23 Brasławska Brygada Armii Krajowej
23 Brasławska Brygada Armii Krajowej to polski oddział partyzancki działający w ramach Okręgu Wilno Armii Krajowej.
Jest to formacja utworzona na obszarze Brasławszczyzny.
Do brygady w składzie 1 kompanii przeszedł 85 Oddział Leśny (OL-85) pod dowództwem Kazimierza Krauzego „Wawrzeckiego”. Komendantem brygady został porucznik Marian Kisielewicz „Ostroga”, który wcześniej pełnił rolę oficera w 13 pułku ułanów oraz dowódcy patroli w Wachlarzu.
Pierwszą istotną akcją 23 Brygady AK była likwidacja posterunku niemiecko-białoruskiej policji w Opsie, która miała miejsce 3 maja 1944 roku. Porucznik Marian Kisielewicz zginął podczas starcia z oddziałem niemieckim pod Łokcianami 21 czerwca 1944 roku. Został pochowany w wsi Olszowa. Nowym dowódcą brygady został Witold Kisiel, ps. „Światołdycz”, dotychczasowy zastępca. W lipcu 1944 roku brygada liczyła około 410 partyzantów.
O świcie 18 lipca 1944 roku, w rejonie Skorbucian, 23 Brygada Armii Krajowej została rozbrojona przez zmotoryzowane oddziały Armii Czerwonej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Na przełomie lutego i marca 1944 roku, na podstawie rozkazu Komendy Okręgu „Wiano”, komendant inspektoratu BC mjr Mieczysław Potocki, ps. „Węgielny”, rozpoczął organizację brygad partyzanckich w obszarze inspektoratu. Brygady powstawały z oddziałów partyzanckich (leśnych), złożonych z kilku lub kilkunastu żołnierzy ruchu oporu, którzy w określonym przez dowódcę dniu i godzinie zabierali broń z ukrytej skrytki i wyruszali do lasu na zbiórkę. Taki oddział mógł zwiększać swoje siły i zasoby uzbrojenia, a gdy osiągał liczbę 200–250 ludzi, otrzymywał, na wniosek inspektora, nazwę i numer brygady.
W obwodzie brasławskim w marcu 1944 roku powstała w ten sposób 23 Brygada Brasławska. Większość jej żołnierzy pochodziła z lokalnych Polaków, a w jej skład wchodzili również Polacy z Łotwy oraz uciekinierzy z białoruskiej policji. Dowódcą brygady został por. Marian Kisielewicz, ps. „Ostróg”. Wcześniej przeszedł on dwutygodniowy staż w 5 Brygadzie.
Działania brygady
Pierwsza akcja 23 Brygady miała miejsce 3 maja 1944 roku, kiedy to wspólnie z Oddziałem Leśnym – 85, rozbito posterunek niemiecko-białoruskiej policji w Opsie. Atak przeprowadzono w momencie, gdy policjanci ćwiczyli, a ich broń była ustawiona w kozły. Akcję zrealizowano praktycznie bez walki. Po jej zakończeniu brygada wycofała się w kierunku Korzeniowszczyzny, gdzie odbył się sąd polowy, a policjanci, którym udowodniono ludobójstwo, zostali ukarani, prawdopodobnie rozstrzelani.
W drugiej dekadzie maja dowódcy brygad mieli zrealizować jedną lub dwie akcje bojowe z udziałem całej brygady lub znacznej jej części. Celem tych działań miało być zgranie oddziałów, dywersja, uzupełnienie amunicji i zdobycie sprzętu bojowego.
Porucznik Marian Kisielewicz, po przeprowadzeniu rozpoznania obiektów i sił przeciwnika, wybrał dwa miejsca do jednoczesnego ataku: Rymszany oraz Nowe Daugieliszki. Atak zaplanowano na 21 maja.
Załoga posterunku policji litewskiej w Nowych Daugieliszkach liczyła do 20 osób. Około 2.30 pluton szturmowy wszedł do miejscowości, obrzucił policyjny bunkier granatami i zdobył go. Część litewskich policjantów, którzy spali w pobliskim pomieszczeniu, próbowała odzyskać bunkier. W wyniku zdecydowanego działania plutonu, część Litwinów poddała się, a część uciekła w bieliźnie. Straty policji litewskiej wyniosły 2 rannych i 12 jeńców. Zdobyto: 10 karabinów, 2 ręczne karabiny maszynowe, 2 skrzynie granatów, 6 skrzyń amunicji, 6 pistoletów, materiały sanitarne, papierosy oraz żywność. Straty własne nie wystąpiły. Po akcji brygada powróciła do powiatu brasławskiego i operowała w rejonie Czeżuliszki–Wesołowo w pobliżu Turmont. Tam starli się z batalionem łotewskim, otwierając ogień z moździerza, co spowodowało, że batalion łotewski zaprzestał przygotowań do ataku i wycofał się. Starcia polsko-łotewskie w tym rejonie były raczej rzadkością. Do 23 czerwca brygada, zmieniając miejsca postoju, przeprowadzała szkolenie, rozwijała swoje struktury i penetrowała teren.
Na posterunek policji niemiecko-litewskiej w Rymszanach uderzyła 4 kompania pod dowództwem ppor. „Bociana”. Partyzanci nie mieli informacji, że posterunek został wzmocniony, a w wieży kościelnej umieszczono karabiny maszynowe. Bunkier nie został zdobyty, a pluton musiał się wycofać. Straty wyniosły dwóch zabitych i kilku rannych. Z tej nieudanej akcji wyciągnięto kilka wniosków szkoleniowych, a wszyscy uczestnicy stwierdzili, że zaskoczenie jest kluczowym czynnikiem powodzenia w tego rodzaju operacjach. W akcji w Rymszanach ten element nie został uwzględniony.
Podczas odskoku kompania zlikwidowała patrol złożony z dwóch Niemców z ochrony kolei.
20 czerwca miała miejsce koncentracja polskich oddziałów partyzanckich podległych dowódcy 2 Zgrupowania mjr. „Węgielnemu”, na którym stawiła się również 23 Brygada „Ostrogi”.
21 czerwca dowódca Zgrupowania przeprowadził akcję na pociąg towarowy na linii kolejowej Postawy-Podbrodzie za pomocą wydzielonych plutonów 4 i 23 Brygady oraz oddziału leśnego „Żejmiana”.
Pociąg przewoził zarekwirowane bydło i konie w głąb Niemiec. Został wykolejony przez partyzantów w okolicach Łokocian. Po zatrzymaniu się wagonów, przeprowadzono atak na całej długości pociągu. Akcja trwała kilka minut i zakończyła się całkowitym sukcesem polskich partyzantów. Straty nieprzyjaciela wyniosły: 2 zabitych, kilku rannych, 14 jeńców. Straty własne: zginął por. Marian Kisielewicz „Ostroga”, dowódca 23 Brygady. Nowym dowódcą 23 Brygady został mianowany por. Witold Kisiel „Swiatołdycz”, pośmiertnie awansowany na stopień rotmistrza.
W dniach 25–27 czerwca brygada uczestniczyła w rajdzie 2 Zgrupowania na tereny wzdłuż granicy polsko-litewskiej, zaczynając od jezior sużańskich w kierunku Inturki. Celem rajdu było zademonstrowanie obecności sił polskich na tym obszarze, nie przewidywano działań pacyfikacyjnych czy odwetowych.
Bezpośredni uczestnik rajdu, Henryk Sipowicz-Bogowski, ps. „Farys”, wspomina:
W okresie od kwietnia do czerwca 23 Brygada przeprowadziła 6 akcji, w tym: 3 przeciw oddziałom litewskim (Czeboreki, Rymszany, Nowe Daugieliszki); 2 z białoruską policją (Opsa, Różowo); 1 z oddziałem łotewskim (Czyżuliszki). Brygada nie miała starć z oddziałami niemieckimi ani z partyzantką sowiecką.
Działania brygady w czasie Akcji „Burza”
Akcja „Burza” na terenie Inspektoratu BC Okręgu Wilno Armii Krajowej rozpoczęła się 1 lipca 1944 roku pod dowództwem mjr Mieczysława Potockiego, ps. „Węgielny”. Brygady przemieszczały się na odcinki szos Michaliszki−Świr–Postawy oraz Święciany–Podbrodzie.
2 lipca, podczas przejścia zgrupowania przez szosę Święciany – Podbrodzie, zorganizowano zasadzkę na kolumnę niemieckich samochodów w okolicach Szakien. Do przeprowadzenia akcji dowódca zgrupowania użył dwóch plutonów 23 Brygady oraz jednego z 4 Brygady.
Kolumna składała się z wycofujących się żołnierzy niemieckich oraz administracji Gebietskomisariatu Głębokie. Liczyła 15 samochodów, dwa motocykle oraz około 80 uzbrojonych ludzi.
W trakcie walki jeden z plutonów 23 Brygady prowadził ostrzał czołowy, pluton „Bociana” oskrzydlił nieprzyjaciela z lewej, a pluton „Korsarza” z 4 Brygady zamknął go z prawej strony. Okrążona załoga niemiecka porzuciła samochody i wycofała się po 20-minutowej walce. Straty nieprzyjaciela wyniosły 5 zabitych, 2 rannych i 10 jeńców, a polskie – 2 rannych, w tym dowódca plutonu „Korsarz”. Zdobyto między innymi 12 samochodów, 1 motocykl, 2 karabiny maszynowe i kilkanaście skrzynek amunicji.
W kolejnych dniach brygada rozbroiła grupę około 120 Łotyszów w rejonie Kiemieliszek.
Struktura brygady i obsada personalna
Dowódca brygady:
por. Marian Kisielewicz „Ostroga” (oficer 13 pułku ułanów i dowódca patroli w Wachlarzu).
Witold Kisiel, ps. „Światołdycz”
por. Witold Kisiel „Światołdycz” – zastępca komendanta
ppor. Czesław Budrewicz „Topór” – adiutant komendanta
ppor. Albin Palczewski „Kot” – kolejny adiutant komendanta
ppor. Michał Szypiłło „Pancerz” – dowódca 1 plutonu
ppor. Bogdan Pirtań „Trzmiel” – dowódca 2 plutonu
ppor. Waldemar Żaba „Bocian” – dowódca 3 plutonu
plut. Jan Libako „Wars” – dowódca zwiadu
sierż. Antoni Pietkiewicz „Szyszka” – dowódca plutonu saperskiego
dr Tadeusz Eugeniusz Waszczuk – lekarz brygady
Struktura i obsada personalna w okresie walk o Wilno
Dowództwo:
dowódca – kpt. Witold Kisiel ps. „Swiatołdycz”
adiutant – pchor. Albin Palczewski ps. „Kot”
lekarz – Tadeusz Eugeniusz Waszczuk
poczet dowódcy:
ogniomistrz Jan Olszewski
plut. Wiktor Mielnik „Lawenda”
Pododdziały:
oddział zwiadowczy – plut. Jan Libako „Wars”
1 kompania – chor. Jan Zapolski „Wilk”
2 kompania – ppor. Michał Szypiłło „Pancerz”
3 kompania – ppor. Bogdan Pirtan „Trzmiel”
4 kompania – por. Waldemar Żaba „Bocian”
1 pluton – plut. Marian Jeznach ps. „Amela”
2 pluton – plut. „Czarny”
3 pluton – plut. „Pszczoła”
5 kompania – ppor. Franciszek Michańczyk „Boa”
1 pluton – plut. Wiktor Puchacz „Żuław”
drużyna pionierów
drużyna łączności
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Komisja Historyczna Polskiego Sztabu Głównego w Londynie: Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Armia Krajowa. T. III. Londyn: Instytut Historyczny im. Generała Sikorskiego, 1950.
Roman Korab-Żebryk: Operacja wileńska AK. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-04946-4.
Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz: Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941–1945). Radom: Ośrodek Kształcenia i Doskonalenia Kadr, 1997. ISBN 8390716803.
Mieczysław Potocki: Między Dźwiną a Wilią – Wspomnienia żołnierza Armii Krajowej Ziemi Wileńskiej. Warszawa: Prohibita, 2008. ISBN 978-83-613-4407-0.
Aleksander Szemiel, 23 Brasławska Brygada Partyzancka Armii Krajowej, Oficyna Wydawnicza Adiutor, Warszawa 2002.
Jarosław Wołkonowski, Grzegorz Łukomski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 1996. ISBN 83-86100-18-4.