21 Warszawski Pułk Piechoty „Dzieci Warszawy”
21 Warszawski Pułk Piechoty „Dzieci Warszawy” (21 pp) to jednostka piechoty Wojska Polskiego, która działała w II Rzeczypospolitej.
Pułk został utworzony w 1918 roku jako 1 Okręgowy Warszawski Pułk. Jego bataliony brały udział w wojnie polsko-ukraińskiej, a cała jednostka uczestniczyła w wojnie polsko-bolszewickiej, walcząc na froncie litewsko-białoruskim oraz w obronie Warszawy.
W okresie międzywojennym stacjonował w garnizonie Warszawa na Cytadeli, będąc częścią 8 Dywizji Piechoty.
W kampanii wrześniowej pułk walczył w ramach swojej dywizji, biorąc udział w ostatniej fazie bitwy pod Mławą, a od 10 września bronił Warszawy.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Formowanie pułku rozpoczęto 11 listopada 1918 roku w Warszawie, pod nazwą 1 Okręgowy Warszawski Pułk.
Kadrę w głównej mierze stanowili żołnierze I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego w Rosji oraz członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej. Dowództwo objął płk Bolesław Jaźwiński, a organizację I batalionu powierzył kpt. Stanisławowi Wrzalińskiemu.
27 listopada pułk został przemianowany na 21 pułk piechoty.
28 listopada 1918 roku I batalion, dowodzony przez Wrzalińskiego, liczył 870 ochotników. Do batalionu dołączyli nie tylko Dowborczycy i członkowie POW, ale także uczniowie warszawskich szkół średnich, młodzież robotnicza oraz inteligencja. Pułk złożył przysięgę 13 grudnia 1918 roku w Warszawie na placu Saskim.
W grudniu 1919 roku batalion zapasowy pułku stacjonował w Warszawie.
Pułk w walce o granice
Walki na froncie ukraińskim
9 stycznia 1919 roku II batalion pod dowództwem kpt. Romualda Żurakowskiego wyruszył na front ukraiński i wszedł w skład grupy generała Leona Berbeckiego.
17 stycznia stoczył swój pierwszy zwycięski bój pod Rawą Ruską. Kontynuując działania w kierunku wschodnim, w współpracy z batalionem 36 pułku piechoty Legii Akademickiej, zajął Michałówkę i Uhnów. Po zdobyciu Bełza 22 lutego, batalion przeszedł do walk pozycyjnych w składzie Grupy „Bełz”.
Następnie batalion uczestniczył w ogólnej ofensywie polskich wojsk, zdobywając Biesiady i Dobrosin. W ramach działań pościgowych zdobył Żółkiew i dotarł do linii Bugu. Po dalszym natarciu w kierunku Złoczowa, obsadził linię Seretu. Po pięciu miesiącach walk, batalion został odesłany na odpoczynek do Lwowa.
16 marca na front wyruszył III batalion kpt. Kazimierza Moniuszki. Po opanowaniu Chorośnicy, brał udział w zdobywaniu Siedliska, Rogóźna i Jaworowa. W walkach o Wiszenkę Wielką odniósł znaczne straty, a w trzeciej dekadzie kwietnia walczył pod Magierowem, a od 8 maja pod Sądową Wisznią. Po zdobyciu Sambora, batalion został wycofany do odwodu i 8 czerwca wrócił do Warszawy.
Pułk w wojnie polsko-bolszewickiej
Na Wołyniu II/21 pp pełniący służbę garnizonową we Lwowie został przerzucony na front wołyński. 8 czerwca przewieziono go koleją do Kamienia Koszyrskiego.
Stąd ruszył marszem pieszym w kierunku Stochodu, docierając do Styru. W czasie forsowania rzeki poniósł wysokie straty, lecz kontynuował natarcie w kierunku Bereżnicy, organizując obronę nad Horyniem. 15 sierpnia osiągnął linię Słuczy, zajmując Sarny, a pod Suszczanami przełamał silną obronę wroga, obsadzając odcinek od Suszczan do Olewska. Walki pułku nad Uborcią trwały do 12 października.
Na froncie litewsko-białoruskim, zreorganizowane I i III bataliony pod dowództwem płk. Fabiana Kobordo zostały skierowane na ten front, 19 lipca przewieziono je do Bohdanowa. Stąd marszem pieszym dotarły pod Raków. Walki o miasto trwały do 5 sierpnia.
8 sierpnia rozpoczęła się polska ofensywa na Mińsk, w której pułk wziął udział. Po osiągnięciu sukcesów, obsadził pozycje nad Autą i pobliskimi jeziorami, a w połowie października do pułku dołączył II batalion.
Jesienią 1919 roku działania na froncie polsko-bolszewickim ustabilizowały się, a pułk otrzymał zadanie utrzymania pozycji wzdłuż linii Berezyna – Auta. Początkowo zorganizowano pozycje obronne wzdłuż linii Kotowszczyzna – jezioro Szmudino – jezioro Sztolby – Muginino – Usaja – Uświata – Turowla.
Po krótkim odpoczynku pułk obsadził kolejny odcinek obrony na lewym brzegu Dźwiny aż do ujścia Uszaczy. Pod koniec grudnia pułk uzupełnił stany, a na dzień 31 grudnia 1919 roku liczby wyniosły: 25 oficerów, 1605 szeregowców, 338 koni i 129 wozów. Nad Dźwiną pułk stacjonował aż do wiosny 1920.
Zgodnie z rozkazem Naczelnego Dowództwa z 1 kwietnia, nastąpiła reorganizacja struktur Wojska Polskiego. Zlikwidowano Front Litewsko-Białoruski, tworząc trzy armie podległe Naczelnemu Wodzowi. 1 Armia gen. Stefana Majewskiego rozciągała się od Dźwiny do Borysowa, 4 Armia gen. Stanisława Szeptyckiego wzdłuż Berezyny po Polesie, a 7 Armia gen. Gustawa Zygadłowicza osłaniała Litwę.
Przeciwko nim działały siły Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego.
14 maja rozpoczęła się pierwsza ofensywa Armii Czerwonej; pas obrony 1 Armii został przełamany na północny wschód od Homla. 21 pułk piechoty wycofał się na linię Auty, kontynuując działania opóźniające wzdłuż Dźwiny, tocząc zacięte walki nad Dzisną oraz w rejonie Rynki – Borejsze i w obronie przedmościa Kozian.
Ciężkie położenie 1 Armii skłoniło Naczelne Dowództwo do sformowania Armii Rezerwowej pod dowództwem gen. Kazimierza Sosnkowskiego. Jej przeciwuderzenie zahamowało ofensywę sowiecką, a grupa gen. Lucjana Żeligowskiego, w skład której wchodził 21 pułk piechoty, zajęła 3 czerwca Koziany, Szarkowszczyznę i Hermanowicze.
Po wyczerpujących walkach pułk udał się na krótki odpoczynek.
Pułk w działaniach odwrotowych
Na początku lipca na kierunku litewsko-białoruskim znajdowały się dwie armie (1. i 4.) oraz grupa poleska, podczas gdy przeciwnik skoncentrował cztery armie Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego (3. 4. 15. i 16.) oraz Grupę Mozyrską. Większość tych sił (3. 4. i 15 Armia) skierowano przeciwko polskiej 1 Armii gen. por. Gustawa Zygadłowicza, z zamiarem przerwania jej frontu od północy i zepchnięcia na błota poleskie. Rozpoczęta 4 lipca sowiecka kontrofensywa nad Autą i Berezyną doprowadziła do załamania frontu litewsko-białoruskiego, którego oddziały zaczęły odwrót.
Grupa „Dźwina” działająca na północ od Hermanowicz wycofała się na linię Czersk – Popki – Wiata, a następnie do Woropajewa na linię Łuczajki. 21 pułk piechoty, dowodzony wówczas przez kpt. Zdzisława Przyjałkowskiego, osłaniał odwrót 8. i 10 Dywizji Piechoty, prowadząc działania opóźniające.
19 lipca pułk, już pod dowództwem mjr. Romualda Żurakowskiego, dotarł w okolice Grodna, które były już w rękach sowieckich. Próby odbicia miasta zakończyły się tragicznie, z wielkimi stratami, dwie kompanie pułku dostały się do niewoli, a cały tabor został przejęty przez nieprzyjaciela.
Pułk zmuszony był do dalszego odwrotu. Pod Białymstokiem II batalion, działający w straży tylnej, został wzięty do niewoli, a pozostałe pododdziały zostały rozproszone.
Po pewnym czasie pułk znowu się zebrał i wycofał w kierunku Małkini, później na linię rzeki Liwiec, a następnie do rejonu Okuniewa.
Bitwa Warszawska
6 sierpnia Naczelny Wódz, marszałek Józef Piłsudski, podjął decyzję o przeprowadzeniu ofensywy znad Wieprza i stoczeniu decydującej bitwy na przedpolach Warszawy. Rozpoczęto koncentrację jednostek do grupy uderzeniowej oraz przegrupowywanie oddziałów broniących samej Warszawy.
Pułk bronił warszawskiego przedmościa, organizując obronę na odcinku Okuniew – Leśniakowizna i 12 sierpnia odrzucił nieprzyjacielskie natarcie. Tego dnia do pułku dotarły uzupełnienia.
14 sierpnia krwawe walki pod Ossowem prowadził sąsiedni 36 pułk piechoty Legii Akademickiej.
Aby odciążyć sąsiada, 21 pułk piechoty uderzył ze skrzydła, odpierając kilkakrotne ataki Sowietów przy minimalnych stratach.
16 sierpnia ruszyła kontrofensywa znad Wieprza. Nacierająca z południa 4 Armia płk. Józefa Rybaka uderzyła w bok nieprzyjacielskiego ugrupowania oblegającego Warszawę.
Armia Czerwona rozpoczęła chaotyczny odwrót. W działaniach pościgowych 21 pułk piechoty uderzał w kierunku Cygowa, Jadowa i Łochowa, a 22 sierpnia jego I batalion zajął stację kolejową w Ostrołęce.
Z Ostrołęki pułk został wycofany do Zegrza, a następnie do Nieporętu, gdzie odbudowywał swoją gotowość bojową.
Ofensywa jesienna
12 września pułk wyruszył trzema transportami kolejowymi z Warszawy do Stanisławowa.
Nocą z 13 na 14 września polska 8 Dywizja Piechoty sforsowała Dniestr pod Haliczem. Pułk mjr. Zdzisława Przyjałkowskiego, współdziałając z I batalionem 36 pułku piechoty Legii Akademickiej, zdobył uszkodzony most na rzece i zajął stację kolejową. Rano uderzył z przyczółka na wsie Słobódkę i Konkolniki. Walki trwały do popołudnia 15 września, kiedy 345 pułk strzelców wycofał się z miejscowości.
36 pułk piechoty kontynuował natarcie w kierunku Zasławia, organizując obronę lewego brzegu Horynia. W nocy 11 października pułk zajął Płonne, a 18 października zdobył Miropol nad Słuczą, odrzucając oddziały sowieckiej 24 Dywizji Strzelców poza stację kolejową Pieczanówka.
Tego samego dnia ogłoszono rozkaz o zawieszeniu broni.
Po krótkim postoju nad Słuczą pułk przegrupował się do Dubna, gdzie pełnił służbę patrolową.
Bilans walk
W uznaniu męstwa wykazanego przez wielu żołnierzy 21 pułku piechoty, jednostka ta została wyróżniona wysokimi odznaczeniami bojowymi. Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari uhonorowano 22 żołnierzy, a Krzyżem Walecznych 75 oficerów i 311 szeregowców. W czasie walk zginęło 14 oficerów i 285 szeregowców.
Mapy walk pułku w 1920
Kawalerowie Virtuti Militari
Dodatkowo 75 oficerów i 311 szeregowców otrzymało Krzyż Walecznych, w tym 6 czterokrotnie, 5 trzykrotnie i 11 dwukrotnie. Wśród odznaczonych Krzyżem Walecznych po raz pierwszy znalazł się ś.p. ppor. Jan Lehr.
Pułk w okresie pokoju
W okresie międzywojennym 21 pułk piechoty stacjonował w Okręgu Korpusu Nr I w garnizonie Warszawa na Cytadeli, będąc częścią 8 Dywizji Piechoty.
Po powrocie z frontu pułk przeszedł do działania w warunkach pokojowych. W początkowych latach kadra oficerska pochodziła głównie z oddziałów legionowych oraz Polskiej Organizacji Wojskowej, a następnie z byłej armii rosyjskiej oraz austriackiej. Z biegiem czasu, w miarę przybywania oficerów z polskich szkół wojskowych, następowały zmiany.
Przewrót majowy
Rankiem 12 maja komendant miasta gen. Stefan Suszyński postawił pułk w stan alarmowy. Na podstawie rozkazu komendanta wysłano kompanię pod dowództwem kpt. Mariana Masternaka, wzmocnioną plutonem ckm por. Tadeusza Kiersta, do Komendy Miasta. Druga kompania por. Jerzego Majewskiego obsadziła wyloty mostów na Wiśle. Po zorientowaniu się dowództwa pułku w przyczynach rozgrywających się wydarzeń, dowódca pułku oraz większość kadry dowódczej opowiedziała się po stronie marszałka Piłsudskiego.
Odwołano kompanię ochraniającą mosty, a adiutant pułku kpt. Tadeusz Zelazowski objął dowództwo kompanii skierowanej do Komendy Miasta. Do ochrony gmachu Dowództwa Okręgu Korpusu w pałacu Mostowskich skierowano 3 kompanię ckm por. Rusiniaka-Gąsiorowskiego. Kompania kpt. Żelazowskiego około północy 12 maja przeszła z Komendy Miasta w rejon Dworca Głównego, a rano dotarła na skrzyżowanie Alej Jerozolimskich i Nowego Światu. Tam kpt. Żelazowski, odwołany do Cytadeli, przekazał dowództwo por. Kierstowi, a kompanię skierowano na Plac Trzech Krzyży i dalej w Aleje Ujazdowskie przeciw oddziałom rządowym. Nastały ofiary w ludziach. 3 kompania ckm skierowana została z pałacu Mostowskich w rejon Dworca Głównego, a następnie w towarzystwie dwóch dział rozpoczęła natarcie wzdłuż ul. Marszałkowskiej w kierunku pl. Zbawiciela. Napotkany pododdział Szkoły Podchorążych złożył broń, a por. Gąsiorowski odesłał go do pobliskiego budynku szkoły. Kompania opanowała budynek kolejki Wilanowskiej przy ul. Belwederskiej, zajęła stanowiska na wzniesieniu i blokowała wycofujący się z gmachu Ministerstwa Spraw Wojskowych 10 pułk piechoty. Po zajęciu Belwederu zarządzono wstrzymanie ognia. 14 maja, około 19:30, zastępca dowódcy pułku ppłk Iwo Giżycki zarządził powrót do koszar.
Szkolenie wojsk
Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 21 pułk piechoty został zaliczony do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). Co roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, podczas gdy w lecie – batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych.
Po wprowadzeniu w 1930 roku nowej organizacji piechoty na stopie pokojowej, pułk szkolił rekrutów dla potrzeb batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza. W tym czasie wprowadzono również kompanię karabinów maszynowych, co powiększyło stan pułku o 4 oficerów, 13 podoficerów, 1200 szeregowców i 12 karabinów maszynowych.
21 pp w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
Latem 1939 roku poszczególne bataliony pułku brały udział w budowie umocnień polowych wokół twierdzy Modlin. W dniach 24-26 sierpnia 1939 roku 21 pułk piechoty został zmobilizowany w ramach mobilizacji niejawnej alarmowej w grupie niebieskiej w czasie od A+20 do A+36. Dodatkowo na bazie stanu czynnego i rezerwistów sformowano:
- W grupie brązowej:
- kompanię km plot. typ B nr 13,
- kompanię km plot. typ B nr 115.
- W grupie zielonej:
- kompanię wartowniczą 4/12 batalionu wartowniczego.
- W grupie niebieskiej:
- kompanię kolarzy nr 11.
W I rzucie mobilizacji powszechnej w dniach 2-4 września 1939 roku dodatkowo zmobilizowano:
- pluton km nr 203,
- pluton km nr 204,
- samodzielną kompanię km i br. tow. nr 15,
- batalion marszowy 21 pp,
- uzupełnienie marszowe kompanii kolarzy nr 11.
Działania bojowe
26 sierpnia 21 pp przemieścił się do Pomiechówka, a nocą z 29 na 30 sierpnia pułk przeszedł 40 km do miejscowości Strachowo i folwarku Strachówka koło Płońska. Następnej nocy pułk dotarł do miejsca koncentracji macierzystej 8 Dywizji Piechoty w Rumoku, na południowy wschód od Ciechanowa. Wraz z 8 DP pułk znalazł się w II rzucie Armii „Modlin”.
Udział w bitwie pod Mławą
Dwoma marszami nocnymi 1/2 i 2/3 września 21 pp przemieścił się do Nieborzyn–Koziczyn, gdzie zorganizował obronę. 3 września w bitwie pod Mławą pułk w składzie Armii „Modlin” nacierał po osi Koziczyn–Chrostowo Wielkie, Czernice Borowe–Chojnowo, mając II i III bataliony jako czołowe, odrzucił oddziały nieprzyjaciela z 12 Dywizji Piechoty w kierunku północnym i zdobył rubież szosy Grudusk–Przasnysz. Po wprowadzeniu do walki I batalionu zdobył wszystkie przedmioty terenowe. O godz. 22.30 dowódca pułku płk S. Sosabowski rozkazał wstrzymać natarcie i przejść do obrony opanowanej rubieży, co umożliwiło oddziałom 8 i 20 Dywizji Piechoty wycofanie się na linię Bugu i Narwi. W trakcie zwycięskiego boju poległo 79 żołnierzy, 129 zostało rannych. Zdobyto 7 ckm, 13 lkm, rozbito 2 pojazdy pancerne. W trakcie nocnego marszu 3/4 września pułk otworzył sobie drogę walką z czołgami do lasu Opinogóra.
Odwrót
Nocą 4/5 września 21 pp podjął dalszy marsz bez styczności z wrogiem do miejscowości Lipiny Brody. Następnie, maszerując nocami przez Sochocin i Kroczewo, a odpoczywając w dzień, przybył rano 8 września do Modlina. Dotychczas z szeregów pułku ubyło 360 żołnierzy. Tam otrzymał zadanie wzmocnienia obrony Warszawy. W czasie marszu poniósł dotkliwe straty wskutek niemieckiego bombardowania pod Jabłonną, gdzie poległo 69, a rannych zostało 122 żołnierzy. 10 września pułk osiągnął rejon lasów w pobliżu Strugi i Zielonki. W ciągu dwóch następnych dni budował umocnienia polowe, patrolował teren i toczył potyczki z patrolami rozpoznawczymi nieprzyjaciela.
Udział w obronie Warszawy
14 września pułk został dyslokowany na Pragę, a następnie powierzono mu obronę pododcinka Grochów, wchodzącego w skład odcinka południowego przedmościa wschodniego (praskiego). W skład odcinka weszły także I i II bataliony 336 pułku piechoty. Bataliony II/21 pp i I/21 pp, a także oba bataliony 336 pp zajęły stanowiska w I linii obrony, natomiast batalion III pozostał w drugim rzucie obrony. 15 września I batalion pułku stoczył ciężki bój z oddziałami niemieckiej 11 Dywizji Piechoty o południową część Grochowa, ponosząc straty 240 żołnierzy. Nocą 15/16 września 8 kompania dokonała wypadu w kierunku Wawra, osiągając sukcesy, ale tracąc 45 poległych i rannych. 16 września niemieckie natarcie odparł II batalion pułku w „Reducie Skrzyżowanie”, zadając nacierającym oddziałom niemieckim 23 pułku piechoty znaczne straty. Intensywny ostrzał niemieckiej artylerii oraz szturmy przyniosły także straty broniącemu się II batalionowi oraz zniszczenie infrastruktury miasta. 17 września II batalion wyprowadził atak na niemiecką obsadę budynków przy ul. Grenadierów, za cenę 22 poległych wzięto do niewoli 123 jeńców, w tym 11 oficerów, zadając również straty osobowe piechocie niemieckiej z 11 Dywizji Piechoty. O godz. 18:00 wypad na pozycje niemieckie przy ul. Grochowskiej przeprowadził III batalion, tracąc 40 żołnierzy poległych i rannych, zniszczono niemieckie działo i zadano straty osobowe. 18 września niemiecka 11 Dywizja Piechoty prowadziła natarcie na pozycje obronne II batalionu 21 pp w rejonie Wałów Gocławskiego i Miedzeszyńskiego, które zostały pomyślnie odparte, a wieczorem wypad na pozycje wroga w rejonie Kępy Gocławskiej przeprowadziła 8 kompania strzelecka, tracąc 63 poległych i rannych żołnierzy. 18 i 19 września, w trakcie bombardowania lotniczego, zniszczono punkt dowodzenia dowódcy pułku. Do 27 września 21 pułk piechoty prowadził działania obronne, nie dając się zepchnąć z bronionych stanowisk. Tego dnia nastąpiło zawieszenie broni, a następnego dnia kapitulacja obrony Warszawy.
Działania bojowe batalionu marszowego IV/21 pp
Jego dwa bataliony drugiego rzutu mobilizacyjnego odpierały niemieckie ataki na Mokotowie i Czerniakowie. W trakcie mobilizacji alarmowej w Cytadeli utworzono batalion marszowy 21 pp, który z uwagi na możliwe zagrożenie ataku na Warszawę, uzupełniono i uzbrojono, upodobniając go do liniowego batalionu piechoty jako IV batalion 21 pp pod dowództwem mjr. Mieczysława Ducha. 3 września 1939 roku IV batalion wszedł w skład pododcinka „Mokotów”, zajmując pozycje na skarpie w rejonie ulic Belwederskiej, Dolnej, Puławskiej do Ursynowskiej, ul. Odyńca, Al. Niepodległości do ul. Racławickiej. Do 9 września żołnierze batalionu budowali stanowiska obronne oraz przeszkody inżynieryjne, w tym pola minowe i rowy przeciwpancerne. 9 września, prowadząc natarcie na stanowiska batalionu IV/21 pp oraz III/360 pułku piechoty, niemiecki 35 pułk pancerny z piechotą został zatrzymany na polach minowych i odparty ogniem artylerii oraz broni strzeleckiej. Wróg na odcinku batalionu stracił 4 czołgi i pojazd pancerny oraz około 30 zabitych i broń maszynową. Od 10 września nieprzyjaciel ostrzeliwał ogniem artylerii i bombardował lotnictwem pozycje batalionu. Od 23 września pozycje batalionu atakowały oddziały niemieckiej 10 Dywizji Piechoty. Od 23 do 25 września 3(12) kompania strzelecka batalionu broniła Fortu Mokotowskiego, ulegając całkowitemu zniszczeniu w bronionym forcie. 26 września pozostałe kompanie batalionu broniły stanowisk obronnych na skrzyżowaniu ulicy Ursynowskiej i Al. Niepodległości oraz Pułaskiej. Zniszczono nieprzyjacielowi 3 czołgi, 2 wozy opancerzone oraz zadano znaczne straty osobowe. W nocy IV batalion, wzmocniony kompanią ochotniczą, bronił swoich stanowisk aż do zawieszenia broni w dniu 27 września.
Działania jednostek utworzonych w Oddziale Zbierania Nadwyżek 21 pp
Drugim batalionem sformowanym w Oddziale Nadwyżek 21 pp (kadry i żołnierzy rezerwy) był II batalion 360 pułku piechoty kpt. Mariana Masternaka. Batalion ten sformowano w Cytadeli w okresie od 6 do 8 września. Został on skierowany 9 września na II linię obrony odcinka „Południe”, obejmując obszar od stacji pomp przy Wiśle, ul. Czerniakowską, aż do Pl. Unii Lubelskiej, ul. 6 Sierpnia i Topolowej. 12 września 1939 roku II/360 pp, razem z bratnim IV/360 pp i dwoma kompaniami czołgów 7TP, w ramach Oddziału Wydzielonego dowódcy 360 pp ppłk. Witalisa Chmury, wzięło udział w wypadzie na Okęcie. Po zajęciu Okęcia OW ppłk. Chmury kontynuował natarcie w kierunku wsi Załuski, jednak w ogniu niemieckiej artylerii i broni maszynowej natarcie polskie zostało zatrzymane. Oddział stracił około 300 żołnierzy zabitych i rannych oraz 7 czołgów, w tym poległego dowódcę ppłk W. Chmurę oraz rannego dowódcę II batalionu kpt. M. Masternaka. Dowódcą batalionu został mjr Władysław Kański, a pułku ppłk Kazimierz Galiński. Po powrocie z wypadu batalion dalej zajmował pozycje w II rzucie obrony, poza wzmocnioną 7 kompanią strzelecką, która weszła w skład czaty bojowej kpt. K. Zbijewskiego umiejscowionej na Forcie Czerniakowskim (im. H. Dąbrowskiego). W składzie wymienionej czaty, od 18 do 22 września, pod ostrzałem artyleryjskim prowadziła działania rozpoznawcze, a od 22 do 25 września załoga fortu broniła się z powodzeniem przed natarciami niemieckiej 46 Dywizji Piechoty. 25 września oddziały niemieckie przypuściły generalny szturm na fort, w wyniku czego większość załogi została zniszczona lub wzięta do niewoli, a jedynie 30 żołnierzy zdołało się przebić do własnych stanowisk. Wśród obrońców fortu ciężko ranny został kpr. z cenzusem Janusz Kusociński.
We wrześniu 1939 pułk stracił około 1500 zabitych, rannych i zaginionych żołnierzy.
Pułk został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari nr 13273 za kampanię wrześniową.
Mapy walk pułku w 1939
Symbole pułkowe
Sztandar
21 Warszawski pułk piechoty „Dzieci Warszawy“ miał dwukrotnie nadany sztandar. Pierwszy ufundowało Koło Opieki nad Pułkiem i został uroczyście wręczony 21 lipca 1921 roku przez Naczelnika Państwa, marszałka Józefa Piłsudskiego na Placu Saskim. Od tego dnia pełna nazwa pułku brzmiała: 21 Warszawski Pułk Piechoty „Dzieci Warszawy”. Wkrótce sztandar został przekazany do Muzeum Wojska w Warszawie, gdzie znajduje się do dziś.
Drugi sztandar pułk otrzymał również od społeczeństwa stolicy. 18 sierpnia 1932 roku wręczył go Prezydent RP prof. Ignacy Mościcki, a według Kazimierza Satory, Józef Piłsudski.
Opis sztandaru: Na ramionach krzyża wyhaftowane napisy: na górnym: Bełz 22.11.1919, na dolnym: Raków 24.V11.1919, na prawym: Halicz 14.IX.1920, na lewym: Okuniew 18.VIII.1920. Na białych polach między ramionami krzyża na tarczach: w lewym górnym rogu daty 6.1.1831 i 11.XI.1918, w prawym górnym rogu odznaka pamiątkowa POW, w prawym dolnym rogu Syrena, herb m.st. Warszawy. Wzdłuż drzewca umieszczona biało-czerwona wstęga. Obydwa pasma wstęgi zakończono złotą frędzlą. Na jednej wstędze wyhaftowano: 21 Warszawskiemu Pułkowi Piechoty Chorągiew Tę Ofiarowuje Stolica Dnia 18.VIII.1932 Roku, na drugiej: Spadkobiercy Sławy 5-go Pułku Strzelców Pieszych Dzieci Warszawy z Roku 1831. W drzewcu wbito 21 gwoździ: 9 złotych i 12 srebrnych.
Na jego sztandarze, obok chlubnie stoczonych bojów w latach 1919–1920: „Bełz” 1919, „Raków” 1919, „Halicz” 1920, „Okuniew” 1920, zostały później dopisane: „Ciechanów” 1939, „Grochów” 1939, „ZWZC” 1940, „Żoliborz” 1944. Sztandar został udekorowany Orderem Virtuti Militari.
Odznaka pamiątkowa
Odznaka, zatwierdzona przez Ministra Spraw Wojskowych w 1929 roku, ma wymiary 42×42 mm i kształt krzyża tzw. palowego o ostro ściętych końcach ramion emaliowanych w kolorze białym. Na ramionach krzyża wpisano numer i inicjały „21 P.P.” oraz nałożono herb Warszawy na dolnym ramieniu. W centrum krzyża znajduje się srebrny orzeł jagielloński w otoku srebrnego i oksydowanego wieńca dębowo-laurowego. Czteroczęściowa – oficerska, wykonana w tombaku srebrzonym, emaliowana, z numeracją na rewersie. Wykonawcą odznaki był Stanisław Reising z Warszawy.
„Dzieci Warszawy”
Żołnierze 21 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Odtworzenie pułku w ramach Armii Krajowej
Pomimo kapitulacji Warszawy we wrześniu 1939 roku pułk nie przestał istnieć. Kontynuował działalność w konspiracji jako pułk kadrowy, podporządkowany Komendzie Głównej ZWZ, a później AK, pod kryptonimem „Żaglowiec”. W powstaniu warszawskim walczył w rejonie centralnego Żoliborza, tracąc 450 żołnierzy. Jako zwarta jednostka przestał istnieć 30 września 1944 roku.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Janusz Cisek, Konrad Paduszek, Tadeusz Rawski: Wojna polsko-sowiecka 1919–1921. Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2010.
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Mieczysław Fularski: Zarys historji wojennej 21-go warszawskiego pułku piechoty. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Edward Kospath-Pawłowski: 8 Dywizja Piechoty w dziejach oręża polskiego. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1995. ISBN 83-85621-71-7.
Tadeusz Jurga: Obrona Polski 1939. Instytut Wydawnictw PAX. Warszawa 1990.
Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918–1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
Lechosław Karczewski: 21 Warszawski pułk piechoty „Dzieci Warszawy”. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 13. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1992. ISBN 83-85253-24-6.
Janusz Odziemkowski: Ostatnia bije godzina … Armia Ochotnicza gen. Józefa Hallera 1920. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8098-984-9.
Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
Janusz Odziemkowski: Leksykon bitew polskich 1914–1920. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998. ISBN 83-85621-46-6.
Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918