25 Dywizja Piechoty
25 Dywizja Piechoty (25 DP) to duża jednostka piechoty Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
W czasach międzywojennych, jej dowództwo miało siedzibę w Kaliszu. W 1923 roku w skład dywizji wchodziły: 29 pułk piechoty, 56 pułk piechoty oraz 60 pułk piechoty.
Podczas kampanii wrześniowej dywizja uczestniczyła w walkach w ramach Armii „Poznań”. Po starciach granicznych pod Krotoszynem, jednostka została wycofana pod Koło, a następnie wzięła udział w bitwie nad Bzurą. Zdołała zdobyć Łęczycę oraz stację kolejową w Ozorkowie. W trzeciej fazie bitwy toczyła walki w rejonie Adamowej Góry, Juliopola i Ruszek. Po przejściu przez Bzurę dotarła do Warszawy, gdzie broniła stolicy ze wszystkich sił.
Formowanie
Nawiązując do tradycji powstańczej, kaliska Dywizja Piechoty została sformowana w 1921 roku w trakcie reorganizacji sił zbrojnych.
Powstała poprzez wydzielenie z innych dywizji konkretnych pułków piechoty:
- 29 pułk piechoty – wydzielony z 10 DP DOK IV Łódź – do garnizonu Kalisz
- 56 pułk piechoty – wydzielony z 14 DP DOK nr VII Poznań – do garnizonu Krotoszyn
- 60 pułk piechoty – wydzielony z 15 DP DOK nr VIII Toruń – do garnizonu Ostrów Wlkp.
Dowództwo dywizji stacjonowało w Kaliszu.
Dywizja w kampanii wrześniowej
25 Dywizja Piechoty, pod dowództwem generała brygady Franciszka Altera, weszła w skład Armii „Poznań”, dowodzonej przez generała Tadeusza Kutrzebę.
1 września 56 pułk piechoty skutecznie bronił Krotoszyna przed niemieckim 183 pułkiem Landwehry. III batalion 55 pułku piechoty został wyparty z Rawicza przez oddziały niemieckiej Straży Granicznej, jednak dzięki wsparciu Wielkopolskiej Brygady Kawalerii udało się odrzucić wroga. I batalion 55 pułku piechoty obronił Leszno.
W kolejnych dniach dywizja kontynuowała odwrót wraz z resztą Armii. 8 września, wchodząc w skład Grupy Operacyjnej „Koło”, zajmowała pozycje wyjściowe, by następnego dnia wziąć udział w bitwie nad Bzurą, atakując miejscowość Ozorków. Dywizja została wcześniej wzmocniona 69 pułkiem piechoty z 17 DP.
9 września rano jeden batalion z 69 pułku zaatakował Łęczycę, lecz został odrzucony. Jedna kompania zdobyła i utrzymała pobliski Tum. Wieczorem dywizja zaatakowała w pełnym składzie i, łamiąc opór wroga, zdobyła Łęczycę około północy.
Następnego dnia dywizja wyszła z Łęczycy i odrzuciła niemieckie oddziały na odległość od 8 do 10 km od miasta. Po południu napotkała jednak silny opór niemiecki pod Sierpowem, Leśmierzem, Solcą Małą i Mętlewem, gdzie została zatrzymana. 12 września dywizja prowadziła zacięte walki o folwark Wróblew i Solcę Wielką, a po południu udało jej się przełamać niemieckie linie obronne i dotrzeć do przedmieść Ozorkowa.
W nocy z 12 na 13 września, na rozkaz dowódcy Armii, 25 DP rozpoczęła wycofywanie się z zajmowanych pozycji. Realizując polecenie generała Altera, nakazał:
- 29 pp wycofać się przez Łęczycę do Witoni,
- 60 pp (bez II batalionu) udać się do rejonu Kuchary – dwór Prądzew,
- 56 pp (bez III batalionu), po oderwaniu się od wroga, przejść do rejonu Nędzerzew – Przyłogi – Gledzianów,
- III/56 pp i II/60 pp utrzymać Łęczycę do czasu przybycia oddziałów grupy kawalerii (II batalion 60 pp miał następnie dołączyć do pułku, a III batalion 56 pp obsadzić przyczółek na południowym brzegu Bzury w rejonie Zagaja),
- oddziały artylerii przeprawić się w rejonie Zagaja,
- oddział rozpoznawczy wycofać się na północny brzeg Bzury przez Łęczycę,
- bateria artylerii przeciwlotniczej osłonić przeprawiającą się piechotę i artylerię w rejonie Zagaj – Rybitwy.
13 września rano większość 25 DP znajdowała się w wyznaczonych miejscach. III/56 pp obsadził przyczółek w rejonie Zagaja. 56 pp częścią sił dozorował Bzurę na odcinku kolonia Węglewice – Gledzianówek, a na prawo do Topoli Królewskiej, rzekę dozorowały pododdziały 60 pp. Dowództwo dywizji rozmieszczono w dworze Byszew, 25 batalion saperów w rejonie folwarku Julinki, 25 dywizjon artylerii ciężkiej we dworze Strzegocin, a 31 kompania czołgów rozpoznawczych w Romartowie. Około południa do Witoni dotarł 29 pp.
Zgodnie z rozkazem dowódcy Grupy Operacyjnej generała Knolla-Kownackiego, 25 Dywizja Piechoty została wyznaczona do odwodu armii.
Po nocnym marszu dywizja odpoczywała przez cały dzień. III/56 pp bez walki po południu opuścił przedmoście i dołączył do pułku w rejonie Nędzerzew – Przyłogi – Ględzianówek. Na południowym brzegu Bzury pozostała placówka oficerska w sile plutonu. Wieczorem dywizja pomaszerowała dwoma kolumnami do wyznaczonego rejonu. Tylko niektórym oddziałom udało się zakończyć ruch przed świtem. Dopiero około południa cała dywizja znalazła się w zaplanowanym miejscu: dowództwo w Oporowie, 29 pp w folwarku Golędzkie, 56 pp w Drzewoszkach Wielkich, 60 pp w dworze Ruszki, 25 pułk artylerii lekkiej i 25 dywizjon artylerii ciężkiej w Szymanówce, kawaleria dywizyjna w folwarku Skórzewo, 31 kompania czołgów rozpoznawczych w majątku Zarębów, 25 batalion saperów w dworze Oporów, dywizyjna kompania kolarzy w Mnichu, a 73 samodzielna kompania ckm w Oporowie, 25 bateria artylerii przeciwlotniczej w dworze Mnich.
14 września dywizja odpoczywała w rejonie Żychlina. Wieczorem generał Kutrzeba postanowił, że powróci ona pod rozkazy generała Knolla-Kownackiego i razem z całą grupą będzie maszerować na wschód, aby rano 16 września dotrzeć nad dolną Bzurę, a następnie rozpocząć natarcie po osi Sochaczew – Warszawa. O 1:00 15 września generał Alter wydał rozkaz do dalszego marszu w kierunku Sochaczewa. Dywizja miała maszerować dwiema drogami.
29 pp maszerował po osi Skrzeszewy – przeprawa południe Model – Kamionka – Podczachy – Lubików – Osmolin i zajął rejon Witusza – Towarzystwo – Osmolin – Lubików. Jeden batalion został przerzucony samochodami do rejonu Sanniki, gdzie wspierał dywizję z kierunku północnego. 56 pp maszerował po osi Buszkówek – przeprawa na północ folwark Kaczkowizna – droga polna od przeprawy przez folwark Wola Stępowska – Kiernozia i zorganizował się w rejonie Kiernozia – lasek na południe od Kiernozi – Wygoda – Osmoleniec – Kochanków. 60 pp maszerował po osi Dobrzelin – Zarębów – Kruki – przeprawa na północ od folwarku Kaczkowizna – Luszyn i zajął rejon folwark Wola Stępowska – Tomaszówka – lasy folwarku Poddębina. Przydzielona do dywizji 31 kompania czołgów rozpoznawczych stała bezczynnie od godz. 9:00 14 września do rana następnego dnia w majątku Zarębów, po czym przeszła do odwodu w rejonie Lasku na wschód od Sannik.
17 września dywizja forsowała Bzurę pod Brochowem. Udało jej się przebić do Puszczy Kampinoskiej, zachowując mimo dużych strat zwartość bojową.
19 września pod Palmirami dywizja zebrała się w składzie 3 niepełnych pułków i dwóch baterii artylerii. Planowała przedrzeć się do Warszawy przez Łomianki, Buraków i Młociny. Ubezpieczenia dywizyjne śmiałym atakiem wyparły Niemców ze wsi Dąbrowa, gdzie zniszczono kilka czołgów i dział.
Przez cały dzień 20 września dywizja zbierała siły i zajmowała obronę w rejonie Młocin i Burakowa. 21 września odpierała ataki niemieckiej 24 DP. Polskie oddziały zostały wyparte ze swoich pozycji dopiero po całkowitym zniszczeniu I i III batalionu 29 pp. W kilku miejscach udało im się również przerwać obronę 56 pp i 60 pp.
Następnego dnia polskie jednostki musiały się wycofać na nowe pozycje. Udało im się dotrzeć do Warszawy, gdzie – wchodząc w skład Armii „Warszawa” – przeszły do odwodu i stanęły w rejonie ulic 3 Maja i Marszałkowskiej.
Walczyły w obronie Warszawy aż do jej kapitulacji 28 września, zdobywając wysokie uznanie dowództwa Armii „Warszawa”.
Obsada personalna dowództwa 25 DP
dowódca dywizji – gen. bryg. Franciszek Ksawery Alter
oficer ordynansowy – ppor. rez. Marian Nowicki
oficer ordynansowy – ppor. Jan Bajsarowicz
oficer ordynansowy – ppor. Tadeusz Zakrzewski
dowódca piechoty dywizyjnej – płk Julian Skokowski
oficer sztabu – mjr Michał Augustyn Chrupek
dowódca artylerii – ppłk Antoni Wereszyński (dowódca 25 pal)
oficer sztabu – kpt. Kazimierz Budzianowski
oficer służby wywiadowczej artylerii – kpt. Ludwik Ostrihansky
oficer służby wywiadowczej artylerii – ppor. rez. Józef Bembel
oficer łączności – por. Zygmunt Wroniecki
oficer łącznikowy – kpt. Leon Horodyski
referent – ppor. rez. Zbigniew Kowalczewski
dowódca saperów dywizyjnych – mjr Gracjan Dąbrowski
dowódca kawalerii dywizyjnej – rtm. Antoni II Paszkowski
szef sztabu – mjr dypl. Edward Marceli Ostrowski
oficer operacyjny – kpt. dypl. Bolesław Wójtowicz
pomocnik oficera operacyjnego – kpt. Stanisław Kazimierz Gliński
oficer informacyjny – kpt. Czesław Jewasiński
pomocnik oficera informacyjnego – por. Aleksander Kapałka
dowódca łączności – mjr łącz. Jan Tomasz Stengert
kierownik kancelarii – ppor. rez. Stanisław Kwiatkowski
kwatermistrz – kpt. dypl. Witold Kopytyński
pomocnik kwatermistrza – kpt. Fryderyk Ombach
pomocnik kwatermistrza – ppor. rez. Wacław Kamiński
szef służby uzbrojenia – kpt. Mieczysław Marcin Zulikowski
referent – por. rez. Roman Wiktor Sioda
szef służby intendentury – kpt. dypl. Janusz Sarnecki
zastępca – rtm. Stefan Tumaniecki
referent – por. rez. Antoni Maciejak
referent – por. rez. Ignacy Cieślak
referent – ppor. rez. Bohdan Szychulski (Szykulski)
szef sanitarny – mjr dr Tadeusz Frydrychowicz
referent – mjr rez. dr Władysław Nowak
dowódca żandarmerii – ppor. rez. Zbigniew Kempiński
dowódca taborów – kpt. Stefan Tomanowski
oficer dyspozycyjny – ppor. rez. Roman Palacz
szef służby weterynaryjnej – kpt. Eugeniusz Warnicki
szef służby duszpasterskiej – ks. kapelan Wojciech Rojek
komendant kwatery głównej – kpt. Kazimierz Wężyk
płatnik – ppor. rez. Edward Szmydt
oficer żywnościowy – ppor. rez. Tadeusz Michał Tarchalski
kierownik ambulansu weterynaryjnego – kpt. rez. Klemens Wicentowicz
Planowana organizacja wojenna 25 DP
W nawiasach podano nazwy jednostek mobilizujących pododdziały nie występujące w organizacji pokojowej.
Dowództwo 25 Dywizji Piechoty
dowódcy broni i szefowie służb
sztab
Kwatera Główna 25 Dywizji Piechoty
kompania asystencyjna – por. Tyczan
pluton łączności KG 25 DP – por. Hipolit Puhaczewski
pluton pieszy żandarmerii nr 25 – ppor. rez. Zbigniew Kempiński
poczta polowa nr 158 (UPT Łódź)
sąd polowy nr 25 – kpt. Antoni Łukasik
kompania gospodarcza KG 25 DP – ppor. rez. Tadeusz Adam Pałęcki
Piechota dywizyjna
29 pułk Strzelców Kaniowskich – ppłk Florian Gryl
56 pułk Piechoty Wielkopolskiej – płk Wojciech Jan Tyczyński
60 pułk Piechoty Wielkopolskiej – ppłk Marian Frydrych
samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 73 (60 pp)
kompania kolarzy nr 73 – por. Antoni Julian Grellus
Artyleria dywizyjna
25 pułk artylerii lekkiej
25 dywizjon artylerii ciężkiej
samodzielny patrol meteorologiczny nr 25
Jednostki broni
25 batalion saperów
bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typ A nr 25 (7 daplot) – kpt. Kazimierz Żniński
szwadron kawalerii dywizyjnej nr 25 – rtm. Antoni II Paszkowski
kompania telefoniczna 25 DP (kompania łączności 25 DP) – por. Andrzej Tadeusz Potocki
pluton radio 25 DP
drużyna parkowa łączności 25 DP
Jednostki i zakłady służb
kompania sanitarna nr 703 (29 pułk Strzelców Kaniowskich) – kpt. Roman Rendecki
szpital polowy nr 703
polowa kolumna dezynfekcyjno-kąpielowa nr 703
polowa pracownia bakteriologiczno-chemiczna nr 703
polowa pracownia dentystyczna nr 703
dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 717
dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 718
kolumna taborowa parokonna nr 717
kolumna taborowa parokonna nr 718
kolumna taborowa parokonna nr 719
kolumna taborowa parokonna nr 720
kolumna taborowa parokonna nr 721
kolumna taborowa parokonna nr 722
kolumna taborowa parokonna nr 723
kolumna taborowa parokonna nr 724
Warsztat Taborowy (Parokonny) nr 717
pluton taborowy nr 25
park intendentury nr 703
pluton parkowy uzbrojenia nr 703
Pododdziały przydzielone
batalion wartowniczy nr 73 – mjr Stefan Chosłowski
31 Samodzielna Kompania Czołgów Rozpoznawczych – kpt. Tadeusz Szałek
Obsada personalna dowództwa dywizji w latach 1921-1939
Dowódcy dywizji
- gen. bryg. Jan Karol Wróblewski 6 listopada 1921 – 27 lutego 1925
- gen. bryg. Albin Jasiński 27 lutego 1925 – 1 czerwca 1929
- gen. bryg. Michał Tokarzewski-Karaszewicz 1 czerwca 1929 – 5 listopada 1935
- gen. bryg. Franciszek Alter 5 listopada 1935 – wrzesień 1939
Dowódcy piechoty dywizyjnej
- gen. bryg. Maciej Puchalak (20 III 1922 – III 1927 → stan spoczynku)
- płk dypl. Franciszek Seweryn Wład (III 1927 – X 1930 → dowódca 14 DP)
- płk dypl. Wilhelm Lawicz-Liszka (XII 1930 – XI 1934 → pomocnik dowódcy OK Nr X)
- płk dypl. Stefan Kossecki (I 1935 – VII 1939 → dowódca 18 DP)
- płk piech. Julian Skokowski (1939)
Szefowie sztabu
- płk SG Erwin Emil Juliusz Więckowski (IX 1921 – I 1925 → I referent w Inspektoracie Armii Nr III)
- kpt. / mjr SG Władysław Chmura (od 15 I 1925)
- mjr dypl. piech. Roman Władysław Szymański (6 VII 1929 – 26 III 1931 → dowódca batalionu w 48 pp)
- mjr dypl. art. Stanisław Podkowiński (1 IX 1931 – 6 VI 1933 → dowódca dywizjonu w 4 pal)
- mjr dypl. art. Kazimierz Kuś (1 X 1933 – 22 XII 1934 → wykładowca WSWoj.)
- mjr dypl. art. Zdzisław Grzymirski (22 XII 1934 – ? → Departament Artylerii MSWojsk.)
- mjr dypl. Edward Marceli Ostrowski
Inni oficerowie sztabu
- Józef Kopczyński
Obsada personalna w marcu 1939 roku
Ostatnia „pokojowa” obsada personalna dowództwa dywizji:
=== Żołnierze Dywizji (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej ===
Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.
Odtworzenie dywizji w ramach Armii Krajowej
W wyniku działań mających na celu odtwarzanie przedwojennych jednostek wojskowych, w 1944 roku powstała 25 Dywizja Piechoty AK (okręg Łódź).
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918–1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
Waldemar Rezmer: Armia „Poznań” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1992. ISBN 83-11-07753-3.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.