21 eskadra niszczycielska to pododdział lotnictwa bombowego Wojska Polskiego w czasie II Rzeczypospolitej.
Eskadra została utworzona w 1920 roku na poznańskiej Ławicy. Była jedyną eskadrą bombową w lotnictwie polskim, która brała udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1921 roku weszła w skład nowo utworzonej 14 eskadry wywiadowczej.
Formowanie i walki
Pierwsze plany dotyczące utworzenia eskadry niszczycielskiej sięgają początku 1919 roku, kiedy to na opuszczonych przez Niemców lotniskach w Ławicy i Winiarach pozostały ciężkie samoloty bombardujące, takie jak Gotha oraz Friedrichshafen.
Jednakże rzeczywiste działania podjęto dopiero po roku. Wczesną wiosną komendant Szkoły Pilotów w Ławicy, Ludomił Rayski, powrócił do pierwotnej idei i zaproponował utworzenie eskadry bombardującej, wykorzystując samoloty Gotha G.IV, Friedrichshafen G.III oraz AEG C.IV. Pomysł został zaakceptowany, a 15 kwietnia Rayski rozpoczął formowanie nowej jednostki.
30 kwietnia 1920 roku nowo utworzona jednostka przyjęła nazwę 21 eskadra niszczycielska. Wyposażona w sześć lekkich samolotów rozpoznawczo-bombowych AEG C.IV oraz jeden średni bombowiec Gotha G.IV, wyruszyła z Ławicy na front wschodni. W maju eskadra otrzymała dodatkowe osiem samolotów AEG C.IV.
15 maja 1920 roku eskadra zajęła lotnisko w pobliżu Rachnów Lasowych, weszła w skład III dyonu lotniczego i zaczęła współpracować z 12 Dywizją Piechoty.
W początkowych dniach walk, załoga w składzie podporucznik pilot Stanisław Skarżyński oraz sierżant obserwator Gogulski nie powrócili z lotu. Po kilku tygodniach sierżant Gogulski zdołał przedostać się przez linię frontu, a podporucznik Skarżyński wrócił do eskadry po blisko dwóch miesiącach, pokonując trasę przez Rumunię.
Pod koniec maja eskadra została postawiona przed pierwszym poważnym zadaniem, związanym z jej bombowym charakterem. Siły bolszewickie skierowały do rejonu walk polskiej 12 Dywizji Piechoty kilka pociągów pancernych, które blokowały dalsze działania polskich oddziałów. Akcja bombardowania miała miejsce od 24 do 27 maja. Wzięła w niej udział głównie załoga porucznika Rayskiego z obserwatorem Czesławem Filipowiczem na samolocie Gotha, a także dwa sprawne AEG.
W akcji uczestniczyły również samoloty 5 eskadry wywiadowczej oraz 15 eskadry myśliwskiej. Bombardowano stację kolejową Malewnaja, pociągi oraz tory kolejowe. W wyniku współpracy lotnictwa i piechoty zdobyto trzy pociągi pancerne, z czego jeden został poważnie uszkodzony.
27 maja udało się zdobyć pociągi „Bela Kun” i „Krasnyj Krestianin”.
W czerwcu i lipcu polskie oddziały prowadziły walki obronno-opóźniające, podczas gdy Armia Konna Budionnego, będąca głównym przeciwnikiem polskiej 6 Armii, znacząco poprawiła swoje metody walki z lotnictwem, co czyniło ją groźnym przeciwnikiem. Kawalerzyści Siemiona Budionnego zaczęli powszechnie stosować sprzężone karabiny maszynowe na taczankach oraz organizować zasadzki z wykorzystaniem niewielkich pododdziałów kawalerii.
21 eskadra niszczycielska, wspólnie z 7 eskadrą myśliwską, tworzyła „dyon Faunt-le-Roya”.
Na początku czerwca eskadra zaatakowała pozycje sowieckie w rejonie Winnicy, a wyróżniającym się pilotem był sierżant Józef Ryba. 10 czerwca jednak najcenniejszy bombowiec Gotha został wysłany do Lwowa.
Po przeniesieniu z Rachnów Lasowych do Płoskirowa, eskadra rozpoczęła intensywne loty bombowe.
W dniach 18-22 czerwca, uczestnicząc w III dywizjonie, walczyła z pociągami pancernymi w rejonie Baru i Żmerynki. 22 czerwca załogi eskadry wykonały siedem lotów bojowych, zrzucając łącznie ponad 450 kg bomb. Cztery dni później, na samolotach AEG C.IV, załogi eskadry zwalczały kawalerię i artylerię nieprzyjaciela w rejonie Starej Sielawy.
3 lipca eskadra wycofała się z lotniska w Płoskirowie i przeniosła się na lotnisko Hołoby, z międzylądowaniem w Tarnopolu. Tego samego dnia przeprowadzono dwa loty bojowe. Podczas pierwszego z nich nawiązano łączność z oddziałami gen. Pawła Szymańskiego w rejonie Borysowa, a w drugim załoga podporucznika Wieniawy-Długoszowskiego oraz podporucznika Tuskiewicza rozpoznawała rejon Miropola i Szepietówki. W okolicy Izysławia pilot został ciężko ranny w brzuch, a postrzelanym samolotem udało się doprowadzić do własnych linii obserwatorowi.
W trakcie tych walk, 15 lipca, zginął porucznik Skarżyński razem z amerykańskim obserwatorem Arthurem Kellym (z 7 eskadry). Ich AEG C.IV został zestrzelony.
W tym samym dniu w rejonie Łuck-Równe-Dubno poważnie trafiony przez artylerię przeciwlotniczą został samolot podporucznika pilota Zdzisława Jakubowskiego oraz podporucznika obserwatora Olgierda Tuskiewicza. Uszkodzeniu uległy stery, śmigło i silnik. Lotnicy bezskutecznie próbowali dotrzeć do własnych linii, a po lądowaniu w pobliżu bolszewickiego oddziału kawalerii oficerowie podpalili samolot i uciekli do lasu, a później przedostali się do polskich wojsk.
Pod koniec lipca 21 i 7 eskadra prowadziły działania przeciwko oddziałom sowieckim w rejonie Młynowa, Demidówki i Beresteczka.
27 lipca, w związku z zagrożeniem lotniska w Hołobach, obie jednostki zostały zmuszone do wycofania się. Podczas przelotu na lotnisko Uściług eskadra straciła kolejnych lotników. Załoga podporucznika Zdzisława Jakubowskiego oraz mechanik Antoszek zmuszeni byli do lądowania na nieprzyjacielskim terytorium, gdzie zostali otoczeni i zabici.
W Uściłogu dowództwo nad eskadrą objął porucznik Franciszek Wieden. Eskadra prowadziła rozpoznanie dla 7 eskadry myśliwskiej, a wkrótce przeniesiono ją na lotnisko w okolicach Sokala.
Po reorganizacji jednostek polskich 21 eskadra niszczycielska została przydzielona do II dywizu lotniczego i skierowana na lotnisko w Motyczu pod Lublinem. Wkrótce jednak, z powodu braku uzupełnień i epidemii czerwonki, eskadra została wycofana do rezerwy Naczelnego Dowództwa w Dęblinie.
25 sierpnia zakończyły się działania pościgowe za rozbitymi oddziałami sowieckimi. Nastąpiła stabilizacja linii frontu, a jednostki Wojska Polskiego, w tym lotnictwo, przeszły kolejną reorganizację. Wycofano eskadry najbardziej wyczerpane intensywnymi walkami, w tym 2., 8. oraz 21 eskadrę. Obok nich w tyłach znajdowały się również inne eskadry, takie jak 3., 11., 14., 17. oraz 18. oraz (4.) eskadra toruńska. 31 sierpnia bombowiec Gotha stacjonujący we Lwowie uległ wypadkowi.
Dopiero po uzupełnieniu sprzętu i ludzi, na początku października 1920 roku, eskadra ponownie została skierowana na front, biorąc udział w akcjach rozpoznawczych oraz bombardujących przeciwko wycofującym się oddziałom Budionnego. Od 4 października, startując z lotniska w Tarnopolu, działała na rzecz grupy gen. Lamezana, współpracując z zagonami kawalerii polskiej, które wkraczały głęboko w tyły wojsk sowieckich. 21 eskadra przede wszystkim wspierała 1 Brygadę Jazdy, która prowadziła zagon kawaleryjski na Nowokonstantynów i Letyczew. W tym miesiącu jednostka wykonała jeszcze ponad 20 lotów bojowych.
Ostatnie loty bojowe eskadra wykonała 18 października 1920 roku.
Rozejm zastał eskadrę w Tarnopolu.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej 21 eskadra niszczycielska wykonała 117 lotów bojowych, spędzając 270 godzin nad terenami nieprzyjaciela. Zginęło trzech lotników z eskadry.
Eskadra w okresie pokoju
Na podstawie rozkazu z 18 stycznia 1921 roku, eskadry 14 i 21 zostały połączone, tworząc 14 eskadrę wywiadowczą w Grudziądzu. Nowa eskadra weszła w skład formującego się 2 pułku lotniczego w Krakowie.
Żołnierze eskadry
Wypadki lotnicze
W czasie działalności eskadry miały miejsce następujące wypadki lotnicze, które zakończyły się obrażeniami lub śmiercią pilotów:
15 lipca 1920 roku, podczas walk z kawalerią Siemiona Budionnego, zginęli podporucznik pilot Stanisław Skarżyński oraz kapitan obserwator Artur H. Kelly.
23 lipca zginęli podporucznik pilot Zdzisław Jakubowski oraz starszy szeregowy mechanik Andrzej Antoszczak.
W październiku 1920 roku zginął szeregowy mechanik Zieliński, który został uderzony przez śmigło samolotu Gotha G.IV.
Samoloty eskadry
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Ryszard Bartel, Jan Chojnacki, Tadeusz Królikiewicz, Adam Kurowski: Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Krzysztof Hoff: Skrzydła Niepodległej. O wielkopolskim lotnictwie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Poznań: Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodległościowych, 2005. ISBN 83-921347-0-2.
Łukasz Łydżba. 21 eskadra niszczycielska w wojnie 1920 roku. „Lotnictwo z szachownicą”, s. 28-32, 2007. Wrocław: Wydawnictwo Sanko. ISSN 1643-5702.
Łukasz Łydżba. Zarys walk 21. Eskadry Niszczycielskiej podczas wojny polsko-bolszewickiej. „Technika Wojskowa Historia”. nr 3(45)/2017, s. 4-8, maj – czerwiec 2017. Magnum X. ISSN 2080-9743.
Andrzej Margoła: Samoloty wojskowe w Polsce 1918-1924. Warszawa: Lampart, 1997. ISBN 83-86776-34-X.
Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). Walka i demobilizacja. T. II. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2017. ISBN 978-83-65746-74-0.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4. OCLC 69601095.
Jerzy Pawlak: Pamięci lotników polskich 1918–1945. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 1998. ISBN 83-11-08786-5.
Marian Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0985-2. OCLC 69498511.