostali ranni. Kompania ckm-ów straciła w tej walce całą ciężką broń. W tej sytuacji d-ca pułku – mjr „Leśniak”, podczas niezwłocznie zwołanej odprawy oficerskiej, zarządził rozformowanie pułku jako oddziału zwartego, z powodu znacznego nasycenia obszaru, na którym pułk działał, oddziałami nieprzyjaciela oraz kontynuowanie walki partyzanckiej małymi grupami. Była to próba uratowania jak największej liczby żołnierzy. Formalnie żołnierze 25 pp AK zostali urlopowani. W skutku, m.in. kompania ckm-ów ppor. „Bohuna” oraz kompania ppor. „Groma” uległy rozformowaniu. Kompania kpt. „Starego” udała się w lasy położone dalej na południe od tego niebezpiecznego rejonu. Kompania por. „Osucha” dołączyła do oddziału Antoniego Hedy „Szarego”. Na polu pozostały jedynie kompanie por. „Wichra”, por. „Bończy” oraz zdekompletowany szwadron por. „Doliny”. Pododdział „Bończy” został zaatakowany w nocy z 25 na 26 listopada przez siły nieprzyjaciela w Dorobnej Woli k. Żarnowa. Nad ranem udało mu się wydostać z okrążenia, jednak wkrótce również uległ rozformowaniu. Porucznik „Wicher” 3 grudnia stoczył pomyślną bitwę pod Adamowem z grupą kałmuckiego korpusu kawalerii (dowodzonego przez Szandzia Mukiebenowa), zabijając czterech i raniąc siedmiu. Pozostałe luźne oddziały byłego 25 pp AK nie wykazywały większej aktywności do końca okupacji niemieckiej na tym terenie. Z dniem 3 stycznia 1945 nominalne dowództwo nad nimi objął mjr „Morus”, który nie zdążył podjąć żadnych istotnych działań, ponieważ wkrótce potem obszar ten został zajęty przez regularne jednostki Armii Czerwonej 1 Frontu Ukraińskiego, w ramach tzw. „ofensywy styczniowej”.
Ważniejsze walki (15 VII – 9 XI 1944) – zestawienie zbiorcze
Według Dariusza Gołębiowskiego, łączne straty osobowe niemieckie w tych walkach wyniosły co najmniej 1000 zabitych, około 400 rannych oraz 30 wziętych do niewoli. Straty własne (do momentu rozformowania) wyniosły: zabitych – co najmniej 120, rannych – co najmniej 240.
Upamiętnienie
Imię „25 pułku piechoty Armii Krajowej” nosi Jednostka Strzelecka 1042 Opoczno, która należy do Związku Strzeleckiego „Strzelec” Organizacji Społeczno-Wychowawczej. Imię to nadano 15 sierpnia 2022 roku przez Zarząd Światowego Związku Armii Krajowej w Łodzi.
Gimnazjum w Żarnowie nosiło imię „25 pułku piechoty AK”.
Kamienny obelisk z tablicą pamiątkową z 1996 roku w Wincentowie upamiętnia przebicie się przez pierścień wroga partyzantów 25 pułku piechoty Armii Krajowej.
W 1984 roku odsłonięto pomnik upamiętniający walki pod Żdżarami, natomiast w 1994 roku w Barkowicach Mokrych żołnierze Armii Krajowej odsłonili pomnik upamiętniający miejsce koncentracji 25 pp AK.
Przypisy
Bibliografia
Gołębiowski Dariusz, Walki 25 pp AK, [w:] Walka zbrojna ZWZ-AK w okresie 1940-1944 na terenie okręgu łódzkiego. Materiały na popularnonaukowe seminarium historyczne organizowane przez Okr. Komisję Historyczną ZBoWiD w Łodzi w IV kw. 1969, Łódź 1969, maszynopis powielany w b-ce oddziału Radogoszcz Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, sygn. 14 065/R.
Walter-Janke Zygmunt, W Armii Krajowej w Łodzi i na Śląsku, Warszawa 1969.
Hillebrandt Bogdan, Partyzantka na Kielecczyźnie, 1939-1945, Wyd. II, poprawione, Warszawa 1970.
Gołębiowski Dariusz, „Burza” nad Czarną. Z dziejów 25 pułku piechoty AK Ziemi Piotrkowskiej, Warszawa 1972.
Borzobohaty Wojciech, „Jodła”. Okręg radomsko-kielecki ZWZ-AK, 1939-1945, Warszawa 1988.
Wawrzyniak Eugeniusz, 25 pułk piechoty Armii Krajowej Ziemi Piotrkowsko-Opoczyńskiej, Warszawa 1999, ISBN 83-87573-30-2.
Arkuszyński Aleksander, Kępińska-Bazylewicz Halina, Kopa Mirosław, 25 Pułk Piechoty Armii Krajowej. Geneza, działalność zbrojna, zaplecze terenowe, wyd. II, Piotrków Trybunalski 2009, ISBN 978-83-927264-1-8.