24 Pułk Ułanów (24 puł) – jednostka broni pancernej Polskich Sił Zbrojnych.
Formowanie, zmiany organizacyjne i walki
Francja 1939–1940
24 Pułk Ułanów im. Hetmana Wielkiego Koronnego Stanisława Żółkiewskiego został odtworzony we Francji, a następnie w Wielkiej Brytanii.
W 1943 roku oddział przeszedł przekształcenie w pułk pancerny. W listopadzie 1939 roku w Teihonet-Paimpont rozpoczęto grupowanie oficerów, podchorążych, podoficerów oraz szeregowych z kawalerii, którzy przedostali się z obozów internowania w Rumunii, na Węgrzech i Litwie. W styczniu i lutym 1940 roku kadry przystąpiły do formowania oddziałów kawalerii zmotoryzowanej, tworząc Zgrupowanie Kawalerii Motorowej. Dowódcą zgrupowania został płk dypl. Kazimierz Dworak, który wcześniej dowodził 24 pułkiem ułanów walczącym we wrześniu 1939 roku w składzie 10 BK. W ramach zgrupowania powstał Pułk Kawalerii Zmotoryzowanej, w skład którego wchodził batalion im. 24 Pułku Ułanów, stacjonujący w Montdragon. Kadrę batalionu stanowili 29 oficerowie oraz 216 żołnierzy, którzy przedostali się z „wrześniowego 24 pułku”. Dowódcą batalionu został mjr Jerzy Deskur. W lutym całe zgrupowanie kawalerii zostało przetransportowane do Bollène na południu Francji. W maju 1940 roku podjęto próbę sformowania Lekkiej Brygady Zmechanizowanej z jednostek pancerno-motorowych, jednak brak sprzętu i broni uniemożliwił szkolenie oraz tworzenie jednostek bojowych. I batalion im. 24 Pułku Ułanów liczył jedynie 270 żołnierzy. W związku z nagłą potrzebą wyznaczenia oddziału bojowego tzw. I rzutu 10 BKPanc, pod koniec maja z I batalionu wydzielono 2 szwadron strzelecki pod dowództwem por. Włodzimierza Niepokończyckiego oraz pluton motocyklistów dowodzony przez ppor. Mariana Jureckiego, liczące około 240 żołnierzy, które weszły w skład dywizjonu dragonów. Pododdziały te przetransportowano do Arpajon w rejonie Paryża, gdzie uzbrojono i wyposażono. I rzut brygady, w tym pododdziały batalionu 24 pułku, od 12 czerwca znalazły się w strefie frontowej jako część francuskiej 4 Armii. W rejonie Orsay pozostawała reszta batalionu wraz z II rzucie brygady, do którego dołączali kolejni ochotnicy z internowania, krajowi i poborowi z Francji. Szwadron i motocykliści 24 pułku w ramach dywizjonu dragonów rozpoczęli działania bojowe od 13 czerwca, prowadząc działania opóźniające od linii rzeki Marny, zabezpieczając francuskie jednostki cofające się ku Sekwanie. Ułani wraz z oddziałami brygady stoczyli walkę o przeprawę na Kanale Burgundzkim w Montbard w dniach 16-17 czerwca 1940 roku. Po bitwie 10 BKPanc. oraz ułani wycofali się do kompleksu leśnego w rejonie Moloy, gdzie z powodu braku paliwa, amunicji i okrążenia przez niemieckie jednostki zmotoryzowane oraz pancerne, zniszczono resztki sprzętu motorowego oraz ciężką broń. Wieczorem 18 czerwca gen. Stanisław Maczek rozwiązał pododdziały grupy bojowej 10 Brygady Kawalerii Pancernej i nakazał żołnierzom przedostać się za Loarę do nieokupowanej części Francji, a następnie do Wielkiej Brytanii. II rzut 10 BKPanc. pod dowództwem płk. dypl. Kazimierza Dworaka, a także reszta batalionu 24 pułku, udały się do portu La Verdon, gdzie 22 czerwca załadowały się na brytyjski statek „Royal Scotsman” i 25 czerwca dotarły do Liverpoolu.
Wielka Brytania 1940–1947
Na podstawie ewakuowanego zgrupowania płk. dypl. K. Dworaka, od 5 lipca 1940 roku zorganizowano 2 Brygadę Strzelców pod dowództwem gen. bryg. Rudolfa Dreszera, w skład której wszedł 5 batalion strzelców, gromadzący ewakuowanych oraz sukcesywnie przybywających byłych żołnierzy 24 Pułku Ułanów. Dowództwo nad tym batalionem objął ppłk Jerzy Deskur, a jego stan po utworzeniu wynosił 50 oficerów i 668 podoficerów oraz szeregowych. Nieoficjalnie używano nazwy 24 Pułk Ułanów. 2 października gen. Stanisław Maczek objął dowództwo 2 Brygady Strzelców, a 25 października przywrócono nazwę 10 BKPanc., co oznaczało, że strzelcy z 5 batalionu stali się ułanami 24 pułku. Po 10 października brygada rozpoczęła obronę wybrzeża w hrabstwie Angus. W trakcie obrony prowadzono również szkolenie motorowe na pozyskiwanym sprzęcie w postaci samochodów, motocykli oraz transporterów opancerzonych. W związku z zmniejszeniem zagrożenia inwazją na Wielką Brytanię w lipcu 1941 roku pułk zakończył dyżur obronny na wybrzeżu i przeniósł się do obozu Scone Palace Park w pobliżu Perth. Zrealizowano ćwiczenia pułkowe, a także zorganizowano nowy 4 szwadron szkolny, który miał prowadzić szkolenie podstawowe dla ochotników z Ameryki Południowej i Północnej oraz szkolenie motorowe dla pozostałych żołnierzy pułku. Od 27 września 1941 roku w 4 szwadronie zebrano żołnierzy przeznaczonych do szkolenia pancernego i skierowano ich do 16 Brygady Czołgów na kursy czołgów Mk I. 11 października 1941 roku 24 pułk otrzymał etat brytyjskiego pułku pancernego, co pozwoliło na dalsze kursy pancerne w szwadronie szkolnym rtm. Jana Zbroskiego na czołgach Mk III Valentine. W lutym 1942 roku pułk dyslokowano do Montrose, a w kwietniu do Galashiels. W kwietniu dowództwo 10 BKPanc. objął płk dypl. K. Dworak, a w maju gen. bryg. S. Maczek objął dowództwo 1 Dywizji Pancernej. W dniu 6 lipca 1942 roku, w święto pułkowe, pułk po raz pierwszy zdefilował na pojazdach samochodowych, transporterach opancerzonych i czołgach. W sierpniu 1942 roku 24 pułk został przekształcony w pułk pancerny, otrzymując 31 czołgów Covenanter oraz czołg Crusader, a następnie kompletną jednostkę 52 Crusaderów. W wyniku reorganizacji dywizji w listopadzie 1943 roku, 24 Pułk Ułanów został wzmocniony przez żołnierzy z 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich, otrzymując 3 plutony czołgistów oraz 73 żołnierzy innych specjalności. W listopadzie pułk otrzymał pierwsze czołgi Sherman V, a w styczniu 1944 roku pierwsze czołgi Stuart. W listopadzie 1943 roku zmieniono dyslokację oddziałów pułku na Carolside, Earlston i Lauder, a także rozpoczęto przystosowanie pułku do etatu brytyjskiego WE II/401/1, zmieniając liczebność plutonów czołgów z 5 na 4 (ze względu na braki szeregowych w 1 D.Panc.). Prowadzono ostatnie szkolenia i ćwiczenia, a w dniu 4 sierpnia 1944 roku wymieniono część wyeksploatowanego sprzętu bojowego w składnicach brytyjskich. Stan pułku w momencie przygotowania do wyjazdu do Francji wynosił 729 żołnierzy.
Działania bojowe pułku 1944–1945
24 pułk ułanów został przerzucony z Wielkiej Brytanii do Francji na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku. 4 sierpnia o godzinie 15:00 dowódca pułku mjr Jan Kański zameldował dowódcy brygady o osiągnięciu wyznaczonego rejonu koncentracji. Stan osobowy oddziału na kontynencie wynosił 46 oficerów i 611 żołnierzy.
Bitwa w Normandii
Tuż przed natarciem, oddziały tyłowe pułku zostały pomyłkowo zbombardowane przez lotnictwo amerykańskie. 24 Pułk Ułanów rozpoczął natarcie 8 sierpnia 1944 roku w ramach 10 BKPanc. z rejonu podstawy wyjściowej w Saint-Aignan-de-Cramesnil w kierunku Cauvicourt, tracąc ciężko rannego dowódcę 1 szwadronu, który wkrótce zmarł. Natarcie pułku przyniosło duże straty – 5 poległych i 7 rannych, a 6 czołgów zostało zniszczonych. 9 sierpnia ułani pancerni z rejonu wyjściowego w Cauvicourt nacierali w kierunku wschodniej części Bretteville-le-Rabet, wzgórza 108 oraz lasów na zachód od Renémesnil, docierając do La Croix w trakcie walki. Oddział stracił 8 czołgów Sherman. Od 10 sierpnia pułk przeszedł na odpoczynek i uzupełnienie. 14 sierpnia ułani zostali podporządkowani 3 Brygadzie Strzelców, gdzie 1 szwadron ułanów wspierał pododdziały 8 batalionu strzelców w walce o las Qusenay, a 3 szwadron wspierał batalion strzelców podhalańskich w walce o wzgórza 195. W trakcie tych działań zniszczono 3 czołgi PzKpfw IV. Oba szwadrony poniosły straty – 13 poległych, 8 rannych oraz 6 zniszczonych czołgów Sherman. 15 sierpnia 1 szwadron ułanów współdziałał z 8 batalionem strzelców w walkach o Aisy i Potigny, a 2 szwadron ułanów pancernych z 9 batalionem strzelców zdobył wzgórze 206, niszcząc 1 czołg PzKpfw IV oraz 2 czołgi PzKpfw V Panther, a także biorąc łącznie 42 jeńców z niemieckich 85 DP oraz 12 DPanc. Waffen-SS.
Bitwa pod Falaise
16 sierpnia, po przekroczeniu rzeki Dives, z 24 pułku ułanów, 10 pułku dragonów oraz III dywizjonu z 1 pułku artylerii przeciwpancernej została stworzona taktyczna grupa bojowa „Kański” pod dowództwem mjr. Kańskiego. W trakcie walk ciężko ranny został dowódca pułku, mjr Kański, który zmarł 29 sierpnia. Grupa bojowa wykonała natarcie, osiągając Morteaux-Coulibœuf, a do południa 17 sierpnia przeszła do obrony. W ramach zgrupowania mjr. W. Zgorzelskiego, dowódcy 10 Pułku Dragonów, 18 sierpnia brał udział w natarciu w kierunku Chambois, napotykając silną obronę w rejonie wsi Bourdon, a następnie opanował wzgórze 137. Następnego dnia oddział zajął wzgórze 113 i wspierał ogniem natarcie 10 psk. na Chambois, nawiązując łączność z nadchodzącymi od południa jednostkami amerykańskiej 90 DP. Od 20 sierpnia ułani walczyli o utrzymanie Chambois, wspierając ogniem obronę zgrupowania 10 psk. 3 szwadron wspierał ogniem obronę amerykańskiego 2 batalionu 359 Pułku Piechoty. 21 sierpnia pułk otrzymał paliwo, żywność i amunicję od jednostek amerykańskiego 359 Pułku Piechoty. W godzinach przedpołudniowych przeszedł w rejon wzgórza 124, wychodząc z podporządkowania taktycznej grupy „Zgorzelski”. Po południu pułk został przegrupowany na wzgórze 150, znajdujące się 2 km od Chambois, gdzie przeszedł do obrony okrężnej. Pułk bronił pozycji do 23 sierpnia, a następnie wycofał się na odpoczynek oraz uzupełnienie stanów osobowych i sprzętu. Ułani stracili 33 poległych i 49 rannych.
Pościg i walki w Belgii
W trakcie pościgu za uciekającym nieprzyjacielem ułani toczyli walki we Francji i Belgii. Zdobywając 4 września Hesdin, dołączyli do czołowego 10 psk. Pułk ułanów, równolegle ze strzelcami konnymi, prowadził pościg jako oddziały czołowe dywizji, opanowując Fruges i dochodząc do rejonu Saint Omer. 6 września oddział przekroczył granicę francusko-belgijską. Straty podczas pościgu wyniosły 6 poległych i 22 rannych. 7 września zgrupowanie mjr. Dowbora, w skład którego wchodził 24 puł., początkowo kompania, a następnie cały 8 bs, dywizjon 1 pappanc oraz dywizjon samobieżny 1 pamot, a także część szwadronu ckm, opanowało Tielt. W dniach 11-13 września pułk toczył walki w ramach 3 Brygady Strzelców o północną część Gandawy, wypierając wroga na zachód od Gandawy w kierunku rzeki Lieve.
Walki na pograniczu Belgii i Holandii
Od 29 września do 3 października jednostka prowadziła walki w ramach zgrupowania 3 Brygady Strzelców, wspierając bataliony strzelców podhalańskich oraz 9 bs w rejonie Merksplas, Zondereigen i Baarle-Nassau. 5 października nacierała wraz z dragonami na Alphen, opanowała również Terover i Houdseind, niszcząc dwa ciężkie działa oraz przeciwpancerne działo pancerne Jagdpanther. Następnie, w szykach 10 BKPanc, pułk prowadził działania zaczepne w kierunku Tilburg i Breda. Oddział 24 pułku ułanów, wzmocniony przez dragonów, zaatakował linię kolejową oraz stację Breda w dniu 29 października. W kolejnych dniach poszczególne szwadrony pancerne pułku wspierały strzelców z 3 Brygady w walkach o forsowanie kanału Mark oraz w walkach o Moerdijk. Od połowy listopada 1944 roku pułk odpoczywał i rotacyjnie dozorował brzeg Mozy. W tym czasie nastąpiło uzupełnienie stanów osobowych pułku do obowiązujących etatów oraz wymiana czołgów podstawowych na Sherman II A.
Walki we wschodniej Holandii i w Niemczech
Wiosenną ofensywę 1945 roku, od 14 do 19 kwietnia, pułk toczył walki o sforsowanie Küsten Kanal wspierając 9 batalion strzelców. Dalsze natarcie doprowadziło do przecięcia drogi Aschendorf-Papenburg oraz okrążenia niemieckiej obsady w Aschendorf. Pluton rozpoznawczy zidentyfikował obronę Papenburga. 25 kwietnia, wspólnie z 10 Pułkiem Dragonów, opanował Potshausen oraz przyczółek na kolejnym kanale. Następnie, w kolejnych dniach, na przyczółku wspierał batalion strzelców podhalańskich, który zluzował 10 Pułk Dragonów. 1 i 2 maja pułk, za pomocą szwadronów, wspierał 3 Brygadę Strzelców. Od 3 maja 1945 roku pułk skupił się w Hengsdforde na ubezpieczonym postoju. Tam 24 Pułk Ułanów zastało zawieszenie broni i kapitulacja Niemiec.
Ułani pancerni po wojnie
W trakcie działań bojowych od sierpnia 1944 roku do maja 1945 roku pułk stracił 69 poległych i zmarłych w wyniku ran, 5 w wypadkach oraz 147 rannych. Utracono 48 czołgów Sherman i 12 Stuart. Wzięto do niewoli 2500 jeńców. Otrzymano odznaczenia polskie: 24 Krzyży Virtuti Militari V kl., 204 Krzyży Walecznych, 68 Krzyży Zasługi z Mieczami, a zagraniczne: 1 DSO, 2 MC, 1 MM, 4 Croix de Guerre i inne. 5 maja 24 pułk wraz z kompanią z batalionu strzelców podhalańskich zajęli jako wojska okupacyjne Zetel i Bockhorn, a jeden szwadron z grupą bojową „Kazimierczak” przejął kontrolę nad Etzel i Hohemoor. Do ich zadań należało oczyszczanie terenu z niedobitków, rozbrajanie osób oraz terenu z broni i amunicji, a także wyłapywanie przebranych żołnierzy i funkcjonariuszy hitlerowskich oraz egzekwowanie zarządzeń i warunków kapitulacji, w tym ustalonej godziny policyjnej. W tym rejonie pułk pozostawał do 20 maja. Po tym czasie pułk zajął miejscowość Holte oraz okoliczne wioski jako garnizon okupacyjny. Od 13 lipca 1945 roku stacjonował w Essen i Bovern, a w dniach 10-14 grudnia 1946 roku przeniósł się do Münster Lager, pozostawiając w poprzednim miejscu pododdział administracyjny do opieki nad rodzinami wojskowymi i uchodźcami. W pułku rozpoczęła się częściowa demobilizacja. W marcu 1947 roku ułanów dyslokowano do Hanoweru, gdzie 7 maja miała miejsce ostatnia defilada, a 17 maja ułani zostali przetransportowani drogą morską do Tilshead w Wielkiej Brytanii. 24 czerwca pułk został rozwiązany, a pozostali żołnierze zostali wcieleni do 510 Basic Unit w ramach PKPR.
Wojna dla 24 pułku ułanów zakończyła się 5 maja 1945 roku na terytorium Niemiec, po przejściu całej kampanii w składzie 10 Brygady Kawalerii Pancernej.
Oznakowanie czołgów
W 24 pułku 1 DPanc. z lewej i prawej strony wieży malowano niebieskie figury geometryczne:
szwadron dowodzenia – romb;
1 szwadron – trójkąt;
2 szwadron – kwadrat;
3 szwadron – koło/okrąg.
Obsada personalna pułku
Dowódcy pułku
ppłk Jerzy Deskur (7 III 1940 – 31 VII 1942)
mjr/ppłk Bogumił Szumski (1 VIII 1942 – 27 XI 1943)
mjr Jan Witold Kański (28 XI 1943 – +16 VIII 1944)
p.o. rtm. Władysław Rakowski (16 VIII – 25 VIII 1944)
mjr/ppłk Romuald Dowbor (26 VIII 1944 – 5 III 1947)
mjr dypl. Tadeusz Antoni Wysocki (6 III – 24 VI 1947)
Zastępcy dowódcy pułku
mjr Bogumił Szumski (I 1940 – 31 VII 1942)
mjr Jan Witold Kański (19 IX 1942 – 27 XI 1943)
rtm./mjr Władysław Rakowski (28 XI 1943 – 1947)
rtm. Jan Kanty Zborski (p.o. 16 VIII -?)
Adiutanci pułku
rtm. Tadeusz Maleszewski (do VII 1941)
rtm. Jan Kański
por. Wacław Gebethner
ppor./por. Stefan Komornicki
Obsada personalna pododdziałów
Szwadron dowodzenia
rtm. Józef Kwiatkowski (do XI 1943)
rtm. Stanisław Ziółkowski
1 szwadron
rtm. Władysław Rakowski
rtm Marian Piwoński (XII 1943 – +8 VIII 1944)
p.o. por. Jerzy Friedrich (8 VIII -?)
rtm. Zygmunt Starzyński
2 szwadron
por./rtm. Jerzy Nowakowski (do XI 1943)
rtm. Zbigniew Szumański
3 szwadron
rtm./mjr Jan Kanty Zbroski (do 21 IX 1944)
por. Tadeusz Michalski (p.o. 16 VIII -?)
4 szwadron (od VII 1941 do VIII 1942)
rtm Ksawery Wejtko
Szwadron ckm (rozwiązany w VIII 1942)
rtm. Ksawery Wejtko (do 31 VII 1941)
rtm. Tadeusz Maleszewski
Żołnierze: Ostatnim żyjącym żołnierzem 24 pułku ułanów jest kpt. Jan Brzeski – podczas wojny kierowca czołgu M4 Sherman w 3 szwadronie, obecnie zamieszkały w rodzinnej wsi Rytro.
Symbole pułkowe
Sztandar
Sztandar 24 Pułku Ułanów został ufundowany przez byłych żołnierzy 214 pułku ułanów Armii Ochotniczej i wręczony 30 kwietnia 1923 roku w Warszawie przez marszałka Józefa Piłsudskiego.
Na jednej stronie sztandaru znajduje się znak „214 PU A.O.” oraz napis „Honor i Ojczyzna”, natomiast na drugiej stronie umieszczono numer pułku – „24” oraz Orzeł Biały.
Po kampanii 1939 roku sztandar został przewieziony do Francji, skąd przeszedł z pułkiem do Wielkiej Brytanii i towarzyszył mu w kampanii 1944/1945 roku.
11 listopada 1966 roku w Londynie generał broni Władysław Anders udekorował sztandar pułku Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari nr 1329.
Odznaka pułkowa
14 stycznia 1928 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził wzór i regulamin odznaki pułkowej.
Odznaka o wymiarach 45×45 mm ma kształt zbliżony do Krzyża Walecznych, z ramionami emaliowanymi w kolorze białym oraz żółtym paskiem pośrodku. Na środku krzyża umieszczony jest srebrny orzeł wz. 1927, a między ramionami promienie słońca. Jest to odznaka dwuczęściowa – oficerska, wykonana w srebrze lub tombaku srebrzonym, łączona trzema nitami, emaliowana, na rewersie odznaki honorowej znajduje się adnotacja „honoris causa”. Wykonawcą odznaki był Wiktor Gontarczyk z Warszawy.
Przypisy
Bibliografia
Witold Biegański: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 5, Regularne jednostki Wojska Polskiego na Zachodzie: formowanie, działania bojowe, organizacja, metryki dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1967.
Bohdan Królikowski: Kres ułańskiej epopei: szkice do dziejów kawalerii rozpoznawczej i pancernej Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939-1947. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, 2007. ISBN 83-7306-332-3.
Jacek Kutzner, Juliusz S. Tym: Polska 1 Dywizja Pancerna w Normandii. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 2010. ISBN 978-83-7399-404-1.
Zbigniew Lalak, Andrzej Kamiński: Kawaleria pancerna PSZ 1940–1945. Organizacja i struktura. Warszawa: Pegaz-Bis, 2006. ISBN 83-11-08218-9.
Jan Partyka: Odznaki i oznaki PSZ na Zachodzie 1939-1946. Wojska Lądowe. Rzeszów 1997.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-2043299-2.
Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914-1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
Juliusz S. Tym: Zarys działań polskiej 1 Dywizji Pancernej w północno-wschodniej Holandii i we Fryzji w kwietniu i maju 1945 roku. Przegląd Historyczno-Wojskowy 12 (63)/3 (236). Warszawa: Centralne Archiwum Wojskowe, 2011.
Tadeusz Antoni Wysocki: 1 Polska Dywizja Pancerna 1939-1947 : geneza i dzieje. Warszawa: Bellona, 1994. ISBN 83-11-08219-7.
Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie 1939-1945. Barwa i broń. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1990. ISBN 83-223-2055-9.
24 PU Serwis poświęcony 24 Pułkowi Ułanów
10 BKPanc Strona 10 Brygady Kawalerii Pancernej, która przejęła tradycję 24 Pułku Ułanów. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-09-26)].
Juliusz S. Tym: Śladami polskich gąsienic 1939-1947. Polskie Oddziały Pancerne na Zachodzie tom 7, 24 Pułk Ułanów. Warszawa: Edipresse-Kolekcje Sp.o.o., 2014. ISBN 978-83-7989-106-1.
Juliusz S. Tym: Śladami polskich gąsienic 1939-1947. Polskie Oddziały Pancerne na Zachodzie tom 14, 10 Brygada Kawalerii Pancernej. Warszawa: Edipresse-Kolekcje Sp.o.o., 2014. ISBN 978-83-7989-113-9.
Juliusz Tym: Polskie oddziały pancerne na zachodzie. Śladami polskich gąsienic tom 29. Działania Polskiej 1. Dywizji Pancernej w północno-wschodniej Holandii i we Fryzji w kwietniu i maju 1945. Warszawa: Edipresse Kolekcje, 2015. ISBN 978-83-7989-128-3.
Grzegorz Korczyński (red.): 1.Dywizja Pancerna w walce. Czarna Kawaleria gen. Maczka od Caen do Wilhelmshaven. Relacje dowódców i żołnierzy. Warszawa, repr. Bruksela: Oficyna Wydawnicza Mireki, 2013. ISBN 978-83-89533-81-4.
Eric A. Parthemore: Od Normandii do Ypres. Działania 1. Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka we Francji w 1944 r. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Wydział Historyczny. Zakład Historii Wojskowej, 2011.
Juliusz S. Tym: Francja 1939-1940. Śladami polskich gąsienic 1939-1947. Polskie Oddziały Pancerne na Zachodzie tom 1. Warszawa: Edipresse-Kolekcje Sp.z.o.o., 2014. ISBN 978-83-7989-100-9.
Juliusz S. Tym: Zarys działań polskiej 1 Dywizji Pancernej w północno-wschodniej Holandii i we Fryzji w kwietniu i maju 1945 roku. Przegląd Historyczno-Wojskowy 12 (63)/3 (236), str. 129-166. Warszawa: Centralne Archiwum Wojskowe, 2011.