23 Pułk Ułanów Grodzieńskich (23 p.uł.) to jednostka kawalerii, która była częścią Wojska Litwy Środkowej, Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej oraz Armii Krajowej.
Pułk miał swoją siedzibę w garnizonie Postawy. Jego święto obchodzone było 1 czerwca, w dniu powstania pułku.
Oddział został utworzony w wyniku fuzji IV dywizjonu 3 pułku strzelców konnych, 211 pułku ułanów oraz 2 dywizjonu huzarów Litwy Środkowej, a numer „23” nadano mu 1 czerwca 1921 roku.
Jednostka ta czerpała inspiracje z tradycji 23 pułku Ułanów Litewskich, który brał udział w powstaniu listopadowym.
== Formowanie i walki o granice ==
W walkach o granice II Rzeczypospolitej uczestniczyło kilka jednostek kawaleryjskich, do których tradycji i kontynuacji organizacyjnej odnosił się 23 pułk Ułanów Grodzieńskich.
=== Grodzieński pułk ułanów ===
Jednym z takich oddziałów był konny wywiad Grodzieńskiego pułku strzelców, utworzony w ramach Samoobrony Ziemi Grodzieńskiej, którym dowodził porucznik Stanisław Czeczułowicz. W grudniu 1918 roku liczył 3 oficerów, 43 szeregowych i 34 konie. W styczniu 1919 roku zwiadowcy walczyli z niemieckimi oddziałami armii Ober-Ostu. 4 lutego 1919 roku, kawalerzyści półszwadronu Ziemi Grodzieńskiej złożyli przysięgę wojskową, a 22 lutego zostali włączeni w skład Dywizji Litewsko-Białoruskiej, stacjonującej w Wołkowysku, pełniąc rolę kawalerii dywizyjnej. W kwietniu 1919 roku półszwadron brał udział w walkach w rejonie Baranowicz, gdzie porucznik Stanisław Sołtan został wzięty do niewoli przez Sowietów i brutalnie zamordowany. Wiosną 1919 roku półszwadron przekształcono w szwadron Ułanów Grodzieńskich. 26 stycznia 1920 roku, z oddziałów konnych wywiadowców Mińskiego i Wileńskiego pułku strzelców, utworzono 2 szwadron Ułanów Grodzieńskich pod dowództwem porucznika Władysława Kamińskiego. Kilka dni później oba dywizjony połączyły się, tworząc III dywizjon 3 pułku strzelców konnych, którym dowodził rotmistrz Jerzy Ursyn Niemcewicz. Dywizjon kontynuował wykonywanie zadań jazdy organicznej Dywizji LB.
W trakcie lipcowego odwrotu sformowano kolejny szwadron. Wówczas dywizjon rotmistrza Jerzego Ursyna Niemcewicza liczył 15 oficerów, 4 podchorążych, 2 lekarzy oraz 546 szeregowych, a konie wystarczały tylko dla około 50% stanu osobowego. W sierpniu dywizjon uczestniczył w bitwie warszawskiej, a na przełomie września i października brał udział w bitwie niemeńskiej. Następnie dołączył do grupy wojsk gen. Lucjana Żeligowskiego, której zadaniem było zdobycie Wilna, i 9 października 1920 roku wkroczył do Wilna na czele polskich oddziałów.
W ramach Wojsk Litwy Środkowej dywizjon przyjął nazwę Grodzieńskiego pułku ułanów i włączono go do Wileńskiej Dywizji Jazdy. 21 października 1920 roku do pułku dołączył Oddział Jazdy Kresowej rotmistrza Konrada Łozińskiego. W tym składzie, w dniach 12–25 listopada 1920 roku, pułk brał udział w zagonie na Kiejdany. W lutym pułk został uzupełniony przez część III dywizjonu 2 pułku strzelców konnych (II dywizjon huzarów).
=== 23 pułk Ułanów Nadniemeńskich ===
Kolejną formacją, z którą łączy się tradycja 23 pułku ułanów, był ochotniczy pułk jazdy rotmistrza Jerzego Dąbrowskiego, sformowany na początku lipca 1920 roku w Wilnie, którego podstawę stanowił IV dywizjon 3 pułku strzelców konnych. W jego skład wchodził również szwadron marszowy oraz szwadron karabinów maszynowych pułku Jazdy Tatarskiej, a także oddział konnych wywiadowców Nowogródzkiego pułku strzelców. Oddział ten nazywano pułkiem Obrony Wilna lub Jazdą rotmistrza Dąbrowskiego. Po walkach w obronie Wilna, szwadron marszowy pułku Jazdy Tatarskiej powrócił do swojej macierzystej formacji, a rotmistrz Dąbrowski dostał rozkaz sformowania 211 ochotniczego pułku ułanów. Ułani nadniemeńscy walczyli w bitwie warszawskiej, a następnie w bitwie niemeńskiej. Potem dołączyli do grupy wojsk gen. Lucjana Żeligowskiego i w ich składzie ruszyli na Wilno. Pod koniec stycznia 1921 roku, 211 ochotniczy pułk Ułanów Nadniemeńskich został przekształcony w 23 pułk Ułanów Nadniemeńskich.
Na mocy rozkazu dowódcy wojsk Litwy Środkowej generała Żeligowskiego z 30 maja 1921 roku, połączono dotychczasowy pułk Ułanów Grodzieńskich oraz pułk Ułanów Nadniemeńskich, tworząc jeden pułk jazdy – 23 pułk Ułanów Grodzieńskich.
=== Kawalerowie Virtuti Militari ===
== Pułk w okresie pokoju ==
30 maja 1921 roku połączono dotychczasowy pułk Ułanów Grodzieńskich oraz pułk Ułanów Nadniemeńskich w jeden pułk jazdy – 23 pułk Ułanów Grodzieńskich. Do maja 1922 roku pułk stacjonował w poszczególnych szwadronach w wsiach na Wileńszczyźnie.
Po przyłączeniu Litwy Środkowej do Rzeczypospolitej, w latach 1922–1924 pułk wchodził w skład III Brygady Jazdy, a w latach 1924–1937 był jednostką organiczną 3 Samodzielnej Brygady Kawalerii, a po reorganizacji kawalerii wiosną 1937 roku wszedł w skład Wileńskiej Brygady Kawalerii.
Koszary
Do końca 1921 roku pododdziały 23 pułku ułanów były rozmieszczone w różnych punktach linii demarkacyjnej, a przez kolejne miesiące kwaterowały w rozproszeniu w Mejszagole, Strzelczykach i Wielkiej Rzeszy. Dopiero w kwietniu 1922 roku, po opuszczeniu Koszar Kalwaryjskich w Wilnie przez 13 pułk Ułanów Wileńskich, 23 pułk zajął jego miejsce. W 1927 roku pułk ponownie przeszedł na kwatery polowe. Dowództwo, drużyna dowódcy pułku, szkoła podoficerska, pluton łączności, trębaczy, ambulans sanitarny i weterynaryjny oraz oddział koni remontowych stacjonowały w Podbrodziu, 1. i 2. szwadron w Nowych Święcianach, a pozostałe szwadrony liniowe oraz pluton ckm w dawnym klasztorze bazylianów w Berezweczu, natomiast szwadron ckm bez jednego plutonu w Białym Dworze.
W październiku 1929 roku szwadron 1. oraz szwadron ckm zamieniły się miejscami postoju. W Podbrodziu pododdziały zajmowały 18 wynajmowanych kwater, rozrzuconych w odległości do 4 km od siebie. Dodatkowo, własnymi siłami żołnierze zbudowali dwie drewniane stajnie, odpowiednio na 50 i 80 koni. Latem 1930 roku rozpoczęto w Podbrodziu budowę pierwszego w II Rzeczypospolitej nowego kompleksu koszarowego dla pułku kawalerii. 23 października do niewykończonych jeszcze koszar wprowadził się 2/23 puł. Kilka dni później dołączyły do niego szwadrony z Berezwecza. 10 listopada 1932 roku do nowo oddanych budynków wprowadził się szwadron ckm.
W 1935 roku pułk przeniósł się do nowo wybudowanych koszar w Postawach. Jako pierwszy, 5 stycznia, przeniósł się do Postaw z Białego Dworu 1. szwadron, w drugiej połowie stycznia – 2. szwadron z Podbrodzia, a w trzeciej dekadzie kwietnia reszta pododdziałów pułku. Szwadron zapasowy 23 puł stacjonował w Grodnie.
Do dziś (2020) z koszar w Podbrodziu (ul. Vilniaus 100) zachował się jedynie jeden, częściowo przebudowany obiekt, który pierwotnie mieścił dowództwo pułku. Pamiątką po polskich kawalerzystach jest dawny kościół garnizonowy (ul. Bażnyćios 20), który obecnie służy jako siedziba parafii wojskowej pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa.
Koszary w Postawach przetrwały do dziś (2020) w praktycznie nienaruszonym stanie i stanowią jeden z najcenniejszych zabytków polskiego budownictwa wojskowego okresu międzywojennego. Kompleks jest podzielony między kilku użytkowników: bloki FKW pełnią nadal funkcje mieszkalne, stajnie częściowo nie są wykorzystywane, a częściowo zajmowane przez różne firmy i magazyny; opuszczone koszarowce popadają w ruinę, a w budynkach pomocniczych mieści się Postawski Oddział Pograniczny oraz szpital wojskowy organów Służby Pogranicznej.
Zajmowane przez szwadron zapasowy Koszary Bema w Grodnie zostały rozebrane, a ich teren jest obecnie zabudowany nowymi blokami mieszkalnymi.
Konie
Pułk dążył do ujednolicenia maści koni w szwadronach, według następujących kryteriów: 1. szwadron – konie ciemnogniade, 2. szwadron – gniade, 3. szwadron – jasne kasztany, 4. szwadron – kare, szwadron ciężkich karabinów maszynowych – gniade, pluton łączności – odmastki, a pluton trębaczy – siwe.
== Walki w kampanii wrześniowej ==
Kampanię wrześniową pułk odbył w ramach Wileńskiej BK.
Pierwszą walkę stoczył w rejonie Lubienia. 5 września otrzymał rozkaz, aby skierować się w okolice Przedborza. Pułk został wzmocniony II baterią 3 dywizjonu artylerii konnej i dotarł tam 6 września po południu. Po przeprowadzeniu rozpoznania 2 szwadronem okazało się, że miejscowość była zajęta przez piechotę i oddziały zmotoryzowane wroga. W tej sytuacji ppłk Zygmunt Miłkowski postanowił przeprowadzić niespodziewany atak, aby zdobyć Przedbórz. Podczas przygotowań do ataku pułk otrzymał drogą radiową rozkaz powrotu do brygady, która miała znajdować się w marszu na Niewierszyn. Zgodnie z tym poleceniem, pułk dotarł do wyznaczonego rejonu przed świtem 7 września. Nie zastawszy tam swoich oddziałów, przemaszerował do lasów w okolicy Jaksonka.
Tego samego dnia, około południa, wyruszył w kierunku Opoczna. W trakcie przemarszu był atakowany przez lotnictwo nieprzyjaciela, które jednak nie zdołało wyrządzić poważniejszych szkód. Kiedy okazało się, że Opoczno było zajęte przez Niemców, płk Miłkowski wydał rozkaz, aby zgrupowanie przeszło do lasów brudzewickich. W nocy z 8 na 9 września pułk skierował się z rejonu Studzianny do lasów pod Przysuchą. W trakcie przemarszu doszło do potyczki z niewielkim oddziałem niemieckim w okolicy Gielniowa, który po krótkiej walce został odparty, lecz tabor pułku uległ rozproszeniu. W nocy z 9 na 10 września oddziały polskie zostały otoczone w lasach w okolicy Przysuchy. Aby umożliwić wyjście z okrążenia, żołnierze 2 baterii 3 dak-u na rozkaz dowódcy zdemontowali i zniszczyli działa w rejonie Przysuchy i Ruskiego Brodu. W celu wydostania się z okrążenia, dowódca zarządził nocne natarcie, po którym pułk miał kierować się w Góry Świętokrzyskie. W nocy z 9 na 10 września miała miejsce walka z piechotą niemiecką. Po tej potyczce oddział niemiecki został odparty, ale okazało się, że szwadrony 3. i 4. zostały odcięte od sił głównych. W tej sytuacji dowódca wydał rozkaz rozproszenia jednostki i przebijania się małymi grupami do rejonu Świętej Katarzyny.
Od 11 do 13 września dotarło tam większość rozbitych grup, lecz nie udało się odtworzyć pułku. Niektóre drobne oddziały przekroczyły Wisłę, inne pozostały w Górach Świętokrzyskich aż do połowy października 1939 roku, kiedy zakończyły walkę.
== Odtworzenie pułku w Armii Krajowej ==
Pułk został odtworzony w Armii Krajowej przez porucznika Jarosława Gąsiewskiego w lutym 1944 roku. Pułk brał udział w walkach na Wileńszczyźnie oraz Nowogródczyźnie, a następnie w Puszczy Kampinoskiej. Jednostka została rozbita przez Niemców w dniach 27–29 września 1944 roku.
== Symbole pułkowe ==
=== Sztandar ===
Sztandar dla pułku został ofiarowany przez mieszkańców ziemi grodzieńskiej. 13 sierpnia 1922 roku został poświęcony i wręczony w Wilnie na placu Łukiskim przez Naczelnika Państwa oraz Naczelnego Wodza, pierwszego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego.
Powojenne losy sztandaru
Sztandar towarzyszył pułkowi w trakcie jego działań bojowych. Po nocnych walkach z 9 na 10 września dowódca pułku, ppłk dypl. Zygmunt Miłkowski, rozdzielił resztki pobitego oddziału na małe grupki, które miały przedzierać się przez linie wroga. Tej samej nocy sztandar, owijając go w papę, zakopał w pobliżu małego strumyczka na skraju wysokopiennego lasu koło gajówki pod Przysuchą, prawdopodobnie szef łączności pułku, porucznik Henryk Rymaszewski. Wersja ta jest podważana przez relację Borysa Sztarka, który w oflagu w Gross-Born II-B dowiedział się od Rymaszewskiego, że sztandar zabrał ze sobą plutonowy Kiełczewski, aby przewieźć go do garnizonu w Postawach. Istnieją również inne wersje dotyczące powojennych losów sztandaru, z których niektóre sugerują, że sztandar spłonął w czasie pożaru kościoła lub domu, w którym był przechowywany.
=== Odznaka pamiątkowa ===
Odznaka została zatwierdzona w Dz. Rozk. MSWojsk. nr 4, poz. 43 z 30 stycznia 1923 roku. Ma kształt krzyża maltańskiego, którego ramiona pokryte są przezroczystą emalią pomarańczową z białą obwódką. W jego centrum znajduje się biała tarcza w srebrnej obwódce z numerem 23. Między ramionami krzyża umieszczone są srebrne ażurowe orły. Jest jednolita, oficerska, wykonana ze srebra i emaliowana. Na rewersie znajduje się grawerowany numer, stopień i nazwisko. Wymiary to 38×38 mm. Projektantem był Witold Łada-Zabłocki, a wykonawcą Wiktor Gontarczyk z Warszawy.
=== Barwy ===
=== Żurawiejki ===
== Ułani grodzieńscy ==
=== Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku ===
=== Żołnierze 23 pułku ułanów – ofiary zbrodni katyńskiej ===
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
== Pamięć o pułku ==
Kawaleryjskie tradycje 23 Pułku Ułanów Grodzieńskich są kontynuowane przez Stowarzyszenie Kawalerii Ochotniczej im. 23 Pułku Ułanów Grodzieńskich z siedzibą w Żyrardowie.
Tradycje 23 pułku Ułanów Grodzieńskich były kultywowane w latach 90. XX wieku przez 3 Brygadę Pancerną z Trzebiatowa.
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
Rocznik Oficerski 1928. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1928.
Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932.
Franciszek Wiktor Karassek: Zarys historii wojennej 23-go pułku ułanów grodzieńskich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Szymon Kucharski, Juliusz Tym: 23 pułk ułanów. T. 34. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2020, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. Odznaki kawalerii. ISBN 978-83-8164-151-7.
Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Fenix editions, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
„Almanach oficerski”: praca zbiorowa, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1923.
„Księga jazdy polskiej”: pod protektoratem marsz. Edwarda Śmigłego–Rydza. Warszawa 1936. Reprint: Wydawnictwo Bellona Warszawa 1993.
Bohdan Królikowski, Czas ułanów – wyd. Bellona, Warszawa 1993.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914–1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
Jan Przemsza Zieliński, Wrześniowa Księga Chwały Kawalerii Polskiej – wyd. Bellona.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
Zdzisław Żygulski (jun.), Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-03-01483-8.