25 Pułk Artylerii Lekkiej

25 Pułk Artylerii Lekkiej Ziemi Kaliskiej

25 Pułk Artylerii Lekkiej Ziemi Kaliskiej (25 pal) był jednostką artylerii lekkiej Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej. W czasie międzywojennym pułk znajdował się w Kaliszu i stanowił organiczną artylerię 25 Dywizji Piechoty. Od 1929 roku, w zakresie wyszkolenia, podlegał dowódcy 7 Grupy Artylerii.

Formowanie

25 października 1921 roku, w Kaliszu, w ramach Okręgu Korpusu Nr VII, powstał 25 pułk artylerii polowej. Jednostka ta powstała z połączenia III dywizjonu 14 pułku artylerii polowej oraz III dywizjonu 17 pułku artylerii polowej. Pułk był organiczną artylerią dla 25 Dywizji Piechoty, a od 1929 roku podlegał dowódcy 7 Grupy Artylerii. 31 grudnia 1931 roku, na podstawie rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych, pułk został przekształcony w 25 pułk artylerii lekkiej.

W 1933 roku ukazał się „Zarys historji wojennej pułku” autorstwa porucznika Teodora Pileckiego. 28 maja 1937 roku Minister Spraw Wojskowych, generał Tadeusz Kasprzycki, nadał pułkowi nazwę „25 pułk artylerii lekkiej ZIEMI KALISKIEJ”.

25 pal w kampanii wrześniowej

Mobilizacja

23 marca 1939 roku część oddziałów osłonowych 25 Dywizji Piechoty została postawiona w stan gotowości bojowej, a większość garnizonów pułków znajdowała się w pobliżu zachodniej granicy. W składzie 25 pal zmobilizowano do etatów wojennych dwie baterie armat I dywizjonu w garnizonie Ostrów Wielkopolski, pod dowództwem mjr. Stanisława Boryczki. Ich zadaniem było wsparcie działań osłonowych zmobilizowanych batalionów I/60 pułku piechoty oraz I/56 pułku piechoty. Baterie te zostały podporządkowane dowódcom tych batalionów, a ich głównym celem była osłona przedpola garnizonów oraz wykonanie prac fortyfikacyjnych. 24 sierpnia 25 pal przeszedł mobilizację alarmową do etatów wojennych w dwóch garnizonach oraz dwóch grupach:

w grupie zielonej w garnizonie Ostrów Wielkopolski w czasie od Z+18 do Z+36;
I dywizjon armat 25 pal,
kolumna taborowa nr 718,
w grupie niebieskiej w garnizonie Kalisz w czasie od A+24 do A+36;
III dywizjon haubic 25 pal,
dowództwo 25 pal z patrolem meteo nr 25,
II dywizjon armat 25 pal,
oraz jednostki dywizyjne w czasie od A+36 do A+50;
pluton parkowy uzbrojenia nr 703,
kolumna taborowa nr 719,
kolumna taborowa nr 720,
warsztat taborowy nr 717.

Stawiennictwo rezerwistów w trakcie mobilizacji było zadowalające, natomiast zauważono braki w uprzęży końskiej, podkowach oraz w jakości sprzętu taborowego. Wszelkie niedobory starano się uzupełnić poprzez naprawy lub zakupy na rynku cywilnym. Po przeprowadzeniu przeglądów, stan osobowy pułku złożył przysięgę wojskową. W ramach II rzutu mobilizacji powszechnej, w czasie X+5 w Łodzi, 10 pułk artylerii lekkiej miał zmobilizować baterię marszową 1/25 pal. W związku z zagrożeniem Łodzi i ewakuacją Oddziału Zbierania Nadwyżek 10 pułku artylerii lekkiej, bateria marszowa 25 pal prawdopodobnie nie została zorganizowana.

Od 28 sierpnia 25 pal został przeniesiony w pobliże planowanych stanowisk obronnych. 2 i 3 baterie, znajdujące się na przedpolu Ostrowa w rejonie lasu Biskupice Ołoboczne, wspierały batalion III/60 pp rozmieszczony na przedpolu głównej pozycji obronnej w pobliżu Czekanowa. 1 bateria kontynuowała wsparcie dla batalionu I/60 pp oraz dodatkowo batalionu ON „Ostrów”. Na głównej pozycji obronnej 25 DP nad Prosną zajął stanowiska ogniowe II dywizjon, którego baterie 4 i 5 miały wspierać batalion II/70 pułku piechoty na odcinku Chocz-Janków, natomiast bateria 6/25 pal wspierała batalion I/70 pp na odcinku Janków-Jastrzębniki, na północ od Kalisza. III dywizjon został wyznaczony do wsparcia 29 pułku piechoty i innych pododdziałów na przedmościu Kalisz, a jego stanowiska rozmieszczono na wschód od Kościelnej Wsi oraz na północny wschód od wzgórza 137 (Sulisławice).

Działania bojowe

Działania w Wielkopolsce

W kampanii wrześniowej 1939 roku pułk walczył w składzie macierzystej dywizji, podlegającej Armii „Poznań”. O świcie 1 września pododdziały 25 pal zajmowały dotychczasowe stanowiska, które zajmowały po 28 sierpnia. Po południu doszło do kontaktu bojowego z batalionami I/60 pp i ON „Ostrów” przez oddziały rozpoznawcze niemieckiej 30 DP. Próbę zajęcia Odolanowa przez niemiecki pododdział rozpoznawczy udaremnił skuteczny ostrzał baterii 1/25 pal. Szybkie przemieszczanie się niemieckiej 8 Armii w obszarze obrony Armii „Łódź” spowodowało oskrzydlenie pozycji 25 DP od strony południowej. Wobec tego, dowódca 25 DP, gen. bryg. Franciszek Alter, nakazał wycofanie oddziałów osłonowych dywizji na główną linię obrony wzdłuż rzeki Prosny. Nocą 1/2 września, odwrót oddziałów dywizji osłaniał batalion III/60 pp, wsparty przez 1/25 pal z stanowisk ogniowych w rejonie Czekanowa, na skraju lasu blisko folwarku Bagatela. I/25 pal, bez 1 baterii, maszerował w kierunku Ociąża i Skalmierzyc, dołączając do taborów i kolumny amunicyjnej dywizjonu w lesie Śliwniki w pobliżu Skalmierzyc. Reszta pułku nie nawiązała jeszcze kontaktu bojowego. 2 września II/25, bez 6 baterii, został przydzielony do wsparcia 56 pp na odcinkach Czermin-Nowolipsk oraz Jastrzębniki-Jedlec. III/25 pal wspierał obronę na przedmościu Kalisz, 29 pułku Strzelców Kaniowskich oraz 9 batalionu strzelców, od Kościelnej Wsi do wsi Chotów i Żydów. 6/25 pal wspierała batalion I/60 pp nad Prosną na odcinku Szadek-Warszówka. 1/25 pal pozostawała na swoich stanowiskach z dni poprzednich, ostrzeliwując atakujący niemiecki pododdział ze zmotoryzowanymi armatami przeciwpancernymi, co powstrzymało ich dalsze działania rozpoznawcze i walkę ogniową z piechotą. 5/25 pal została przydzielona do wsparcia batalionu II/56 pp na linii Lenartowice-Kajew. W nocy 2/3 września 56 pp, bez II batalionu, wraz z 4/25 pal zluzowały 70 pp w rejonie Jankowa.

Po odrzuceniu propozycji dowódcy Armii „Poznań”, gen. dyw. Tadeusza Kutrzeby, dotyczącej wykonania natarcia siłami wzmocnionej 25 DP na skrzydło niemieckiej 8 Armii, wieczorem podjęto decyzję o wycofaniu 25 DP na przedmoście Koło, gdzie miała włączyć się w skład Grupy Operacyjnej „Koło” dowodzonej przez gen. bryg. Edmunda Knoll-Kownackiego. Nocą 3/4 września 25 DP rozpoczęła marsz; straż przednia dywizji stanowił 60 pp z I/25 pal bez 1 baterii. Maszerowano przez Kokanin, Skarszewek, szosą na Turek do Turkowic, zajmując rejon Kowale Księże i Malanów. 1/25 pal wraz z III/60 pp pełniły ubezpieczenie, a następnie straż tylną dywizji. Po oderwaniu się od nieprzyjaciela, oddziały pomaszerowały przez Kalisz do Feliksowa. II/25 pal, wraz z 56 pp, wykonał marsz przez Janków, Stawiszyn, Zbiersk, docierając do rejonu Dzierzbina, Piętna. III/25 pal przeszły przez Kalisz, następnie po szosie do Turka i do lasów Nowe Prażuchy. Z powodu zatłoczenia dróg uchodźcami cywilnymi, oddziały dywizji i 25 pal dotarły do celu marszu 4 września między godz. 8:00 a 12:00. Oddziały 25 DP odpoczywające po marszu były atakowane przez lotnictwo niemieckie. W związku z marszem kolumny niemieckiej na przeprawę na Warcie w Uniejowie, dowódca 25 DP skierował tam marszem dziennym I/25, bez 1 baterii, w towarzystwie 60 pp bez III batalionu, celem opanowania mostu i przeprawy w Uniejowie przed oddziałami niemieckimi. Jeden z batalionów 60 pp został przewieziony przez kolumnę samochodową. 60 pp i I/25 pal weszły w podporządkowanie bezpośrednio gen. Knoll-Kownackiego. Część maszerująca pieszo, w tym I/25 pal, dotarła do Uniejowa rano 5 września. 8/25 pal została wydzielona do wsparcia Oddziału Wydzielonego mjr. Bolesława Wodeckiego, w składzie 9 bs i batalionu marszowego 29 ppSK, osłaniającego marsz dywizji od strony Kalisza w rejonie Franulew-wzg. 189,2-Grąbków. Nocą 4/5 września 25 pal, wraz z resztą dywizji, podjął dalszy marsz na przedmoście Koło. III/25 pal, bez 8 baterii, wraz z 29 ppSK miały osiągnąć rejon Władysławowa, II/25 pal, wraz z 56 pp i batalionem ON „Krotoszyn”, zajęły stanowiska na głównej pozycji obronnej przedmościa Koło; były to umocnienia prowizoryczne z niewielką ilością ukończonych schronów polowych. II/25 pal, wspólnie z 56 pp oraz batalionem ON „Krotoszyn”, znajdowały się w okolicach Grzymiszewa, a 1/25 pal, w towarzystwie III/60 pp, na linii Galewa. Rano 5 września oddziały 25 DP współdziałały z 56 pp na odcinku od lasu Wielopole do Grzymiszewa i Dębina. III/25 pal współdziałał z 29 ppSK pomiędzy lasami Dębin-Konstantynów, aż po lasy na północ od szosy do Turki i Uniejowa. 1/25 pal współdziałała z batalionem III/60 pp na linii Galew-Bogdałów.

Walka o Uniejów

Ponownie, tym razem na rozkaz Naczelnego Wodza, zaplanowano natarcie 25 DP z przedmościa Koło na miejscowość Dobra o godz. 21:00 5 września. Rozpoczęto przegrupowanie 25 DP do natarcia prawym brzegiem Warty w kierunku południowym na korzyść Armii „Łódź”. Jednak wieczorem, gdy oddziały podjęły marsz, rozkaz został odwołany, ponieważ Armia „Łódź” została już wyparta w kierunku wschodnim. W nocy 5/6 września II/25 pal z 56 pp powróciły po marszu na poprzednie stanowiska obronne, a III/25 pal z 29 ppSK przesunięto w rejon Psar. Nocą z 6/7 września większość sił 25 pal podjęła marsz w rejon Uniejowa. Jako pierwsza dotarła tam 1/25 pal wraz z III/60 pp, dołączając do swojego dywizjonu. Około północy dotarły III/25 pal z 29 ppSK. Oddziały dywizji przeprawiały się przez Wartę po mostach w Uniejowie, a III/25 pal, bez 8 baterii, przeszedł w rejon Stemplewa, na północny wschód od Uniejowa. W rejonie Czarnego Lasu i Psar odwrót dywizji osłaniała 8/25 pal, wspólnie z 9 bs i I/29 ppSK. 7 września, od godziny 5:30, I/25 pal wspierał walki obronne 60 pp przed natarciem niemieckiej 30 DP na zachodnim skraju Uniejowa. Od godz. 6:00 rozpoczęła przeprawę przez mosty na Warcie w Uniejowie Wielkopolska Brygada Kawalerii, ostrzeliwana przez niemiecką artylerię i atakowana przez niemieckie lotnictwo. W południe miało miejsce ponowne niemieckie natarcie na pozycje 60 pp; jego obronę wsparły baterie I dywizjonu, które dzięki ześrodkowaniom ogniowym zdołały załamać niemiecki atak. Szczególnie skuteczne były baterie 1 i 2, które wystrzeliły 370 pocisków. W trakcie manewru wycofania się na następną rubież, 2/25 pal ogniem na wprost unieruchomiła w trakcie zaskakującego ataku 5 czołgów wspierających niemiecką piechotę. W czasie tych walk I dywizjon stracił 13 żołnierzy, w tym 1 oficera, 3 podoficerów i 9 kanonierów. Rannych zostało 8 kanonierów. Zginęło 15 koni, a 10 zostało rannych. Do godz. 12:00 7 września II/25 pal, w towarzystwie 56 pp, przekroczył w Uniejowie po mostach Wartę, a 8/25 pal, pełniąc rolę straży tylnej, wspierało I/29 ppSK. II/25 pal, wraz z towarzyszącą mu piechotą, pomaszerowały do Dąbia, gdzie przekroczyły rzekę Ner i zatrzymały się na postoju. III/25 pal, bez 8 baterii, odmaszerował wraz z 29 ppSK również w rejon Dąbia. W celu osłony wycofania się I/25 pal, wspólnie z 60 pp z Uniejowa, w rejonie Felicjanowa i Czekaja na wschód od Uniejowa, stanowiska obronne zajęła 8/25 pal, wspólnie z I/29 ppSK. W rejonie Zalesia i Dąbia nastąpiła koncentracja 25 pal. Do godz. 15:00 I/25 pal, w towarzystwie 60 pp, obsadzał Uniejów, po czym wycofał się za Wartę i Ner w okolicach Dąbia. Do nocy 7/8 września, 8 bateria haubic osłaniała odwrót, po czym również odmaszerowała do Dąbia. W trakcie marszu do Dąbia i podczas przeprawy, pododdziały i oddziały 25 DP były atakowane przez lotnictwo niemieckie oraz ostrzeliwane przez ciężką artylerię niemiecką. Szczególnie ucierpiała piechota z 60 pp i I/29 ppSK. 7 września rozkazem dowódcy armii i GO, gen. bryg. Edmunda Knoll-Kownackiego, 25 DP podjęła marsze mające na celu przegrupowanie się do planowanego zwrotu zaczepnego, przez Bzurę. II/25 pal z 56 pp, nocą 7/8 września, przemaszerował do rejonu Grabów Łęczycki, Łyżki, Budki. I/25 pal z 60 pp przemieścił się do rejonu Teofilki, kolonia Nagórki, kolonia Piaski. III/25 pal, bez 8 baterii, wraz z 29 ppSK, pozostał na przeprawie w Dąbiu, broniąc mostu kolejowego na rzece Ner; dodatkowo dozorował odcinek rzeki Ner do Chełmna. Dowództwo 25 pal stanęło na postoju we wsi Celinów, wraz z 25 dywizjonem artylerii ciężkiej i dowództwem Artylerii Dywizyjnej 25 DP.

Udział w bitwie nad Bzurą

Nocą 8/9 września oddziały 25 DP, wzmocnione 69 pułkiem piechoty z 17 Dywizji Piechoty, podjęły ostateczne przegrupowania w celu osiągnięcia podstaw wyjściowych do natarcia. II/25 pal, wraz z 56 pp, zajął rejon Upale, Gawronki, Kozuby. I/25 pal, z 60 pp, znajdował się w folwarku Siedlec. III/25 pal, z 29 ppSK i 9 bs, znajdował się w okolicach Grabowa Łęczyckiego. Zgodnie z rozkazem dowódcy 25 DP, 56 pp, wsparty przez II dywizjon armat, miał opanować Tum poprzez Kwiatówek. 60 pp, wsparty przez I dywizjon armat, po sforsowaniu Bzury miał zorganizować przedmoście w południowej części Łęczycy, którą miał zdobyć 69 pp, wsparty przez III dywizjon 17 pułku artylerii lekkiej. III/25 pal, wraz z 25 dac i dywizjonem II/7 pułku artylerii ciężkiej, stanowił artylerię ogólnego wsparcia. Po opanowaniu przedmiotów natarcia, dywizja miała przejść do pościgu za nieprzyjacielem w ogólnym kierunku na Ozorków i Modlną. 9 września o godz. 15:00 wyruszyła do natarcia większość batalionu I/56 pp, która nie otrzymała informacji o zmianie terminu natarcia. I batalion częścią sił wkroczył do Tumu, wcześniej zajętego przez kompanię z batalionu II/69 pp. O godz. 17:00 wyruszyło natarcie całej 25 DP oraz sąsiednich jednostek. 56 pp, zarówno III, jak i pozostała część I batalionu, zaatakowały Kwiatówek, Tum Poduchowny oraz kierunek częściowo opanowanego Tumu. Oba czołowe bataliony znalazły się pod ostrzałem niemieckiej artylerii oraz broni maszynowej. Baterie II dywizjonu armat skutecznie niszczyły niemieckie środki ogniowe, w tym stanowiska niemieckich karabinów maszynowych na wschodnich przedmieściach Łęczycy. Ostrzał był prowadzony do zapadnięcia zmroku, a następnie przerwano go z powodu wkroczenia do Łęczycy pododdziałów 69 pp i części 56 pp. Około godz. 20:00 25 pal, 25 dac i III/17 pal przeprowadziły nawałę ogniową na północny skraj Łęczycy. W wyniku tego zniszczono niemieckie pododdziały broniące Łęczycy oraz przybyłe posiłki. Około godz. 23:00 pododdziały 56 pp, 60 pp i 69 pp po ciężkich walkach zdobyły centrum Łęczycy. Problemem stało się zbudowanie przepraw dla artylerii przez Bzurę.

10 września w późnych godzinach rannych w pościg za oddziałami niemieckimi wyruszył 29 ppSK, wraz z 9 bs i III/25 pal. Jako oddział czołowy, II/29 ppSK, wspierany ogniem haubic, uderzył na niemieckie placówki w rejonie Sierpowa. Rozwinięty na stanowiskach ogniowych III/25 pal i wprowadzony do walki III/29 ppSK zdobyli i przełamali główną linię obrony niemieckiej w Sierpowie. Kolejne natarcie 29 ppSK poprowadzono na folwark Wróblew; pomimo wsparcia ogniem ze strony haubic III dywizjonu oraz wprowadzeniem do walki 9 bs, do końca dnia nie zdobyto zamierzonego celu natarcia. Pościg za uchodzącym nieprzyjacielem o godz. 10:00 rozpoczął 56 pp, z problemami związanymi z przeprawą przez Bzurę II/25 pal. Pościg prowadzono z Tumu przez Mętlew, Leśmierz, Czerchów. Po dojściu do folwarku Mętlew II dywizjon armat został ostrzelany przez niemiecką artylerię, ponosząc straty. III/56 pp dotarł do Czerchowa, a reszta pułku zaległa podczas natarcia na Leśmierz. Wieczorem, na styku 56 pp i 29 ppSK, doszło do kontrataku niemieckiej piechoty wspieranej przez czołgi, który odrzucił 56 pp i kompanię 29 ppSK do rejonu Mętlewa. I dywizjon armat, wspólnie z 60 pp, przebywał w odwodzie dywizji. 2/25 pal, w towarzystwie II/60 pp, ubezpieczały Łęczycę od zachodu i południa. Późnym wieczorem oddziały niemieckiego 46 pp opuściły Leśmierz. 11 września, od świtu, kontynuowane były natarcia przez oddziały 25 DP. W natarciu wzięto udział, w zamian za 29 ppSK, 60 pp, bez II batalionu, z 9 bs, które były wspierane przez I/25 pal, bez 2 baterii. Oddział ten prowadził natarcie wzdłuż szosy Łęczyca-Ozorków, z zadaniem zdobycia folwarków Wróblew i Ostrów. 56 pp, wraz z II/25 pal, kontynuował natarcie przez dwór Tymienica, folwark Boczki, Czerchów, Sokolniki. III/25 pal, w towarzystwie 29 ppSK, stanęły na postoju w Tkaczewie. Po całodziennych walkach 60 pp i I/25 pal, bez 2 baterii, zdobyły folwark Wróblew. Po ciężkich walkach, z wieloma ześrodkowaniami ognia II dywizjonu 25 pal oraz okresowym wsparciu przez baterię 5/17 pal, późnym wieczorem 56 pp zdobył Czerchów. W trakcie tych walk, podczas likwidacji gniazd oporu niemieckiej piechoty, w rejonie folwarku Boczki ranny został por. Mieczysław Trojanowski. Przed zmrokiem, na stanowiska 60 pp w rejonie folwarku Wróblew oraz Solcy Wielkiej i Solcy Małej, wyszło niemieckie natarcie, które zostało powstrzymane ogniem armat I dywizjonu oraz bronią maszynową piechoty. O godz. 22:00 miało miejsce kolejne niemieckie natarcie, w tym samym rejonie, przy silnym wsparciu niemieckiej artylerii. Odrzuciło ono I/60 pp z folwarku Wróblew, który poniósł bardzo ciężkie straty; wspierająca go 3 bateria armat przerwała wsparcie z powodu zniszczenia połączeń telefonicznych. Po godz. 23:00, na folwark Wróblew, przy nawale ogniowej 1 i 3 baterii, wykonał natarcie odwodowy batalion III/60 pp, zdobywając go. W nocy, obsadzająca go 7 kompania strzelecka wycofała się po otrzymaniu przekazanego jej przez dywersanta rozkazu o odwrocie. Jednocześnie do osłony Łęczycy odesłano kolejną baterię z II/25 pal oraz batalion II/60 pp. Rano 12 września, przed frontem 25 DP, obronę przejął niemiecki 55 pp z niemieckiej 17 DP. Jednocześnie dalsze natarcie podjęło zgrupowanie 60 pp, bez batalionu II/60 pp, wsparte przez I/25 pal, bez 2 baterii, wzmocnione przez batalion I/29 ppSK oraz III/25 pal, bez 9 baterii. Ponownie rozpoczęto całodzienne walki o folwark Wróblew, a następnie dwór Wróblew, które ostatecznie zajęto około godz. 18:00. Walczący w lewym skrzydle 9 bs, wspierany przez baterię 9/25 pal, po ciężkich walkach i dużych stratach własnych, ostatecznie zajął folwark Ostrów. Patrole 60 pp dotarły wieczorem w rejon stacji kolejowej na zachodnich przedmieściach Ozorkowa. 56 pp, wspierany przez II/25 pal, podjął rano z Czerchowa natarcie w kierunku Sokolnik, które bronił niemiecki II batalion 95 pp z niemieckiej 17 DP. Natarcie 56 pp znalazło się pod silnym ostrzałem artylerii niemieckiej; pomimo tego, dzięki skutecznemu wsparciu przez armaty II dywizjonu, zmuszono niemiecki batalion do odwrotu, a o godz. 15:00 zajęto kompleks leśny Miasta Ogrodu Sokolniki, oskrzydlając niemiecką obronę w Ozorkowie. Znajdująca się w lesie 6 bateria 25 pal oraz batalion I/56 pp zostały ostrzelane, prawdopodobnie przez 17 dywizjon artylerii ciężkiej ze składu 17 DP. W wyniku tragicznej pomyłki zginęło kilkunastu strzelców z 56 pp, 6 bateria poniosła wysokie straty w zabitych, utraciła większość koni oraz sprzętu artyleryjskiego; przestała praktycznie istnieć. Do wieczora 56 pp, wspólnie z 69 pp z 17 DP, opanowały Sokolniki, Modlną oraz wschodnie przedmieście Ozorkowa.

Z uwagi na zmianę koncepcji natarcia Armii „Poznań”, gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba wydał rozkaz dla dowódcy GO, gen. Knoll-Kownackiego, przerwania natarcia oraz przegrupowania grupy na północny brzeg Bzury i przygotowania nowego natarcia w kierunku Sochaczewa. Rozkaz dotarł do oddziałów 25 DP po godz. 21:00. Nocnym marszem 12/13 września dywizjony 25 pal podjęły marsz na północny brzeg Bzury, wraz z pułkami piechoty, do których były przydzielone; II dywizjon przez Zagaj, I dywizjon w Witaszewicach, a III dywizjon w Łęczycy oraz Topoli Królewskiej. Po odpoczynku 13 września, w towarzystwie piechoty, pobrano zaopatrzenie i uzupełniono amunicję. Nocą 13/14 września, podjęto kolejny nocny marsz, rano i przed południem 25 pal oraz 25 dac dotarły w okolice młyna Szymanówki, gdzie pułk odpoczywał przez dzień 14 września. Nocą 14/15 września, 25 pal, dywizjonami z pułkami piechoty, podjął marsz w kierunku Sochaczewa. III/25 pal, w towarzystwie 29 ppSK oraz 9 bs, maszerował przez Skrzeszewy, Model, Kamionka, Podczachy, Lubików do Osmolina. II/25 pal, w towarzystwie 56 pp, przez Buszkówek, folwark Kaczkowizna, folwark Wola Stępowska, w rejon Kiernozia, Wygoda, Osmoleniec, Kochanków. I/25 pal, w towarzystwie 60 pp, przez Dobrzelin, Zarębów, Kruki, folwark Kaczkowizna, Luszyn do folwarku Wola Stępowska oraz folwarku Poddębina. Ponieważ do świtu nie osiągnięto planowanych rejonów dyslokacji, maszerujące kolumny, w tym 25 pal oraz jego pododdziały, były bombardowane przez lotnictwo niemieckie; w wyniku nalotów poniesiono straty w rejonie Osmolina, gdzie poległ kpt. Bronisław Dubiniewicz. Najciężej ucierpiał III dywizjon haubic, który był bombardowany również na postoju.

Po zmierzchu 15 września dywizja podjęła marsz w dwóch kolumnach. Kolumna główna dywizji, wraz z I oraz II dywizjonem 25 pal, maszerowała trasą Brodne, Wejsce, Konstantynów, Antosin, dwór Giżyce, dwór Ruszki. Celem tej grupy wojsk było opanowanie rejonu Adamowej Góry. W kolumnie bocznej dywizji maszerował III dywizjon oraz 25 dac. Trasa tej kolumny wiodła przez Brzezie, Brzozów Stary, dwór Giżyce. Wojska tej kolumny miały opanować rejon Julipol i Młodzieszyn. Rano obie kolumny 25 DP dotarły do nakazanych rejonów. Jako pierwszy do rejonu Adamowej Góry dotarł 56 pp; towarzyszący mu II/25 pal zajął stanowiska ogniowe w pobliżu wsi Altanka. We wsi Sokule zatrzymało się dowództwo 25 pal. Kolumna północna 25 DP przybyła o godz. 6:00 do rejonu Julipol, Młodzieszyn; wysłany jako rozpoznanie czołowy batalion I/29 ppSK, w pobliżu Bibiampola, został zmasowanym ogniem niemieckiego oddziału oraz atakiem niemieckich czołgów rozbity. 29 ppSK przyjęło ugrupowanie przeciwpancerne. III/25 pal, z uwagi na pojenie i karmienie koni, pozostał w tyle za kolumną piechoty. Kolumny maszerującej artylerii znalazły się pod ostrzałem ciężkiej artylerii niemieckiej zza Bzury. Na pułki piechoty 25 DP wyszło niemieckie uderzenie większości oddziałów wzmocnionej niemieckiej 4 Dywizji Pancernej. Baterie I dywizjonu, rozproszone, pozostawały ukryte w lasach przed atakami niemieckiego lotnictwa, nie wsparły 60 pp. II/25 pal pozostawał na swoich stanowiskach ogniowych, które były poza pasem natarcia niemieckiej 4 DPanc.; nie włączył się do wsparcia 56 pp. I i II dywizjon do końca dnia nie nawiązały łączności z wspieranymi pułkami piechoty. Maszerujący w kierunku stanowisk 29 ppSK, III/25 pal został zaskoczony w godzinach popołudniowych w rejonie Justynowa przez oddziały niemieckiej 4 DPanc., atakujące od Bibiampola w kierunku Łęgu. III dywizjon, z uwagi na niezachowanie środków ostrożności oraz niewystawienie ubezpieczeń marszowych, został rozbity przez czołgi i utracił swoje baterie haubic. Wieczorem 16 września pozostałe pięć baterii 25 pal pomaszerowało w kierunku przepraw przez Bzurę, w okolicach Brochowa i Witkowic. Następnie częścią sił podjęto marsz w kierunku Puszczy Kampinoskiej.

Walki w Puszczy Kampinoskiej i w obronie Warszawy

17 września rano I dywizjon, bez 1 baterii, przeprawił się przez Bzurę wraz z 60 pp w Brochowie; mimo ataków lotnictwa niemieckiego dotarł do lasów w rejonie folwarku Tułowice około godziny 10:00, gdzie stanął na odpoczynek. Następnie pomaszerował w rejon Krzywej Góry. 1 bateria stanowiła straż tylną 60 pp, w towarzystwie 7 kompanii strzeleckiej; z uwagi na bombardowanie Brochowa, przemieściła się w rejon Witkowic. II dywizjon, z 4 i 5 baterią, próbował przeprawić się razem z 56 pp w Witkowicach, lecz na skutek bombardowań wycofał się wraz z 56 pp do lasu w rejonie folwarku Stefanów. W wyniku nalotów lotnictwa poniósł dotkliwe straty; w obu bateriach pozostały jedynie trzy armaty. Wieczorem 17 września, w lesie koło folwarku Stefanów, zebrały się pododdziały 25 pal w gotowości do forsowania Bzury. Na miejscu znajdowało się dowództwo 25 pal, 1 bateria armat, resztki II dywizjonu z trzema armatami 4 i 5 baterii, dowództwo III dywizjonu oraz większość 56 pp i elementy innych oddziałów 25 DP, a także część dywizjonu II/17 pal. Baterie 25 pal ze stanowisk ogniowych w Radziwiłce wsparły natarcie 56 pp i innych pododdziałów, które sforsowały Bzurę i dotarły do Puszczy Kampinoskiej. O północy podeszły do przeprawy; po przeprawieniu się i dojściu na skraj Puszczy Kampinoskiej, baterie zostały zaskoczone przez niemiecki kontratak. W wyniku tego, baterie 1, 3 i 4 zostały częściowo rozproszone i dostały się do niewoli niemieckiej; niewielu żołnierzom udało się dołączyć do innych jednostek. Rano 18 września 2 i 3 baterie armat dotarły do Starej Dąbrowy, a następnie po południu do Cybulic, gdzie uzupełniono nieco amunicji z porzuconych jaszczy dywizjonu artylerii konnej. 19 września o godz. 10:00 baterie I dywizjonu dotarły w rejon składnicy amunicji w Palmirach. W nocy 19/20 września baterie, wraz z resztą 25 DP, dotarły do rejonu obrony Warszawy; tam 20 września przeszły do obrony na Młocinach i Burakowie. Jedna z baterii 25 pal zajęła obronę wraz z 60 pp w Burakowie Małym. Lasku Młocińskiego do wzg. 109 bronił 56 pp, wspólnie z baterią armat 25 pal. 22 września 60 pp, 29 ppSK i częściowo 56 pp toczyły ciężkie walki obronne z niemiecką 24 DP. Z uwagi na słabe wsparcie dwóch baterii 25 pal, pułki wycofały się na Bielany, co spowodowało przerwanie połączenia z Palmirami i Modlinem.

Oddział Zbierania Nadwyżek 25 pal

Po zmobilizowaniu 25 pal i oddziałów dywizyjnych, nadwyżki w liczbie 600 żołnierzy, pod dowództwem kpt. Bronisława Nowakowskiego oraz zastępcy kpt. Romana Renkawka, wyruszyły 2 września transportem kolejowym z Kalisza do Kielc. Tam miały wejść w skład Ośrodka Zapasowego Artylerii Lekkiej nr 7. W trakcie jazdy transport był atakowany przez niemieckie lotnictwo na stacjach Łódź Kaliska i Opoczno, co spowodowało śmierć 1 żołnierza oraz rany u 7. Transport nie dotarł do Kielc i został rozbity w okolicy Końskich 6 września w wyniku bombardowania przez lotnictwo niemieckie. OZN 25 pal dysponował jedynie 12-10 kbk; po wyładowaniu z rozbitego transportu, maszerował w kierunku Radomia. W rejonie Radomia, w obliczu zagrożenia ze strony niemieckich podjazdów, został podzielony na małe pododdziały, które miały maszerować w kierunku Wisły i ponownie skoncentrować się w Maciejowicach. W trakcie marszu część grup się rozproszyła, a niektóre dostały się do niewoli niemieckiej. Niewielka część przedostała się na wschodnie obszary kraju i dotarła głównie do Kowla, gdzie weszła w skład formowanej baterii artylerii.

Symbole pułkowe

Sztandar

10 grudnia 1937 roku Prezydent RP, Ignacy Mościcki, zatwierdził wzór sztandaru dla 25 pal. 29 czerwca 1938 roku, podczas ceremonii wręczenia sztandarów oddziałom artylerii poznańskiego OK, na dziedzińcu koszar na Sołaczu w Poznaniu, generał dyw. Juliusz Rómmel przekazał dowódcy pułku sztandar ufundowany przez społeczeństwo ziemi kaliskiej. Sztandar został wykonany zgodnie z wzorem określonym w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 roku o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach.

Na prawej stronie płata znajdował się amarantowy krzyż, w którego środku wyhaftowano orła w wieńcu laurowym. Na białych polach, pomiędzy ramionami krzyża, znajdowały się cyfry 25 w wieńcach laurowych. Na lewej stronie płata sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego, znajdował się wieniec taki sam jak po stronie prawej, a w wieńcu umieszczono trzywierszowy napis „HONOR I OJCZYZNA”. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach umieszczone były na tarczach: