24 Brygada Armii Krajowej „Dryświaty” to polski oddział partyzancki działający w Okręgu Wilno Armii Krajowej.
Została utworzona w obwodzie brasławskim z 85 Oddziału Leśnego (OL-85), który został wydzielony z 23 Brasławskiej Brygady Armii Krajowej. Żołnierze tej brygady uczestniczyli w Operacji „Ostra Brama”. 16 lipca 1944 roku, w miejscowości Karoluńce, brygada została rozbrojona przez zmotoryzowane jednostki Armii Czerwonej. Część członków oddziału rozproszyła się w Wilnie, natomiast pozostali zostali wzięci do niewoli przez Sowietów, internowani w Kupczelach, a później trafili do obozów pracy w ZSRR w okolicach Kaługi.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Na przełomie lutego i marca 1944 roku, na podstawie rozkazu Komendy Okręgu „Wiano”, mjr Mieczysław Potocki ps. „Węgielny”, komendant inspektoratu BC, rozpoczął organizację brygad partyzanckich w obszarze inspektoratu. Brygady były tworzone na podstawie istniejących oddziałów partyzanckich (leśnych). Początkowo składały się z kilku lub kilkunastu żołnierzy ruchu oporu, którzy w wyznaczonym przez dowódcę dniu i godzinie odbierali z ukrytej skrytki broń i udawali się do lasu na zbiórkę. Oddział powiększał swoją liczebność i zasoby uzbrojenia, a po osiągnięciu stanu 200–250 osób otrzymywał, na wniosek inspektora, nazwę oraz numer brygady.
W kwietniu 1944 roku w obwodzie brasławskim powstała w ten sposób 24 Brygada Armii Krajowej „Dryświaty”. Większość jej członków stanowili lokalni Polacy, a w jej szeregach znaleźli się również Polacy z Łotwy oraz uciekinierzy z policji białoruskiej. Dowódcą brygady został por. Kazimierz Krauze ps. „Wawrzecki”. W lipcu 1944 roku liczba partyzantów w brygadzie wynosiła około 320.
Działania brygady
Działania brygady w czasie Akcji „Burza”
Akcja „Burza” na terenie Inspektoratu BC Okręgu Wilno Armii Krajowej rozpoczęła się 1 lipca 1944 roku z inicjatywy mjr. Mieczysława Potockiego ps. „Węgielny”, który przebywał w Oszmianach. 24 Brygada miała operować samodzielnie w obwodzie brasławskim i przeprowadzać dywersje na węzłach komunikacyjnych w Widze i Opsie.
Na początku lipca brygada znajdowała się w rejonie wsi Nowiny-Pupinie, licząc 320 żołnierzy. 2 lipca przeprowadziła akcję na pociąg w Trabszach na trasie kolejowej Opsa–Rymszany.
W ramach akcji „Burza” brygada zrealizowała jeszcze kilka operacji, w tym zdobycie umocnionego punktu obrony niemieckiej w Opsie. W związku z przybyciem Armii Czerwonej do Brasławszczyzny i zajęciem Brasławia, dowództwo brygady podjęło decyzję o nawiązaniu kontaktu z Armią Czerwoną. W tym czasie 24 Brygada otrzymała rozkaz dołączenia do 2 Zgrupowania i przeniesienia się w okolice Zielonych Jezior, niedaleko Wilna.
Jednak 24 Brygada nie wykonała tego rozkazu. Dowódca K. Krauze „Wawrzecki” wyjaśnił przyczyny niewykonania rozkazu:
Aby nawiązać kontakt z wkraczającymi do Brasławia oddziałami Armii Czerwonej, wyznaczono delegację w składzie: por. Michał Białokur „Lach” – komendant obwodu, por. Kazimierz Krauze „Wawrzecki” – dowódca 24 Brygady, por. Michał Krauze „Kalina” – tłumacz. Wszyscy trzej mieli na sobie biało-czerwone opaski. Za wsią Bejkiele natknęli się na przednie straże Armii Czerwonej, które kierowały się w stronę Kozaczyzna–Ignalino. Po spotkaniu pułkownik sowiecki uznał, że nie jest kompetentny w tej sprawie i odesłał polską delegację do swojego wyższego dowództwa. Zanim doszło do spotkania z sowieckim generałem, delegacja brasławska była przetrzymywana przez kilka dni pod strażą. Następnie poproszono polską delegację o oddanie broni do depozytu, obiecując jej zwrot po rozmowie z generałem. W trakcie spotkania z przedstawicielami strony sowieckiej por. „Lach” wygłosił ustalone przez władze polskie oświadczenie: „Na rozkaz Rządu Rzeczypospolitej Polskiej zgłaszam się jako dowódca wojskowy z propozycją uzgodnienia z wkraczającymi na teren Rzeczypospolitej Polskiej siłami zbrojnymi Związku Sowieckiego współdziałania w operacjach wojskowych przeciwko wspólnemu wrogowi.” Na pytanie sowieckiego generała, gdzie znajdują się wojska polskie, por. „Lach” odpowiedział, że nie mogą na to odpowiedzieć, ponieważ przybyli jako parlamentariusze. Na dyskretny znak sowieckiego generała zza drzwi wyskoczyło kilku żołnierzy sowieckich, którzy wyprowadzili polską delegację do aresztu.
Struktura i obsada personalna
Dowództwo
Dowódca – kpt. Kazimierz Krauze ps. „Wawrzecki”,
Zastępca dowódcy – por. Czesław Budrewicz ps. „Topór”,
Adiutant – ppor. Czesław Żurawski,
Kapelan – ks. Adam Szabunia ps. „Adam”,
Lekarz – Aldona Czerniewska ps. „Ada”
Poczet dowódcy – pchor. Waldemar Czerniewski
Oficer gospodarczy – Witold Fedorowicz
Pododdziały:
Oddział zwiadowczy – pchor. Edward Raczyński ps. „Kmicic”,
1 kompania – ppor. Henryk Kołomecki ps. „Górnik”
(?) pluton – Józef Makowski „Rzędzian”
2 kompania – ppor. Wacław Sidorkiewicz ps. „Bem”
3 kompania – ppor. Henryk Natałko
4 kompania – ppor. Edmund Lisowski ps. „Krzak”
Drużyna pionierów
Drużyna łączności
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Komisja Historyczna Polskiego Sztabu Głównego w Londynie: Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Armia Krajowa. T. III. Londyn: Instytut Historyczny im. Generała Sikorskiego, 1950.
Roman Korab-Żebryk: Operacja wileńska AK. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-04946-4.
Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz: Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941–1945). Radom: Ośrodek Kształcenia i Doskonalenia Kadr, 1997. ISBN 8390716803.
Mieczysław Potocki: Między Dźwiną a Wilią – Wspomnienia żołnierza Armii Krajowej Ziemi Wileńskiej. Warszawa: Prohibita, 2008. ISBN 978-83-613-4407-0.
Jarosław Wołkonowski, Grzegorz Łukomski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 1996. ISBN 83-86100-18-4.
Wspomnienie o pułkowniku Kazimierzu Krauze-Wawrzeckim. [dostęp 2016-11-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-11-06)].