21 Pułk Artylerii Lekkiej (21 pal) to jednostka artylerii lekkiej Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Pułk stacjonował w garnizonach w Rzeszowie, Krakowie oraz Białej (III dywizjon w Oświęcimiu). Był częścią 21 Dywizji Piechoty Górskiej, a w zakresie szkolenia podlegał dowódcy 5 Grupy Artylerii. Święto pułkowe obchodzono 25 maja, w rocznicę rozpoczęcia formowania jednostki.
Formowanie i walki
Jednostka została utworzona w lutym 1921 roku jako 21 pułk artylerii polowej. Geneza pułku sięga lutego 1920 roku, kiedy to powstała nowa bateria zapasowa, wywodząca się z istniejącej już baterii w Krakowie. Otrzymała ona sprzęt na jeden dywizjon z krakowskiej baterii zapasowej oraz ze zbrojowni warszawskiej. Następnie przeniesiono ją do Rzeszowa, gdzie sformowano I dywizjon. II dywizjon został zorganizowany w połowie sierpnia 1920 roku przy baterii zapasowej 6 pap w Krakowie, a III dywizjon przy baterii zapasowej 2 pap Leg. w Radomiu. W skład III dywizjonu weszły baterie z ochotniczego 202 pap.
Kawalerowie Virtuti Militari
W sumie 7 oficerów, 4 podchorążych oraz 25 żołnierzy zostało odznaczonych Krzyżem Walecznych.
Pułk w okresie pokoju
29 sierpnia 1922 roku pułk przybył do Krakowa, zajmując koszary na Dąbiu.
10 maja 1926 roku w Domu Żołnierza Polskiego miała miejsce uroczystość pożegnania pułku z garnizonem krakowskim, zorganizowana dzięki staraniom garnizonowego Komitetu Opieki nad Żołnierzem. Dwa dni później, o godzinie 9.00, pułk opuścił koszary.
Na podstawie rozkazu B. Og. Org. 1120 – 18 Org. Ministra Spraw Wojskowych marszałka Józefa Piłsudskiego, 31 grudnia 1931 roku 21 pap został przekształcony w 21 pułk artylerii lekkiej.
Pułk w kampanii wrześniowej
Podczas kampanii wrześniowej pułk walczył jako część 21 Dywizji Piechoty Górskiej.
Symbole pułkowe
Sztandar
4 grudnia 1927 roku Prezydent RP Ignacy Mościcki zatwierdził wzór sztandaru dla 21 pal. 29 maja 1938 roku na Błoniach krakowskich, generał dyw. Juliusz Rómmel wręczył pułkowi sztandar.
Sztandar został wykonany zgodnie z wzorem określonym w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z 13 grudnia 1927 roku, które dotyczyło godła i barw państwowych oraz oznak, chorągwi i pieczęci.
Na prawej stronie płata znajdował się amarantowy krzyż, a w jego centrum haftowany orzeł w wieńcu laurowym. Na białych polach pomiędzy ramionami krzyża umieszczone były cyfry 21 w wieńcach laurowych.
Na lewej stronie płata sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego, znajdował się wieniec identyczny jak po stronie prawej, a w wieńcu widniał trójwierszowy napis „HONOR I OJCZYZNA”. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach, umieszczono na tarczach:
- w prawym górnym rogu – wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej,
- w lewym górnym rogu – wizerunek św. Barbary,
- w prawym dolnym rogu – godła miast Bielska i Białej,
- w lewym dolnym rogu – odznaka pamiątkowa 21 pal.
Na ramionach krzyża kawalerskiego wyhaftowane były nazwy i daty ważniejszych bitew pułku:
- na górnym – „Rzeszów 25.V.1920”,
- na dolnym – „Gródek 29.VIII.1920”,
- na lewym – „Kuźnica 23.IX.1920”,
- na prawym – „Granne 20.VIII.1920”.
Odznaka pamiątkowa
11 marca 1930 roku minister spraw wojskowych marszałek Józef Piłsudski zatwierdził wzór oraz regulamin odznaki pamiątkowej 21 pułku artylerii polowej. Odznaka o wymiarach 42×42 mm przyjmuje kształt krzyża maltańskiego, którego ramiona pokryte są ciemnozieloną emalią z czarną obwódką oraz srebrną krawędzią, zakończoną kulkami. Na środku krzyża znajduje się srebrzysta swastyka prawoskrętna z numerem pułku „21”, na skrzyżowanych złoconych lufach armatnich. Odznaka oficerska była dwuczęściowa, wykonana ze srebra i emaliowana. Jej twórcą był Wiktor Gontarczyk z Warszawy, a istniała również jednokolorowa wersja żołnierska.
Żołnierze pułku
Dowódcy pułku
płk art. Romuald Kowalski (do 15 VIII 1922 → Rezerwa oficerów sztabowych DOK V)
płk art. Karol Grodzicki (15 VIII 1922 – 2 X 1925 → zastępca szefa artylerii OK V)
ppłk art. Edward d’Erceville (cz.p.o. od VII 1924)
ppłk / płk art. Ignacy Bolesław Hermanowski (od 17 XI 1925)
ppłk / płk art. dr Roman Władysław Odzierżyński (21 III 1928 – 19 VI 1933 → komendant Szkoły Strzelania Artylerii w Toruniu)
ppłk dypl. art. Edward Rudowicz (p.o. VI 1933 – IV 1934)
płk art. dr Włodzimierz Dembiński (IV 1934)
płk dypl. Konstanty Kazimierz Ważyński (17 II 1938 – VIII 1939 → dowódca artylerii dywizyjnej 21 DP)
ppłk Wojciech Pluta (VIII – IX 1939)
Zastępcy dowódcy pułku (od 1938 roku – I zastępca dowódcy)
ppłk art. Adam Sielicki (15 X 1922 – 1924 → dowódca 14 dak)
ppłk kontr. Gerald Vincent (od 15 VI 1924)
ppłk art. Jan Geniusz (1928 – III 1929 → dowódca 6 pap)
mjr / ppłk art. Ludomir Kryński (IV 1929 – XII 1930 → dowódca 5 dak)
ppłk dypl. art. Tadeusz Roman Tomaszewski (XII 1930 – X 1932 → szef sztabu DOK V)
ppłk dypl. art. Edward Rudowicz (X 1932 – X 1935 → delegat SG przy DOKP Kraków)
Żołnierze 21 pułku artylerii lekkiej – ofiary zbrodni katyńskiej
Biografie ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
Konstanty Czechowicz: Zarys historji wojennej 21-go pułku artylerji polowej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914 – 1939. Londyn: 1975.
Roman Łoś: Artyleria polska 1914–1939. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1991. ISBN 83-11-07772-X.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Bogusław Polak (red.): Kawalerowie Virtuti Militari 1792–1945. T. 2/2. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Koszalinie, 1993. ISBN 83-900510-0-1.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.