24 dywizjon artylerii ciężkiej (24 dac) – był to pododdział artylerii ciężkiej Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
Dywizjon nie funkcjonował w strukturach pokojowych armii. Został utworzony przez 10 pułk artylerii ciężkiej.
24 dac w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
24 dywizjon artylerii ciężkiej został zmobilizowany w okresie od 31 sierpnia do 4 września 1939 roku, zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, w ramach I rzutu mobilizacji powszechnej, razem z plutonem taborowym nr 24. Mobilizującą jednostką był 10 pułk artylerii ciężkiej stacjonujący w Pikulicach koło Przemyśla. Dywizjon był integralną częścią artylerii 24 Dywizji Piechoty, wyposażoną w trzy 105 mm armaty wz. 1913 oraz trzy 155 mm haubice wz. 1917. Wstępne sformowanie dywizjonu miało miejsce już w dniu 28 sierpnia podczas mobilizacji alarmowej, z nadwyżek rezerwistów powołanych do 10 pułku artylerii ciężkiej oraz żołnierzy służby stałej. Od 31 sierpnia dywizjon został uzupełniony żołnierzami powołanymi w ramach mobilizacji powszechnej. Tego dnia przydzielono mu także konie z Komisji Poboru Koni. Po pobraniu sprzętu, wyposażenia i broni dalsza mobilizacja miała miejsce w okolicy koszar.
Działania bojowe
3 września 24 dywizjon artylerii ciężkiej opuścił swoje dotychczasowe miejsce stacjonowania i udał się do stacji kolejowej Żurawica w celu załadunku. Od 3 września, zgodnie z rozkazem Naczelnego Wodza, macierzysta 24 DP weszła w skład Armii „Karpaty” z zadaniem obrony linii Dunajca. Po załadunku do transportów kolejowych, 24 dac wyruszył 4 września o godz. 10.00 w kierunku Jarosławia. Podróż była opóźniona z powodu licznych uszkodzeń torów kolejowych spowodowanych przez niemieckie lotnictwo. Transporty dotarły do stacji Wola Rzędzińska w godzinach popołudniowych 5 września, gdzie dokonano wyładunku 24 dac około godz. 19.00. Następnie rozpoczęto nocny marsz polnymi drogami w kierunku szosy Tarnów-Pilzno. Szosę osiągnięto 6 września około godz. 5.00, a dywizjon kontynuował marsz w stronę Tuchowa. W południe 24 dac zatrzymał się na postój w Łękawicy. Z powodu zmiany rozkazów, 24 DP miała zająć linię rzeki Wisłoki. W nocy z 7 na 8 września dywizjon rozpoczął marsz przez Skrzyszów, Pilzno, pod osłoną 155 pułku piechoty, i o godz. 18.00 7 września dotarł do Smarzowej. Z niewyjaśnionych przyczyn kolumna amunicyjna i tabory dywizjonu, prowadzone przez adiutanta dywizjonu, nie otrzymały rozkazu o zmianie kierunku marszu i przemieszczały się w stronę Mesznej, gdzie o godz. 7.00 zatrzymały się na postój, a po krótkim odpoczynku ruszyły do Piotrkowic. Na skrzyżowaniu dróg w Piotrkowicach artyleria niemiecka ostrzelała tabory 24 dac, niszcząc część kolumny amunicyjnej. Do pozostałych taborów i kolumny amunicyjnej dotarł w tym samym czasie rozkaz o marszu do Pilzna, z którego skierowano je do Dębicy, osiągając ją wieczorem. Następnie kolumna taborowo-amunicyjna udała się do Rzeszowa, gdzie dotarła wieczorem 9 września. W trakcie marszu doszło do podziału kolumny na zatłoczonych drogach. Następnie przemieszczała się w częściach, łącząc się po drodze przez Przeworsk, Jarosław, Radymno. Z Radymna żandarmeria skierowała kolumnę w stronę Jaworowa, co spowodowało trwały podział kolumny. Jej resztki kontynuowały podróż przez Żółkiew, Kamionkę Strumiłową, Złoczew, Brzeżany, Podhajce, Monasterzyska do Tyśmienicy, gdzie uzyskały informacje o sowieckiej agresji. Zgodnie z rozkazem lokalnych władz wojskowych dywizjon wyruszył przez Nadwórną i Delatyn do granicy węgierskiej, którą resztki taborów przekroczyły 20 września.
Nocą z 7 na 8 września 24 dac, wraz z 155 pp, wyruszył w kierunku Wiśniowej, a następnie przez Strzyżów w kierunku rzeki San. Nocą z 8 na 9 września dalszy marsz prowadził przez Węglówkę, Domaradz do wsi Wara, gdzie rano 10 września dywizjon przekroczył rzekę San po moście pontonowym. Z rozkazu dowództwa dywizji, skierowano go do Jawornika Ruskiego. W trakcie marszu do Domaradza zaginął kpt. Feliks Filejski, a dywizjon został podporządkowany dowódcy 60 dywizjonu artylerii ciężkiej mjr. Stanisławowi Rogóżowi. Z powodu niepełnego stanu 60 dac, oba dywizjony przyjęły prowizoryczną nazwę „zbiorczy dywizjon artylerii ciężkiej mjr. Rogóża”. Z pozycji ogniowych w rejonie Jawornika Ruskiego 24 dac prowadził ostrzał niemieckich oddziałów zbliżających się do linii Sanu. Następnie wspierał walki nad Sanem III batalionu 1 pułku strzelców podhalańskich oraz II batalionu 1 pułku KOP „Karpaty”. Toczył także pojedynki z artylerią niemieckiej 2 Dywizji Górskiej. W nocy, razem z 60 dac, baterie 24 dac podjęły marsz w kolumnie głównej 24 DP w kierunku Birczy. Na miejsce dotarły późnym popołudniem 11 września, a baterie 24 dac zajęły stanowiska ogniowe na wschód od Birczy przy szosie Bircza-Przemyśl. Wieczorem nawiązano kontakt ogniowy z oddziałami 2 DG. O świcie 12 września artyleria niemiecka ostrzelała rejon Łodzianki Dolnej, w wyniku czego straty poniosła 1 bateria armat 24 dac. 2 bateria haubic również ucierpiała na skutek ataku lotniczego. Obie baterie wspierały obronę piechoty, a następnie kontratak piechoty 24 DP, mający na celu odzyskanie utraconych pozycji. W trakcie walk na punkcie obserwacyjnym ciężko ranny został kpt. Tadeusz Janeczko, który następnie zginął, a por. Stanisław Babinetz opuścił swój punkt obserwacyjny i zaginął. Odwagą wyróżnił się ppor. Roman Paradystal, który uratował 2 baterię haubic spod ognia artylerii niemieckiej. Dowódca dywizjonu mianował nowych dowódców baterii: 1 baterii armat – chor. Władysław Jędruch oraz 2 baterii haubic – ppor. rez. Józef Schwarzinger. Intensywne niemieckie naloty na artylerię 24 DP, w tym na baterie 24 dac, zmusiły ją do milczenia, co wykorzystała niemiecka piechota, przełamując obronę 24 DP.
Wieczorem artyleria wycofała się pod dowództwem ppłk. Władysława Kaliszka w rejon Niżankowic. 13 września rano jedna bateria zajęła stanowiska na wschód od Niżankowic przy stacji kolejowej, a punkt obserwacyjny zajął na wzgórzu 247 na zachód od miasta. Bateria ta kilkoma strzałami w ciągu dnia ostrzelała zbliżające się niemieckie oddziały. Druga bateria zatrzymała się na postój we wsi Zabłotce. Po zmroku obie baterie wyruszyły do rejonu Tyszkowice. Po nocnym marszu rano 14 września baterie zajęły stanowiska ogniowe w rejonie Tyszkowic, skąd od południa wspierały walki własnej piechoty w rejonie Boratycz z niemiecką 2 DG. 2 bateria haubic zajmowała stanowiska ogniowe na północnym skraju lasu Tyszkowice, skąd precyzyjnie raziła niemiecką piechotę. Wkrótce stała się celem niemieckiej artylerii, ale dzięki ofiarnym działaniom ppor. rez. Romana Paradystala uniknęła zniszczenia. Z powodu celnego ostrzału niemieckiej artylerii, obie baterie zwinęły swoje stanowiska i późnym popołudniem, przez Chodnowice, pomaszerowały w rejon Husakowa. W nocy baterie 24 dac, pod dowództwem mjr. Rogoża, rozpoczęły marsz przez Złotkowice, Myślatycze, Pakość, folwark Krysowice, Strzeleczyska, Radenice do lasu na południe od Czyżowic, który osiągnięto o świcie 15 września. Około godz. 8.00 baterie 24 dac, pod dowództwem mjr. Rogoża, otrzymały rozkaz marszu przez Czyżowice, Wojkowice, Twierdzę, do Chorośnicy. Gdy baterie poruszały się w ciągu dnia zatłoczoną drogą, w rejonie Lipnik nastąpił nalot kilkunastu niemieckich samolotów. W wyniku bombardowania zniszczona została 2 bateria haubic, wśród poległych był ppor. rez. Józef Schwarzinger, a wśród rannych ppor. rez. Roman Paradystal. Prawdopodobnie utracono wszystkie haubice. Straty poniosła również 1 bateria armat, która maszerowała oddzielnie, dołączając do pozostałych jednostek 24 DP w rejonie Chorośnicy i Tuligłów. Po krótkim postoju, nocą z 15 na 16 września, bateria 1/24 dac podjęła marsz w kierunku lasów Janowskich, korzystając z leśnych duktów, w deszczu, wraz z resztkami dywizji. Pierwszy etap marszu zakończono na szosie na zachód od Bortiatyna o świcie 16 września. Następnie w zgrupowaniu artylerii ppłk. Kaliszka 1/24 dac przemieszczała się przez Nowosiółki, las Mohyła, Mużyłowice kolonia, Berdychów, docierając późnym popołudniem do lasów na północ od Mołoszkowic. W tym rejonie, na rozkaz gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego, 24 DP zajęła stanowiska obronne na południowym i południowo-zachodnim skraju lasów. Niepełna 1/24 dac zajęła stanowiska ogniowe na dużej polanie leśnej między dworem Mołoszkowice a głównym kompleksem lasów Janowskich. 17 września na pozycje piechoty 24 DP uderzyła grupa bojowa „Pemsel” z niemieckiej 1 DG. Kilkakrotne natarcia niemieckie nie przyniosły powodzenia i zostały odparte w ogniu artylerii oraz piechoty. Niemiecki ostrzał kontrbateryjny zniszczył pozostałości baterii 1/24 dac na stanowiskach. Resztki żołnierzy 24 dac przemieściły się w okolice Brzuchowic, wykonując rozkaz ppłk. Kaliszka, dowódcy AD 24 DP. 21 września w rejonie Brzuchowic większość z nich dostała się do niemieckiej niewoli.
Organizacja wojenna i obsada personalna
Obsada dowódcza
dowódca dywizjonu – kpt. art. Feliks Marian Filejski
adiutant dywizjonu –
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Ludwik Witkowski
dowódca 1 baterii — por rez. Stanisław Babinetz (do 12 IX 1939), chor. Władysław Jędruch
dowódca 2 baterii — kpt. Tadeusz Janeczko (+12 IX pod Łodzinką Górną), ppor. rez. Józef Schwarzinger (+15 IX 1939)
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Józef Schwarzinger
oficer ogniowy – ppor. rez. inż. Roman Władysław Paradystal
dowódca kolumny amunicyjnej –
por. art. posp. rusz. Henryk Dudek (18 IX 1939 w niewoli niemieckiej)
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Przemysław Dymek: 24. Dywizja Piechoty 1921-1939. Tom I Meritum. Poznań: Wydawnictwo PIU Geopertius, 2020. ISBN 978-83-951987-6-2.
Przemysław Dymek: 24. Dywizja Piechoty 1921-1939. Tom II Annexis. Poznań: Wydawnictwo PIU Geopertius, 2020. ISBN 978-83-951987-7-9.
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914-1939. Londyn: 1975.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Adiutor, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon Sp. z o.o., 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
Piotr Zarzycki: 10 Pułk Artylerii Ciężkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 138. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2005. ISBN 83-88773-29-1.