22 pułk Ułanów Podkarpackich (22 puł) to jednostka kawalerii Wojska Polskiego z okresu II Rzeczypospolitej.
Oddział ten został utworzony w listopadzie 1920 roku poprzez połączenie 212 ochotniczego pułku Ułanów Lubelskich oraz 209 ochotniczego pułku Ułanów Podkarpackich. W latach 1924-1939 stacjonował w Brodach. W trakcie kampanii wrześniowej pułk walczył w ramach macierzystej Kresowej Brygady Kawalerii, a następnie w składzie Grupy „Chełm”.
Walki antenatów pułku w 1920
Latem 1920 roku, w ramach Armii Ochotniczej, powstały m.in. 2 Lubelski oraz 3 Siedlecki pułki jazdy ochotniczej. Dywizjony obu pułków weszły w skład Brygady Jazdy Ochotniczej dowodzonej przez mjr. Feliksa Jaworskiego. W związku z postępami ofensywy sowieckiego Frontu Zachodniego, część 3 Siedleckiego pułku jazdy ochotniczej, formowana w Mińsku Mazowieckim, została przeniesiona do rejonu Sochaczewa. 9 sierpnia miała miejsce koncentracja oddziałów Grupy Jazdy Ochotniczej mjr. Jaworskiego w rejonie Kurów – Puławy, skąd szwadrony przeszły do działań w ramach grupy uderzeniowej Frontu Środkowego.
16 sierpnia rozpoczęła się kontrofensywa znad Wieprza. Grupa Jazdy mjr. Jaworskiego prowadziła natarcie na styku 3. i 4. Armii w dwóch kolumnach w kierunku Firlej – Hock – Radzyń Podlaski. Straż przednia składała się z 3/2 Lubelskiego pułku jazdy ochotniczej, a kolumnę boczną zabezpieczał jego 1 szwadron.
Ubezpieczenia kolumny bocznej stoczyły starcie z nieprzyjacielem pod Annówką, odrzucając go. Grupa kontynuowała działania w kierunku Radzyń – Międzyrzec Podlaski. 17 sierpnia zajęto Międzyrzec, biorąc do niewoli 50 jeńców, w tym dowódcę sowieckiego 508 pułku strzelców. W kolejnych dniach 3 szwadron por. Władysława Trzaski-Jarzyńskiego zajął Mordy, zdobywając około 200 jeńców oraz liczne tabory, a następnie kontynuował pościg w kierunku Łosic.
Kolejnym zadaniem grupy było, we współpracy z 1 Dywizją Piechoty Legionów, opanowanie przepraw na Bugu w rejonie Tonkiele – Frankopol. Dowódca Grupy postanowił prowadzić pościg dwoma kolumnami. Prawoskrzydłowa kolumna, osobiście dowodzona przez mjr. Feliksa Jaworskiego, opanowała przed świtem 18 sierpnia przeprawę na Bugu w wyznaczonym rejonie oraz folwark Frankopol, odcinając tym samym część oddziałów sowieckich. Ich kontrataki zostały powstrzymane szarżą 1 szwadronu 2 Lubelskiego pułku jazdy ochotniczej por. Scieżyńskiego.
Rano 18 sierpnia lewoskrzydłowa kolumna Grupy, dowodzona przez rtm. Pietraszewskiego, zdobyła Skrzeszew, izolując kolejne oddziały sowieckie od przeprawy w rejonie Frankopola. Mimo to Sowieci przeprowadzili skuteczny kontratak, zmuszając szwadrony rtm. Pietraszewskiego do wycofania się w kierunku Rudników. W tym czasie nastąpiła koncentracja Grupy, a obie kolumny ponownie zaatakowały Frankopol i Skrzeszów. W wyniku chaosu w szeregach sowieckich, 2., 7. i 21 Dywizja Strzelców oraz resztki 8., 10. i 57 Dywizji Strzelców zmieniły kierunek odwrotu na Granne i Nur. W trakcie walk pod Skrzeszewem wzięto do niewoli ponad 1000 jeńców oraz zdobyto 4 sztandary, 11 dział i 9 karabinów maszynowych.
22 sierpnia Grupa mjr. Jaworskiego wznowiła natarcie, zdobywając Brańsk, a następnie kontynuując pościg w kierunku Suraż – Białystok – Augustów – Suwałki.
W miarę pogarszającego się stanu koni i zmęczenia żołnierzy, oddziały jazdy ochotniczej zostały wycofane z frontu i skoncentrowane w Grajewie. 19 września przewieziono je transportem kolejowym do Międzyrzeca i Radzymina Podlaskiego, gdzie nastąpiła ich reorganizacja.
Kawalerowie Virtuti Militari
Żołnierze 2 Lubelskiego pułku jazdy ochotniczej zostali odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za działania w wojnie 1920 roku.
Pułk w okresie pokoju
Formowanie i podporządkowanie
23 września, w rejonie Międzyrzeca i Radzymina Podlaskiego, odbyła się reorganizacja zmęczonych walkami pododdziałów 2 Lubelskiego i 3 Siedleckiego pułku jazdy ochotniczej. Żołnierze tych pułków stanowili uzupełnienie dla tworzonego wówczas 19 pułku Ułanów Wołyńskich, IV dywizjonu 1 pułku strzelców konnych, a część z nich utworzyła 212 ochotniczy pułk Ułanów Lubelskich.
W tym czasie, w sierpniu i wrześniu 1920 roku, w folwarku majątku dworskiego w Nowosielcach-Gniewoszu, przemysłowiec lwowski, rotmistrz Henryk Towarnicki, formował 209 ochotniczy pułk ułanów. 10 września stan pułku wynosił 11 oficerów, 71 podoficerów, 262 szeregowców oraz 95 koni wierzchowych i 55 koni taborowych. Kontrola przeprowadzona przez Okręgowego Inspektora Armii Ochotniczej ujawniła liczne braki w organizacji i wyszkoleniu pułku. W wyniku kontroli minister spraw wojskowych gen. Kazimierz Sosnkowski wydał rozkaz reorganizacji pułku i przekształcenia go z ochotniczego na etatowy 209 pułk Ułanów Podkarpackich. Dowódcą nowej jednostki został mianowany płk Władysław Belina-Prażmowski, a jego zastępcą rtm. Towarnicki. Na początku października pułk liczył 15 oficerów, 88 podoficerów i 415 szeregowców, a także 261 koni wierzchowych i 69 koni taborowych. Brakowało jednak koni i uzbrojenia.
7 października 1920 roku pułk zajął koszary w Przemyślu na Bakończycach. W dniach 8-14 listopada do koszar na Bakończycach przybył 212 pułk ułanów, co doprowadziło do scalenia obu oddziałów. 209 pułk ułanów wyodrębnił ze swojego składu I dywizjon, a 212 pułk – II dywizjon. Nowo utworzona jednostka przyjęła nazwę 22 pułk Ułanów Podkarpackich.
W latach 1921-1924 pułk był częścią X Brygady Jazdy, a po reorganizacji w 1924 roku, wraz ze zmianą terminologii „jazda” na „kawaleria”, wszedł w skład 6 Samodzielnej Brygady Kawalerii.
W ramach reorganizacji kawalerii przeprowadzonej latem 1930 roku, pułk znalazł się w podporządkowaniu nowej 2 Samodzielnej Brygady Kawalerii. Dowództwo brygady przeniosło się do Brodów, a pułk stał się oddziałem gospodarczym dla dowództwa i sztabu swojej macierzystej brygady. Wiosną 1937 roku miała miejsce kolejna reorganizacja, w wyniku której 2 Samodzielna Brygada Kawalerii przyjęła nazwę Kresowa Brygada Kawalerii, a pułk pozostał w jej składzie.
Zakwaterowanie
Pułk został utworzony 24 listopada 1920 roku w koszarach artyleryjskich w Przemyślu na Bakończycach. W 1921 roku jeden z jego szwadronów stacjonował w koszarach kawaleryjskich w Samborze. 23 października 1921 roku dowództwo, oddział sztabowy, kadra szwadronu zapasowego oraz 1 i 2 szwadron odeszły do Hruszowa, podczas gdy 3 szwadron udał się do Jaworowa, a 2. i 4 szwadron do Żurawicy. Już 9 grudnia 1921 roku dokonano zamiany miejsc postoju 3. i 4. szwadronu, a przed kwietniem 1922 roku kadrę szwadronu zapasowego przeniesiono z Hruszowa do Żurawicy. 20 kwietnia 3 szwadron został przeniesiony z Żurawicy do Hruszowa, 2 szwadron do Koszar Górnych w Radymnie, a kadra szwadronu zapasowego do Koszar Dolnych w Radymnie. Do Koszar Górnych przeniosło się również dowództwo pułku oraz część oddziału sztabowego, natomiast reszta oraz szwadron ckm pozostali w Hruszowie.
Ostatecznym garnizonem 22 pułku ułanów stały się Brody. 21 maja 1924 roku wyjechała do Brodów grupa przygotowawcza. Do Brodów miała trafić większość pododdziałów, z wyjątkiem 3 szwadronu, kadry szwadronu zapasowego oraz magazynów mobilizacyjnych, dla których planowano miejsce postoju w Złoczowie. Przedłużające się prace remontowe zmusiły jednak do zmiany tych planów, a pułk musiał niemal całe lato 1924 roku spędzić na placach ćwiczeń. Cały pułk skupił się wówczas w Jaworowie i okolicach, a następnie przemaszerował w okolice Podhorzec. W czerwcu do Koszar „Na Jurydyce” przeniosła się jedynie drużyna dowódcy pułku, a kadra szwadronu zapasowego kwaterowała w Złoczowie.
Manewry zakończyły się 15 września, ale z powodu trwającego remontu Koszar „Na Jurydyce” pułk musiał pozostać na kwaterach polowych. Do koszar wprowadziło się jedynie dowództwo pułku. 1 szwadron rozlokował się w Ponikowicy, 2 szwadron w Koniuszkowie, 3 szwadron w Gajach Dytkowieckich, 4 szwadron w Gajach Smoleńskich, a szwadron ckm w Dytkowcach.
W miarę postępującego remontu koszar do Brodów sprowadzano kolejne pododdziały. Wiosną 1925 roku stacjonowały tam szwadrony: 2., 3., 4. oraz jeden pluton szwadronu ckm. W tym czasie uruchamiano co roku szkołę podoficerską ckm. 1 szwadron najpierw kwaterował w Hłuszynie, a następnie w Hołoskowicach, natomiast reszta szwadronu ckm w Dytkowcach. Po zakończeniu ćwiczeń letnich 2 września 1925 roku poza koszarami pozostały: po jednym plutonie 2. i 3. szwadronu w Jazłowczyku, 1 szwadron w Folwarkach Wielkich, a szwadron ckm w Dytkowcach. Na początku grudnia wszystkie te oddziały ściągnięto do Brodów, a 4 szwadron wysłano do Zabłociec, natomiast pluton łączności do Krupca. 11 stycznia 1926 roku do Krupca przeszedł także 4 szwadron. 15 maja 4 szwadron przeniósł się do Gajów Dytkowieckich. Po zakończeniu ćwiczeń letnich, 16 września 4 szwadron nadal nie miał swojego miejsca w koszarach i skierowany został do Koniuszkowa. Dopiero 22 listopada wszystkie pododdziały liniowe znalazły się w Koszarach „Na Jurydyce”, z wyjątkiem szwadronu zapasowego, który stacjonował w Złoczowie.
Święto pułkowe
Początkowo święto pułkowe obchodzono 19 sierpnia, w rocznicę boju pod Skrzeszewem. Ze względu na to, że w sierpniu jednostka przebywała na obozie letnim, święto przeniesiono na 22 czerwca. 19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych, marszałek Polski Józef Piłsudski ustanowił dzień 28 czerwca jako datę święta pułkowego.
Pułk starał się o uzyskanie szefostwa honorowego księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Mimo braku zgody najwyższych władz wojskowych, pułk nieoficjalnie używał nazwy 22 pułk Ułanów Podkarpackich im. Księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, co potwierdzała tablica z nazwą pułku, umieszczona na bramie koszar w Brodach.
Wydarzenia
Pod koniec grudnia 1920 roku dywizjon pod dowództwem podpułkownika Władysława Antoniego Rozlau, w składzie 1 i 2 szwadronu oraz półszwadronu karabinów maszynowych, został skierowany nad granicę polsko-radziecką. W czerwcu 1923 roku dywizjon zakończył działania na granicy. 6 grudnia 1923 roku na stanowisko dowódcy „Dyonu Hruszów” został przeniesiony major Leon Rajner-Kotulski.
Konie
Konie starano się grupować według maści w poszczególnych pododdziałach według następującego schematu: 1. i 2 szwadron – jasne kasztany, 3 szwadron – ciemne kasztany, 4 szwadron – brudne kasztany, szwadron ciężkich karabinów maszynowych – brudne kasztany i gniade, pluton łączności oraz pluton trębaczy – konie maści siwej. Przez pewien czas koń dowódcy pułku był srokaty.
Mobilizacja
Z zapisów dziennika dowódcy Okręgu Korpusu Nr VI we Lwowie, gen. bryg. Władysława Langnera, wynika, że „w nocy z 19/20 sierpnia 1939 roku skradziono z magazynu mobilizacyjnego jednego ze szwadronów 22 pułku kawalerii w Brodach dwa karabiny maszynowe. Wysłałem natychmiast na miejsce komisję w składzie prokuratora, szefa wywiadu oraz dowódcę plutonu żandarmerii ze Stanisławowa, aby wykryć sprawców. Po dokładnym sprawdzeniu ewidencji, jeden z wartowników owej nocy został oznaczony jako podejrzany o przynależność do organizacji bojowej ukraińskiej. Dzięki sprawnej akcji żandarmerii, po kilku dniach karabiny maszynowe odnaleziono ukryte w stodole w rejonie Krasne.”
Działania zbrojne
Kampania wrześniowa pułku odbyła się w składzie Kresowej Brygady Kawalerii. W pierwszych dniach września prowadził działania opóźniające. 7 września przebijał się pod Lućmierzem przez pierścień niemieckiego okrążenia. Działając bez 4 szwadronu, wzmocniony 1. i 2 baterią 13 dywizjonu artylerii konnej, zabezpieczał brygadę od północy. W trakcie nocnego marszu oddziały brygady przemieszały się i częściowo się pogubiły. Po osiągnięciu rejonu Głowna, płk dypl. Jerzy Grobicki przekazał dowodzenie brygadą ppłk. dypl. Władysławowi Płonce, samemu wyruszając na poszukiwanie przełożonych, ale nie zdążył już wrócić do brygady. Do 22 puł dołączył 3 szwadron 20 pułku ułanów. 10 września w tym składzie 22 puł maszerował przez Puszczę Kampinoską i dotarł do Modlina.
Stąd skierowano go do Otwocka, gdzie 12 września 1939 roku został włączony w skład „nowej” Kresowej Brygady Kawalerii. Już następnego dnia zgrupowanie ppłk. dypl. Płonki odłączyło się od sił głównych brygady i pomaszerowało na Chełm. 18 września w rejonie Chełma napotkano trzy szwadrony 1 pułku szwoleżerów oraz część 1 dywizjonu artylerii konnej. Byli tam również, poszukujący swoich oddziałów, dowódca 12 pułku ułanów ppłk Andrzej Kuczek oraz dowódca pułku kawalerii KOP ppłk Feliks Kopeć. Wówczas ppłk dypl. Władysław Płonka utworzył grupę kawalerii pod swoim dowództwem.
24 września grupa pomaszerowała w kierunku Krasnystaw i dalej na południowy zachód. 27 września 1939 roku weszła w skład nowo utworzonej grupy wojsk płk. dypl. Tadeusza Zieleniewskiego i w jej składzie maszerowała w „korytarzu” pomiędzy ustępującymi wojskami niemieckimi a nadchodzącymi wojskami sowieckimi w kierunku granicy polsko-węgierskiej. 29 września stoczono bój z ariergardami niemieckiej 27 Dywizji Piechoty w okolicach Dzwoli i Krzemienia. Doszło do pertraktacji z Niemcami, które dotyczyły jedynie wymiany jeńców oraz zebrania rannych i poległych. Przed zmrokiem, w związku z zbliżającą się sowiecką kawalerią, na rozkaz płk. Płonki, oddziały przerwały walki z Niemcami i pomaszerowały na południe. Wysyłane patrole oraz podjazdy stwierdzały, że dalszy marsz w kierunku Karpat jest niemożliwy. Morale żołnierzy uległo obniżeniu, a brak żywności oraz amunicji ograniczał możliwości dalszej walki. Następnego dnia okazało się, że linia Sanu jest obsadzona przez oddziały niemieckie, natomiast ze wschodu i północnego wschodu podchodzą oddziały sowieckie. W tej sytuacji podjęto decyzję o kapitulacji wobec oddziałów sowieckich, co miało miejsce 2 października w Bukowcu pod Biłgorajem.
Mapy walk pułku
Symbole pułkowe
Sztandar
Grono przemysłowców z Borysławia postanowiło ofiarować pułkowi sztandar. Po zatwierdzeniu projektu sztandaru przez władze, 23 października 1923 roku w Przemyślu odbyło się jego uroczyste wręczenie, którego dokonał inspektor Armii gen. broni Lucjan Żeligowski. Na prawej stronie sztandaru widnieje Biały Orzeł otoczony złotym wieńcem, a w rogach monogramy pułku, okolone wawrzynem. Po lewej stronie sztandaru umieszczono napis „Honor i Ojczyzna”, który również otoczony jest wieńcem laurowym. W rogach znajdują się herby Lwowa z napisem „209 pułk ułanów podkarpackich – 25.VII 1920” oraz Lublina z napisem „212-y pułk ułanów Lubelskich – 25.VIII 1920”. W dolnej części znajduje się emblemat górniczy z napisem „22-i pułk ułanów – 10.I 1921” oraz wizerunek św. Barbary z napisem „1922”.
Odznaka pamiątkowa
10 lutego 1925 roku Minister Spraw Wojskowych, generał dywizji Władysław Sikorski, zatwierdził wzór odznaki pamiątkowej 22 pułku ułanów. Odznaka o wymiarach 50×50 mm (od 1928 roku – 37×37 mm) ma kształt zbliżony do krzyża maltańskiego z złotymi krawędziami, którego ramiona pokryte są białą emalią z czerwonym trójkątem. Na środku krzyża znajduje się czerwona tarcza z białym emaliowanym godłem wz. 1919. Między ramionami krzyża umieszczono krąg w kształcie srebrnych promieni, nawiązujących do promieni słońca w herbie Podola. Odznaka jest dwuczęściowa, wykonana ze srebra lub tombaku srebrzonego, emaliowana. Autorem projektu odznaki był porucznik Stefan Oskar Pronaszko, a wykonawcą Wiktor Gontarczyk z Warszawy.
Barwy
3 maja 1921 roku Minister Spraw Wojskowych, generał porucznik Kazimierz Sosnkowski, zatwierdził dla 22 pułku ułanów proporczyk biały z amarantowym trójkątem przy drzewcu.
Żurawiejki
Podkarpaccy ułani
Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku
Żołnierze 22 pułku ułanów – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Upamiętnienie
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Feniks editions, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
Cezary Jankowski, Juliusz S. Tym: Historia pułku. W: 22 Pułk Ułanów Podkarpackich. Kraków: Edipresse Polska SA, 2012, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7769-352-0.
Jan Kiński, Helena Malanowska, Urszula Olech, Wacław Ryżewski, Janina Snitko-Rzeszut, Teresa Żach: Katyń. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Marek Tarczyński (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2000. ISBN 83-905590-7-2.
Szymon Kucharski, Juliusz Tym: 22 pułk ułanów. T. 31. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2020, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. Odznaki kawalerii. ISBN 978-83-8164-151-7.
„Księga jazdy polskiej”: pod protektoratem marsz. Edwarda Śmigłego–Rydza. Warszawa 1936. Reprint: Wydawnictwo Bellona Warszawa 1993.
Władysław Laudyn: Zarys historji wojennej 22-go pułku Ułanów Podkarpackich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-2043299-2.
Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914–1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
Zdzisław Żygulski (jun.), Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-03-01483-8.
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych. Śląska Biblioteka Cyfrowa. [dostęp 2017-03-05].
Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
Rocznik oficerów kawalerii. Warszawa: Przegląd Kawaleryjski, 1930.