23 Górnośląska Dywizja Piechoty (23 DP) była znaczącą jednostką piechoty Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
W okresie międzywojennym, dowództwo 23 DP miało swoją siedzibę w Katowicach. W 1923 roku w jej skład wchodziły: 11 pułk piechoty, 73 pułk piechoty oraz 75 pułk piechoty.
Podczas kampanii wrześniowej dywizja uczestniczyła w działaniach w ramach Armii „Kraków”. Obroną objęła ufortyfikowany teren Górnego Śląska i przeprowadzała ataki w rejonie Tychów. W trakcie odwrotu dywizja opóźniała marsz wzdłuż szlaku Chrzanów–Kraków, a następnie przeszła przez Wisłę pod Baranowem, biorąc udział w ciężkich walkach o Biłgoraj, co doprowadziło ją do pierwszej bitwy tomaszowskiej.
== 23 DP w latach 1920-1939 ==
Na podstawie rozkazu O.I.Szt. L. 24000/Mob. Ministra Spraw Wojskowych, generała porucznika Kazimierza Sosnkowskiego, z dnia 30 listopada 1920 roku, dotychczasowa VII Brygada Rezerwowa została przekształcona w 23 Rezerwową Dywizję Piechoty, która obejmowała:
dowództwo 23 Rezerwowej Dywizji Piechoty,
dowództwo piechoty 23 Rezerwowej Dywizji Piechoty (na prawach dowództwa brygady piechoty),
155 pułk Piechoty Wielkopolskiej (przemianowany na 73 pułk piechoty),
159 pułk Piechoty Wielkopolskiej (przemianowany na 74 Górnośląski pułk piechoty),
167 pułk Piechoty Wielkopolskiej (przemianowany na 75 pułk piechoty),
dowództwo artylerii 23 Rezerwowej Dywizji Piechoty (na prawach dowództwa brygady artylerii),
IV dywizjon 15 pułku artylerii polowej,
IV dywizjon 17 pułku artylerii polowej (oba dywizjony utworzone z dotychczasowego 214 pułku artylerii polowej Wielkopolskiej),
II dywizjon 17 pułku artylerii ciężkiej (przeniesiony z OGen. „Warszawa”),
7 szwadron 7 pułku strzelców konnych z plutonem karabinów maszynowych (formowany na bazie oddziału jazdy dywizyjnej VII BRez),
XXIII batalion saperów,
kompania telegraficzna nr 23 (z przemianowania kompanii telegraficznej rezerwowej nr 7),
szpital polowy nr 7011 (przydzielony),
kompania sanitarna nr 23 (nowo formowana),
kolumna dezynfekcyjna nr 76 (nowo formowana),
zakład dentystyczny nr 23 (nowo formowany),
dowództwo taborów 23 Rezerwowej Dywizji Piechoty (na bazie dowództwa taborów VII BRez),
kolumna taborowa (dotychczasowa kolumna taborowa VII BRez),
ruchomy warsztat taborowy (oba pododdziały miały być ewentualnie doformowane na podstawie szczegółowego zarządzenia Departamentu I MSWojsk),
urząd gospodarczy nr 23 (z przemianowania urzędu gospodarczego VII BRez),
szpital koni nr 23 (z przemianowania Szpitala Koni VII BRez),
park uzbrojenia dywizji nr 23 (z przemianowania parku uzbrojenia VII BRez),
warsztaty uzbrojenia (miały być ewentualnie doformowane na podstawie zarządzenia Departamentu V MSWojsk),
kompania sztabowa,
pluton żandarmerii 23 Rez. DP (na bazie plutonu żandarmerii VII BRez),
pluton taborowy (na bazie plutonu taborowego VII BRez),
pluton kawalerii sztabowej (sformowany przez DOGen. „Poznań”),
poczta polowa.
Kierownictwo nad formowaniem dywizji zostało powierzone dowódcy Okręgu Generalnego „Poznań”, który zobowiązany był do przekazania pierwszego meldunku o stanie organizacji dywizji do 15 grudnia 1920 roku. Pułki piechoty miały otrzymać francuską broń ręczną oraz niemiecką broń maszynową, a uzbrojenie artylerii miało być ujednolicone.
W okresie II RP, Dowództwo 23 DP miało swoją siedzibę w Katowicach, a jej jednostki stacjonowały w następujących garnizonach:
Tarnowskie Góry – 11 pułk piechoty
Szczakowa – II batalion oraz kadra batalionu zapasowego 11 pułku piechoty
Katowice – 73 pułk piechoty, IV dywizjon 23 pułku artylerii lekkiej oraz kompania łączności 23 Dywizji Piechoty
Oświęcim – II batalion 73 pułku piechoty oraz kadry batalionów zapasowych 73 i 75 pułków piechoty
Chorzów – 75 pułk piechoty
Rybnik – I batalion 75 pułku piechoty
Hajduki Wielkie – III batalion 75 pułku piechoty
Będzin – 23 pułk artylerii lekkiej
Żory – II dywizjon 23 pułku artylerii lekkiej
Mysłowice – Ośrodek Sapersko-Pionierski 23 DP
W roku 1922 dywizja, pod dowództwem ppłk. Kazimierza Zentkellera, z rozkazu władz RP zajęła polski (wschodni) Górny Śląsk.
Na początku października 1938 roku, dywizja pod dowództwem generała bryg. J. Sadowskiego uczestniczyła w akcji zajęcia Zaolzia.
== W kampanii wrześniowej 1939 ==
Dywizja, dowodzona przez pułkownika dypl. Władysława Powierzę, wchodziła w skład Grupy Operacyjnej „Śląsk”, która z kolei była podporządkowana dowódcy Armii „Kraków”.
W dniach 1 i 2 września broniła ufortyfikowanego terenu górnośląskiego. 2 września otrzymała rozkaz przedłużenia obrony 55 DP od Wyr do Kobiór. Dywizja musiała przeprowadzać przeciwnatarcia, aby odzyskać zajęte przez niemiecką 28 DP pozycje. 4 września dywizja otrzymała rozkaz odwrotu nad Nidę w kierunku Pińczowa i Miechowa. W trakcie odwrotu prowadziła działania opóźniające w kierunku Chrzanów – Kraków. Od rana 8 września 11 pp prowadził zaciętą obronę przedmościa Ksany – Kocina, podczas gdy pozostałe oddziały dywizji odpoczywały w rejonie Chwalibogowice – Winiary – Nowy Korczyn, przygotowując się do uderzenia na Stopnicę i Pacanów, gdzie zidentyfikowano niemieckie oddziały pancerne i zmotoryzowane, które zamykały Armii drogę odwrotu do przepraw przez Wisłę pod Baranowem Sandomierskim. 9 września dywizja osiągnęła Pacanów. W trakcie marszu, oddział niemieckiej 5 DPanc zaatakował batalion 73 pp pod Sroczkowem. Po zgrupowaniu pozostałych oddziałów pułku, sytuację udało się opanować, niszcząc 6 niemieckich czołgów. Tego dnia dywizja została zaatakowana z kierunku Staszowa, ale zdołała odeprzeć atak 5 DPanc, likwidując kilka kolejnych czołgów. Następnie, 10 września, wycofała się za Wisłę na przyczółek baranowski. 16 września 11 pp brał udział w walkach w obronie Biłgoraja. Na Biłgoraj szło natarcie niemieckie z trzech osi, a samo miasto, przez które przechodziły oddziały GO „Śląsk-Jagmin” (gros sił 23 DP nie zdążyło go osiągnąć), było pod silnym ostrzałem artylerii nieprzyjaciela. Silne natarcie piechoty niemieckiej z 8 DP (14 Armia) rozpoczęło się z rejonu wsi Sól i wzdłuż szosy Korczów – Puszcza Solska. Około południa Niemcy zdołali wedrzeć się do południowej części Biłgoraja. Jednakże, śmiałym kontratakiem II i III batalionu z 73 pp, oddziały niemieckie zostały wypchnięte z miasta, ponosząc znaczne straty w ludziach i sprzęcie. Ta całodzienna walka Armii „Kraków” miała ogromne znaczenie, ponieważ uniemożliwiła Niemcom próbę okrążenia Biłgoraja od skrzydła.
Po dalszym odwrocie znad dolnego Sanu, w nocy z 18 na 19 września, 23 DP wzmocniła oddziały atakujące Tomaszów Lubelski. W nieskutecznych natarciach brał udział 11 pp. Dywizja walczyła aż do kapitulacji Armii, tj. do 20 września.
Szlak bojowy:
1 września – Katowice
2 września – rejon Mikołowa
3 września – rejon Jaworzna
4 września – między Chrzanowem, Brzeźnicą, Krzeszowicami
5 września – na zachód od Krakowa
6 września – na wschód od Krakowa
7 września – Koszyce
8 września – rejon Opatowca
9 września – Pacanów
10 września – na północ od Borowa
11 września – Baranów
12 września – między Baranowem a Majdanem
13 września – między Grębowem a Niskiem
14 września – na wschód od Niska
15 września – Huta Krzeszowska
16 września – okolice Biłgoraju
17 września – Zwierzyniec
18 września – między Zwierzyńcem a Krasnobrodem
19 września – Szarowola, Rogóźno, Tomaszów Lubelski
20 września – kapitulacja, marsz w kierunku Narola
=== Obsada personalna Kwatery Głównej we wrześniu 1939 ===
Obsada personalna Kwatery Głównej 23 Dywizji Piechoty:
dowódca dywizji – płk dypl. piech. Władysław Powierza
oficer ordynansowy – ppor. rez. mgr Alfred Ludwik Bąkowski
dowódca piechoty dywizyjnej – wakat
dowódca artylerii dywizyjnej – płk art. Jan II Kijowski
oficer dowództwa artylerii – kpt. Witold Gałecki
oficer dowództwa artylerii – kpt. Jan Konkorski
oficer dowództwa artylerii – por. Julian Chodkowski
dowódca saperów dywizyjnych – mjr sap. Marian Skierczyński
dowódca kawalerii dywizyjnej – mjr Bronisław Rostowski
szef sztabu – ppłk dypl. piech. Józef Kuta
oficer operacyjny – kpt. dypl. Stefan Biernacki
pomocnik oficera operacyjnego – por. Stanisław Zygmunt Spałek
oficer informacyjny – kpt. Edward Henryk Hermanowski
pomocnik oficera informacyjnego – kpt. Eugeniusz Franciszek Losert † 27 IX 1944 Oflag VI B Dössel
dowódca łączności – mjr łącz. Edmund Idźkowski
kwatermistrz – kpt. dypl. Lucjan Piotr Hajewski † 19 X 1941 Oflag II C Woldenberg
pomocnik kwatermistrza – kpt. Jan Wincenty Stefański
szef służby intendentury – kpt. int. z WSW Franciszek Zimmermann † 25 I 1945 Oflag II C Woldenberg
szef służby zdrowia – mjr lek. dr Longin Konachewicz
szef służby weterynaryjnej – mjr lek. wet. Leon Matolski †1940 Katyń
szef służby sprawiedliwości – mjr aud. dr Stanisław Drzymała
oficer rejonu PW i WF – ppłk Władysław Czuma
komendant szpitala polowego nr 503 – mjr dr med. Józef Pająk
=== Organizacja wojenna 23 DP ===
Organizacja wojenna 23 DP we wrześniu 1939 roku obejmowała:
Kwatera Główna 23 DP
dowództwo i sztab 23 DP
dowódcy broni 23 DP
szefowie służb 23 DP
komendant Kwatery Głównej 23 DP
kompania gospodarcza Kwatery Głównej 23 DP
kompania asystencyjna nr 153
sąd polowy nr 23
poczta polowa nr 53
Piechota dywizyjna:
11 pułk piechoty – płk dypl. Henryk Gorgoń
73 pułk piechoty – ppłk Piotr Sosialuk
75 pułk piechoty – płk dypl. Stanisław Habowski
samodzielna kompania km i broni towarzyszących nr 53
kompania kolarzy nr 53
Artyleria dywizyjna:
23 pułk artylerii lekkiej – ppłk Władysław Ryłko
23 dywizjon artylerii ciężkiej – mjr Edward Rykiert
95 dywizjon artylerii ciężkiej – mjr Stanisław Szancer (przydzielony)
samodzielny patrol meteo nr 23
Jednostki broni:
23 batalion saperów – mjr Marian Skierczyński
szwadron kawalerii dywizyjnej nr 23 – mjr Bronisław Rostowski
bateria motorowa artylerii plot. typ A nr 23 – kpt. Ferdynand Blechinger
kompania telefoniczna 23 DP
pluton łączności KG 23 DP
pluton radio 23 DP
drużyna parkowa łączności 23 DP
pluton pieszy żandarmerii nr 23
Jednostki i zakłady służb:
kompania sanitarna nr 503 – kpt. lek. dr Gotfryd Kaczanowski
szpital polowy nr 503 – mjr lek. dr Józef III Pająk
polowa kolumna dezynfekcyjno-kąpielowa nr 503
polowa pracownia bakteriologiczno-chemiczna nr 503
polowa pracownia dentystyczna nr 503
dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 517
dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 518
kolumna taborowa parokonna nr 517
kolumna taborowa parokonna nr 518
kolumna taborowa parokonna nr 519
kolumna taborowa parokonna nr 520
kolumna taborowa parokonna nr 521
kolumna taborowa parokonna nr 522
kolumna taborowa parokonna nr 523
kolumna taborowa parokonna nr 524
warsztat taborowy (parokonny) nr 517
pluton taborowy nr 23
park intendentury nr 503
pluton parkowy uzbrojenia nr 503
=== Ośrodek Zapasowy 23 DP i bataliony marszowe ===
Ośrodek Zapasowy 23 DP był jednostką podporządkowaną dowódcy Okręgu Korpusu Nr V. Początkowo znajdował się w Tarnowie, ale został ewakuowany do Kołomyi. Po agresji sowieckiej 18 września, dotarł do granicy rumuńskiej w Kutach, gdzie obsadził północny odcinek obrony miasteczka. 300 żołnierzy broniących tego odcinka wycofało się do Rumunii wraz z pozostałymi oddziałami osłonowymi dopiero po pierwszym ataku sowieckim 21 września.
dowódca OZ 23 DP – ppłk dypl. Henryk Kowalówka (I zastępca dowódcy 73 pp)
dowódca I batalionu marszowego 73 pp – kpt. Mieczysław Malak
dowódca II batalionu marszowego 73 pp – kpt. Teofil Morelowski
== Obsada personalna dowództwa dywizji ==
Dowódcy dywizji:
ppłk piech. Kazimierz Zenkteller (od 30 XI 1920)
gen. bryg. Kazimierz Horoszkiewicz (IX 1922 – VI 1926)
gen. bryg. dr Józef Zając (12 IV 1926 – 27 IV 1936)
gen. bryg. Jan Jagmin-Sadowski (17 VII 1936 – 23 III 1939)
płk dypl. Władysław Powierza (IX 1939)
I dowódcy piechoty dywizyjnej:
płk piech. Włodzimierz Bokszczanin (do 12 VIII 1923 → komendant Obozu Warownego Brześć nad Bugiem)
płk piech. Emanuel Hermann (12 VIII 1923 – V 1924)
płk piech. Leon Zawistowski (V 1924 – 3 XI 1926 → dowódca 5 DP)
płk piech. Antoni Szylling (XI 1926 – 15 V 1928 → dowódca 8 DP)
płk piech. Bolesław Antoni Fijałkowski (15 V 1928 – X 1931 → dowódca PD 3 DP Leg.)
płk piech. Wilhelm Orlik-Rückemann (1 VIII 1931 – 27 II 1932 → dowódca 9 DP)
płk dypl. Jan Jagmin-Sadowski (III 1932 – 17 VII 1936 → dowódca 23 DP)
płk dypl. Władysław Powierza (X 1936 – VIII 1939 → dowódca 23 DP)
II dowódcy piechoty dywizyjnej:
płk piech. Wilhelm Orlik-Rückemann (I 1928 – 31 VII 1931 → I dowódca PD 23 DP)
płk dypl. Jan Jagmin-Sadowski (X 1931 – III 1932 → I dowódca PD 23 DP)
płk piech. Wacław Klaczyński → dowódca Grupy Fortecznej OWar. „Katowice”
Szefowie sztabu:
kpt. pdSG Włodzimierz Kowalski (od 30 XI 1920)
ppłk SG Bronisław Wzacny (1923)
mjr SG Tadeusz Kadyi de Kadyihàza (X 1923 – VI 1926)
mjr SG Władysław Smolarski (VI 1926 – V 1927)
mjr dypl. piech. Jerzy Płatowicz-Płachta (VI 1927 – XII 1929)
mjr dypl. Adolf Tytus Nykulak (XII 1929 – 31 VIII 1931)
mjr dypl. Wilhelm Kasprzykiewicz (1 IX 1931 – I 1934)
mjr dypl. Tadeusz Tomasz Pawlik (I 1934 – 1939)
ppłk dypl. Józef Kuta
=== Żołnierze Dywizji (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej ===
Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.
== 23 Dywizja Piechoty Armii Krajowej ==
W wyniku działań związanych z odtwarzaniem przedwojennych jednostek wojskowych w 1944 roku, powstała 23 Dywizja Piechoty Armii Krajowej, dowodzona przez mjr. Zygmunta Jankego ps. „Walter”, komendanta Okręgu Śląskiego AK.
W jej skład wchodził m.in. oddział rozpoznawczy o kryptonimie „Surowiec”, wywodzący się z Gwardii Ludowej PPS, który został następnie przekształcony w batalion. Działał on w Zagłębiu Dąbrowskim oraz w lasach zawierciańsko-myszkowskich i olkuskich Jury Krakowsko-Częstochowskiej.
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Ludwik Głowacki: Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939. Wyd. 2. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1986. ISBN 83-222-0377-2.
Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
Убиты в Катыни. Книга Памяти польских военнопленных – узников Козельского лагеря НКВД, расстрелянных по решению политбюро ЦК ВКП(б) от 5 марта 1940 года. Лариса Еремина (red.). Москва: Общество «Мемориал» – Издательство «Звенья», 2015. ISBN 978-5-78700-123-5.
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Władysław Steblik: Armia „Kraków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1989. ISBN 83-11-07434-8.
Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.
Jan Zieliński: Żołnierz nie odszedł bez walki. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1981. ISBN 83-216-0219-3.
Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1928, 1931 i 1934. [dostęp 2016-02-15].