212 eskadra bombowa (niszczycielska nocna) była pododdziałem lotnictwa bombowego Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Unit powstała w 1929 roku jako 212 eskadra niszczycielska nocna. W 1932 roku przekształcono ją w 212 eskadrę bombową nocną.
W wrześniu 1939 eskadra brała udział w walkach w ramach Brygady Bombowej.
Godło eskadry przedstawiało złote gwiazdy Wielkiej Niedźwiedzicy.
Formowanie, zmiany organizacyjne i szkolenie
212 eskadra niszczycielska nocna została sformowana na lotnisku Okęcie na podstawie rozkazu L.dz 238/29 z dnia 17 maja 1929 roku. Rozkaz ten określał numerację, podległość oraz nazwę tworzonej jednostki. Eskadra zajęła miejsce 13 eskadry liniowej, która została przeniesiona do I dywizjonu liniowego, i weszła w skład II dywizjonu niszczycielskiego nocnego 1 pułku lotniczego.
Zgodnie z rozkazem dziennym 1 pułku lotniczego nr 210/29 z dnia 13 września 1929 roku rozpoczęto praktyczną organizację eskadry. Personel latający i naziemny pochodził z nadwyżek etatowych innych pododdziałów pułku. Z czasem obsada została uzupełniona przez absolwentów szkół lotniczych oraz ochotników z innych pułków. Etat samolotów wynosił 6 sztuk.
W listopadzie 1929 roku załogi otrzymały trzy samoloty Farman F-68 Goliath.
W związku z brakiem wyszkolonych pilotów dla tego typu jednostek, w okresie od 5 maja do 28 czerwca 1930 roku zorganizowano dla eskadry kurs pilotażu nocnego.
Pierwsza szkoła ognia lotniczego odbyła się latem 1930 roku na poligonie Grudziądz–Grupa. W trakcie szkolenia eskadra otrzymała 3 samoloty Fokker F-VIIB/3m.
3 maja 1931 roku klucz eskadry w składzie 3 samolotów Farman po raz pierwszy uczestniczył w defiladzie powietrznej. W czerwcu załogi udały się do Krakowa w celu odbycia szkoły ognia lotniczego na Pustyni Błędowskiej. Ćwiczenia taktyczne miały miejsce we wrześniu na poligonie Grudziądz. W drugiej połowie roku eskadra otrzymała 2 dodatkowe Fokkery, a do końca 1931 roku pododdział został całkowicie przezbrojony w samoloty Fokker F.VIIB/3m.
W 1932 roku szkoła ognia odbyła się na przełomie maja i czerwca, a w sierpniu eskadra uczestniczyła w ćwiczeniach taktycznych jednostek lotniczych. W tym okresie jednostka została przekształcona w 212 eskadrę bombową nocną.
Zimą 1933 roku załogi przeprowadzały nocne bombardowania bombami cementowymi na poligonie Modlin, osiągając dobre wyniki. Szkolenie letnie zorganizowano na poligonie Toruń-Podgórz.
Podobny tok szkolenia miał miejsce w roku następnym. Dodatkowo, eskadra wzięła udział w specjalistycznych ćwiczeniach lotniczych, które zakończyły się koncentracją na lotnisku Okęcie oraz paradą powietrzną nad Warszawą.
W 1935 roku załogi 212 eskadry ćwiczyły w ramach obrony przeciwlotniczej kraju. Rozkazem dziennym 173/35 z dnia 2 sierpnia eskadrze przydzielono numery taktyczne od 88 do 93.
Ćwiczenia zimowe w 1936 roku odbyły się na poligonie Modlin, a szkołę ognia zrealizowano w czerwcu, startując z lotniska krakowskiego. Na początku sierpnia miała miejsce duża koncentracja jednostek lotniczych na warszawskim węźle lotnisk. Po zakończeniu ćwiczeń odbyła się rewia powietrzna nad stolicą, w której uczestniczyła również 212 eskadra w składzie 6 Fokkerów.
W roku 1937 program szkolenia i doskonalenia załóg był podobny jak w latach ubiegłych.
Powołanie w październiku V dywizjonu bombowego spowodowało liczne zmiany personalne i organizacyjne. Wiosną 1938 roku w celu szkoleniowym eskadra otrzymała samoloty PZL.23 Karaś, na których uczestniczyła w wielkich manewrach letnich wojsk lądowych na Wołyniu.
W październiku eskadra otrzymała pierwsze samoloty PZL.37 Łoś, a 8 grudnia na Okęciu odbyło się przekazanie 212 eskadrze samolotu „Łoś”, zakupionego przez pracowników banków.
Działania eskadry w 1939
W obliczu rosnącego zagrożenia ze strony III Rzeszy, w marcu 1939 roku miała miejsce kolejna reorganizacja lotnictwa bombowego. II/1 dywizjon bombowy nocny został przekształcony w 210 dywizjon bombowy, a 212 eskadra pozostała w jego składzie. Z dywizjonu odeszła 213 eskadra bombowa, która została przekształcona w „eskadrę ćwiczebno-bombową”. Etat w typowej eskadrze bombowej zwiększono do 9 samolotów.
W tym czasie przeprowadzono wymianę samolotów PZL-37A na PZL-37B.
Szkołę ognia lotniczego załogi odbyły na poligonie koło Brześcia, a w drugiej połowie czerwca przydzielono do eskadry 9 podchorążych – absolwentów Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie.
O godzinie 4:00 2 lipca dziewięć załóg eskadry wystartowało do lotu okrężnego po trasie Warszawa–Wilno–Lwów–Kraków–Poznań–Warszawa. Powrót miał miejsce tego samego dnia o 20:00.
Mobilizacja eskadry
Mobilizacja eskadry miała miejsce w dniach 24 i 25 sierpnia na lotnisku Okęcie. 26 sierpnia w okolice Lublina wyjechał rzut kołowy eskadry. Z powodu nieprzydatności polowego lotniska, rzut kołowy przetransportowano na lotnisko Ułęż. Tam również przyleciało 9 samolotów „Łoś” oraz 1 Fokker 212 eskadry.
Walki eskadry we wrześniu 1939
W kampanii wrześniowej 1939 roku eskadra walczyła w składzie X dywizjonu Brygady Bombowej. Na uzbrojeniu posiadała dziewięć samolotów PZL.37 Łoś A bis i B oraz jeden samolot Fokker F.VIIB/3m.
1 września we wczesnych godzinach rannych dowódca dywizjonu na zbiórce personelu potwierdził rozpoczęcie wojny polsko-niemieckiej. Zmieniono numerację eskadry na 12 eskadrę bombową. W pierwszym dniu wojny nie przeprowadzono żadnych lotów bojowych.
2 września dowódca brygady płk dypl. obs. Władysław Eugeniusz Heller polecił wykonanie rozpoznania broni pancernej nieprzyjaciela oraz bombardowania na kierunku Częstochowa–Wieluń. Zadanie to powierzono dowódcy klucza rozpoznawczego eskadry por. Lekszyckiemu. W wystartowały jedynie załogi por. Gumkowskiego i por. Jakubowskiego, ponieważ z powodu awarii silnika, samolot por. Lekszyckiego nie zdołał wystartować.
Pierwszy lot bojowy tak wspomina członek pierwszej załogi, kpr. strz. Benedykt Molik:
Załoga por. Jakubowskiego dotarła aż nad Wrocław, zrzucając bomby na dworzec kolejowy.
3 września eskadra przegrupowała się na lotnisko Kuciny. Po lądowaniu załogi musiały zająć się zabezpieczeniem technicznym samolotów, ponieważ podstawowa część rzutu kołowego pozostała w Ułężu, a czołówka techniczna odleciała Fokkerami do Gnojna. Powtórne przegrupowanie rzutu technicznego oraz loty transportowe po sprzęt techniczny niezbędny do obsługi samolotów trwały do 4 września.
W tym dniu, w godzinach rannych, załogi por. obs. Dymka i por. obs. Jakubowskiego rozpoznawały ruchy jednostek pancerno-motorowych na drogach w rejonach Kalisza oraz Częstochowy-Radomska. Na sygnał radiowy od grupy rekonesansowej wystartowały pozostałe samoloty 212 eskadry. Część załóg bombardowała niemieckie kolumny pancerne na trasie Wieluń–Rusiec, a inne atakowały oddziały zmotoryzowane w rejonie Kłomnicy. Załogi wróciły na swoje macierzyste lotnisko bez strat.
Około godziny 13:00 miały miejsce kolejne starty 5 „Łosi”. Samoloty obrzuciły bombami most na Warcie w rejonie Rychłocic, który był odbudowywany przez Wehrmacht. Z tej misji powrócił jedynie jeden samolot. Nie wróciły załogi por. Lekszyckiego, por. Żukowskiego, Bykowskiego oraz ppor. Dzika.
Ostatnią walkę klucza por. obs. Żukowskiego tak relacjonuje naoczny świadek:
W tym samym czasie nalot bombowy na lotnisko Kuciny zniszczył „Łosia” kpt. Wołkowińskiego. Ciężko ranny dowódca 212 eskadry został przewieziony do szpitala w Łodzi. Obowiązki przejął kpt. Jan Baliński. W ciągu jednego dnia eskadra straciła bezpowrotnie cztery załogi, w tym dowódcę jednostki, oraz 5 samolotów. Z pozostałych trzech samolotów jeden miał przestrzeloną ramę silnika i nie nadawał się do zadań bojowych.
Wykorzystując przerwę w niemieckich nalotach na lotnisko, załogi por. Dymka, Jakubowskiego i Szponarowicza odleciały na lądowisko pod Grójcem. Po powrocie do Kucin z rozkazami dla dywizjonu, por. Szponarowicz zniszczył „Łosia” 211 eskadry bombowej.
O zmroku w Kucinach wylądowały 2 Fokkery z mechanikami oraz sprzętem. Trwała ewakuacja ludzi i sprzętu do Ułęża oraz na lotnisko Sokolniki, gdzie stacjonowała również 32 eskadra rozpoznawcza. Pozostały w Kucinach personel zajął pozycje obronne w obawie przed atakiem dywersantów.
5 września został zaatakowany i zestrzelony Fokker z nowym dowódcą 212 eskadry – kpt. obs. Balińskim. Ciężko ranny dowódca zmarł w drodze do szpitala. Obowiązki dowódcy eskadry przejął por. obs. Szponarowicz. W ciągu dnia całkowicie ewakuowano personel oraz sprzęt z tak niefortunnie wybranego lotniska, które znajdowało się wśród wsi niemieckich i było łatwym celem dla Luftwaffe na trasie lotów do Łodzi i Warszawy.
6 września samoloty odleciały na lotnisko Gnojno-Owadno. Tam, do 12 września, eskadra porządkowała stany, uzupełniając załogi oraz naprawiając sprzęt.
9 września dotarły do eskadry z Pińska 3 „Łosie”, jednakże bez kompletu przyrządów pokładowych i uzbrojenia. Elementy wyposażenia uzupełnili specjaliści z Państwowych Zakładów Lotniczych w Mielcu.
10 września załoga por. obs. Gumkowskiego poleciała na rozpoznanie niemieckiej kolumny pancernej w rejonie Jarosław–Przeworsk. W drodze powrotnej, z powodu zgubienia kursu i zapadających ciemności, załoga ewakuowała się na spadochronach w rejonie Uściługa, wracając następnego dnia do jednostki. Podczas skoku zginął kpr. Stanisław Biliński.
11 września jeden Me-109 zaatakował załogę pchor. obs. Rajcherta w rejonie Rawy Ruskiej. Atak został odparty ogniem broni pokładowej. W dniu następnym załoga pchor. obs. Owczarskiego wykonała lot patrolowy w rejonie Gnojno–Owadno–Mogiłno, nie wykrywając kolumn pancernych.
13 września po południu załoga por. obs. Szponarowicza poprowadziła klucz 3 „Łosi” na rozpoznanie niemieckich związków pancerno-motorowych na drogach Włodzimierz Wołyński–Chełm–Hrubieszów–Lubartów–Zamość. Na trasie Zamość–Hrubieszów wykryto długą kolumnę pojazdów pancernych zmierzających w kierunku Werbkowic. Po zrzuceniu bomb załogi wróciły do bazy.
14 września samoloty eskadry odleciały na lotnisko Wielick. W dniu następnym załoga pchor. Jerzego Goldhaara rozpoznawała rejon Sokala i Rawy Ruskiej, a eskadra otrzymała jednego, nie w pełni wyposażonego „Łosia”. 16 września jednostka została przeniesiona na lądowisko Gwoździec Stary. Zadań bojowych nie wykonywano.
17 września po południu trzy samoloty eskadry udały się do Rumunii. W dniu następnym rzut kołowy starł się pod Dubnem z oddziałami Armii Czerwonej. W trakcie walki ciężko ranny por. Jan Gumkowski został przewieziony do szpitala w Dubnie, gdzie zmarł następnego dnia. Część taboru oraz personelu zdołała wydostać się z okrążenia, przekraczając granicę polsko-rumuńską.
Personel eskadry
Samoloty eskadry
Uzbrojenie eskadry w 1939 roku stanowiło 9 samolotów bombowych PZL.37B Łoś oraz 1 samolot transportowy Fokker F.VIIB/3m.
Wypadki lotnicze
W okresie funkcjonowania eskadry miały miejsce następujące wypadki lotnicze, które zakończyły się obrażeniami lub śmiercią pilota:
27 marca 1939 roku podczas lotu szkoleniowego zginęła załoga: por. obs. Jan Wojtowicz, plut. pil. Władysław Grabowski, kpr. strz. samol. Stefan Nowacki oraz kpr. strz. samol. Michał Zawitkowski.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Izydor Koliński: Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego (lotnictwo). Formowanie, działania bojowe, organizacja i uzbrojenie, metryki jednostek lotniczych. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Cz. 9. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Hubert Kazimierz Kujawa: Księga lotników polskich poległych, zmarłych i zaginionych w latach 1939–1946. T. I: Polegli w kampanii wrześniowej, pomordowani w ZSRR i w innych okolicznościach podczas okupacji. Wydanie II poprawione i uzupełnione. Na prawach rękopisu.
Tomasz Kowalski: Godło i barwa w lotnictwie polskim 1918–1939. Toruń: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1981. ISBN 83-206-0149-5.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1982. ISBN 83-206-0281-5.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0795-7.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.