21 (1) eskadra bombowa (lotnicza, liniowa) – to pododdział lotnictwa Wojska Polskiego działający w II Rzeczypospolitej.
Eskadra została utworzona 2 listopada 1918 roku jako „eskadra lwowska”, a wkrótce potem została przemianowana na II eskadrę bojową. 21 grudnia 1918 roku przyjęła nazwę 6 eskadry lotniczej (wywiadowczej). W 1925 roku 6 eskadra wywiadowcza przekształciła się w 21 eskadrę lotniczą, a cztery lata później na 21 eskadrę liniową. Po mobilizacji w 1939 roku zmieniła nazwę na 21 eskadrę bombową lekką.
Wzięła udział w kampanii wrześniowej jako część II dywizjonu bombowego lekkiego Brygady Bombowej.
Emblematy eskadry:
- biały ukośny krzyż na niebieskim tle z białą obwódką – na samolotach Breguet XIX
- płowy lew na niebieskim tle – na samolotach Breguet XIX i PZL-23B „Karaś”
== 21 eskadra liniowa w okresie pokoju ==
Na mocy rozkazu Departamentu Lotnictwa MSWojsk z 27 maja 1925 roku 6 eskadra wywiadowcza została przekształcona w 21 eskadrę lotniczą.
Od lipca 1925 roku eskadra zaczęła być systematycznie przekształcana z samolotów Ansaldo 300 na Potez XV. W sierpniu i wrześniu część załóg 21 eskadry weszła w skład tzw. eskadry manewrowej, utworzonej na potrzeby dużych ćwiczeń wojsk lądowych i lotnictwa na Wołyniu, operując z lotniska w Dubnie.
W 1926 roku jedynie 4 załogi 21 eskadry wzięły udział w ćwiczeniach na Podhalu, operując z lotniska w Nowym Targu. W tym roku do eskadry dołączyli nowi obserwatorzy – absolwenci Oficerskiej Szkoły Obserwatorów Lotniczych.
W 1927 roku program zajęć eskadry był ściśle realizowany, co było możliwe dzięki regularnym dostawom samolotów z Dęblina. Okres letni stanowił sprawdzian umiejętności załóg, które brały udział w ćwiczeniach międzydywizyjnych oraz w koncentracji dużych jednostek Dowództwa Okręgu Korpusu nr V. Załogi spędziły kilka tygodni na lotniskach w Zawierciu, Stopnicy i Ostrowcu Świętokrzyskim. Pod koniec roku rozpoczęto wymianę samolotów Potez XV na Potez XXVII.
W 1928 roku ćwiczono loty grupowe i nocne, a także współpracę z jednostkami piechoty, artylerii i kawalerii. W 1929 roku eskadry lotnicze zostały przemianowane na „liniowe”, a liczba samolotów wzrosła do 10 sztuk. Szkołę ognia artylerii przeprowadzano, startując z lotniska w Tarnobrzegu, co zaowocowało oceną „dobrą” ze strony sztabu Grupy Artylerii. W połowie września eskadra wróciła do Krakowa, gdzie zaczęto dostarczać samoloty Breguet XIX na wyposażenie eskadr liniowych krakowskiego pułku.
W 1930 roku eskadra wystawiła dodatkowy pluton fotograficzny składający się z 3 samolotów do wykonywania zdjęć kartograficznych południowo-zachodniej Polski. Szkołę ognia artylerii obsługiwały 3 załogi z lotniska w Tarnobrzegu, a w drugim etapie szkolenia przeniesiono je na lotnisko w Nowym Targu, zwiększając ekipę do sześciu samolotów.
W 1932 roku eskadra brała udział w letnich ćwiczeniach w rejonie Łańcuta, a następnie Krakowa i Częstochowy. Szkołę ognia odbyła na Pustyni Błędowskiej.
W zimowych ćwiczeniach 1933 roku uczestniczyły 2 klucze eskadry we współpracy z jednostkami 22 Dywizji Górskiej. Latem i jesienią wzięły udział w ćwiczeniach z 6 Dywizją Piechoty.
W 1934 roku załogi 21 eskadry niosły pomoc mieszkańcom południowych terenów kraju dotkniętych powodzią. W wyniku lądowań na podmokłych lądowiskach 4 samoloty Breguet XIX zostały uszkodzone. Z powodu ciągłych deszczy i powodzi, eskadra nie brała udziału w ćwiczeniach z wojskami lądowymi. W tym czasie w eskadrze odbywał staż kilku oficerów bułgarskich i rumuńskich.
Pod koniec 1936 roku do 2 pułku lotniczego dotarły pierwsze samoloty PZL-23A „Karaś”. W 1937 roku trwała wymiana Breguetów na samoloty PZL-23A oraz nieco zmodernizowane PZL-23B, które szybko wypełniły etaty eskadr liniowych. W związku ze szkoleniem załóg na nowym sprzęcie i trudnościami w kompletowaniu stanowisk strzelca, eskadra nie uczestniczyła w ćwiczeniach poza macierzystym lotniskiem.
W marcu 1938 roku 21 eskadra, działając w składzie I dywizjonu, odleciała do Lidy na koncentrację lotnictwa liniowego. 20 marca wzięła udział w grupowym przelocie 108 „Karasi” wzdłuż granicy polsko-litewskiej.
Na przełomie sierpnia i września eskadra brała udział w manewrach na Wołyniu i Podolu, stacjonując na lotnisku w Brodach. W połowie września powróciła do Krakowa, gdzie pod dowództwem kpt. obs. Jana Buczmy weszła w skład lotnictwa Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Śląsk”. Do 25 października bazowała na lotnisku w Klimontowie.
== Działania eskadry w 1939 ==
W marcu 1939 roku rozpoczęto powoływanie rezerwistów na podstawie imiennych kart MOB. W lipcu eskadra otrzymała 9 podchorążych z ostatniego rocznika Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie.
=== Mobilizacja eskadry ===
W dniach 24-26 sierpnia 1939 roku na lotnisku Rakowice przeprowadzono mobilizację alarmową 21 eskadry liniowej.
Samoloty zostały rozmieszczone po północnej stronie lotniska, razem z stanowiskami obrony przeciwlotniczej. Rzut kołowy eskadry został załadowany w nocy z 25 na 26 sierpnia na transport kolejowy i pod dowództwem ppor. rez. techn. Jana Rothe-Rotowskiego odjechał o godzinie 13.00 do Radomia. Rzut powietrzny pozostał na lotnisku Rakowice. 27 sierpnia o 17:30 odbył się odlot na lotnisko Sadków, gdzie personel zakwaterowano w Szkole Podchorążych Rezerwy Lotnictwa, a rzut kołowy w kilku wioskach pod Radomiem.
30 sierpnia w godzinach popołudniowych eskadra została przeniesiona na lotnisko Wsola i ulokowana po północnej stronie lotniska. Personel zakwaterowano w dworze i pobliskiej wiosce.
31 sierpnia eskadra została przemianowana na 21 eskadrę bombową i podporządkowana dowódcy Brygady Bombowej, w składzie której walczyła w kampanii wrześniowej. Wraz z 22 eskadrą liniową (przemianowaną na 21 eskadrę bombową) utworzyła II dywizjon bombowy lekki.
=== Walki 21 eskadry bombowej we wrześniu 1939 ===
Kampanię wrześniową 21 eskadra bombowa lekka odbyła w składzie II dywizjonu brygady bombowej. Jednostka dysponowała 10 samolotami PZL.23B „Karaś”, 1 samolotem Fokker F.VIIB/3m oraz 1 samolotem RWD-8.
1 września nie wykonywano lotów bojowych. O świcie por. pil. Procyk z pchor. obs. Głębickim odlecieli na RWD-8 do Warszawy po rozkazy. Wieczorem, z powodu braku możliwości maskowania, eskadra przeniosła się na inne lądowisko.
2 września załoga: por. obs. Kasprzyk, plut. pil. Wójcik i kpr. strz. Kwiecień polecieli na rozpoznanie ruchów wojsk nieprzyjaciela na trasie Częstochowa–Lubliniec–Opole–Strzelce, zabierając ze sobą ładunek bombowy.
Obserwowano duże natężenie kolumn zmotoryzowanych kierujących się w stronę Częstochowy i Radomska. Jedną z kolumn zbombardowano. Lot ten powtórzyła załoga: pchor. obs. Gębicki, plut. pil. Buczyłko, kpr. strz. Gara, bombardując fabrykę w Oławie na terenie Niemiec.
Po południu na rozpoznanie w rejonie Częstochowy poleciały: pchor. obs. Wilczak, sierż. pil. Uryzaj i kpr. strz. Scibich. Załoga została zestrzelona nad Wygodą, a przy starcie uszkodzony został „Karaś” pchor. Gębickiego.
3 września eskadra otrzymała zadanie zbombardować nieprzyjaciela w rejonie Radomsko–Pławno. Do realizacji tego zadania wyznaczono 2 klucze z 21 eskadry oraz 3 klucze z 22 eskadry bombowej. Po zrzuceniu bomb, załogi w locie niskim ostrzeliwały Niemców z uzbrojenia pokładowego. Z bombardowania nie powróciła załoga kpt. Albertiego. Obserwator i pilot uratowali się skokiem ze spadochronem, ale do jednostki dołączyli dopiero w Rumunii, a pchor. Mazur poległ.
Po uzupełnieniu paliwa i podwieszeniu bomb, na kolejne bombardowanie w rejon Radomska wystartował jeden klucz eskadry. Załoga ppor. Króla, po zrzuceniu bomb, miała zidentyfikować oddziały zmotoryzowane nieprzyjaciela na drogach Przedbórz–Włoszczowa–Koniecpol. Niestety, ppor. Król nie powrócił z wyprawy, uratował się tylko kpr. Obiorek.
W sumie w ciągu dnia eskadra wykonała 6 lotów bombowych, zadając Niemcom znaczne straty.
4 września personel techniczny przygotowywał uszkodzone samoloty do przyszłych zadań. Z Dęblina eskadra otrzymała nowe karabiny maszynowe typu „Szczeniak”. Tego dnia załoga: ppor. obs. Tobolski, pchor. pil. Blicharz i kpr. strz. Ziajski, rozpoznawała rejon Tomaszów Mazowiecki–Piotrków Trybunalski–Bełchatów–Radomsko–Przedbórz. Rozpoznanie powtórzyła załoga: pchor. obs. Gębicki, kpr. pil. Morawiec i kpr. strz. Gara.
5 września pchor. obs. Wojtal, pchor. pil. Dziubiński i kpr. Wolny rozpoznawali kolumny pancerno-motorowe w rejonie Radomsko–Piotrków–Tomaszów–Łask–Zduńska Wola–Bełchatów. Odkryto duże zgrupowanie czołgów i samochodów na trasie Radomsko–Piotrków. Po południu dowódca dywizjonu otrzymał rozkaz przesunięcia jednostki. Wieczorem eskadra przemieściła się na lotnisko Podlodów, a lądowanie rzutu powietrznego odbyło się przy świetle latarni stajennych i latarek elektrycznych.
6 września „Karasie” eskadry odleciały na lotnisko Marianów. Kadra kwaterowała w pobliskim dworze, a całkowity brak łączności drutowej ze sztabem brygady stwarzał poważne trudności w pracy bojowej. Około 15:00 załoga: pchor. obs. Stutzmann, por. Procyk i kpr. strz. Gwóźdź poleciała na rozpoznanie w rejonie Ostrów Mazowiecka–Zambrów–Łomża–Ostrołęka. Stwierdzono marsz kolumn zmotoryzowanych z Ostrowi na Małkinię.
7 września 4 załogi eskadry wzięły udział w wyprawie bombowej prowadzonej przez dowódcę dywizjonu na północ od Łodzi. Na rozpoznanie celów poleciała załoga: ppor. obs. Vitalis Brama, plut. pil. Zyków, kpr. strz. Gara.
Po 20 minutach od startu rozpoznawczego „Karasia” ppor. Bramy nastąpił start pozostałych samolotów w kierunku Brzezin. Tam oczekiwano przez 40 minut na samolot rozpoznawczy, który jednak został wcześniej zestrzelony przez niemieckie myśliwce nad Rawą Mazowiecką.
Por. obs. Kasprzyk, lecąc razem z dowódcą dywizjonu jako strzelec samolotowy, tak opisał ten lot:
Trzeci „Karaś” pilotowany przez por. Procyka lądował przymusowo koło Wojcieszkowa. Zestrzelony nad Rawą Mazowiecką samolot podczas lądowania uległ kraksie i zapalił się. Ppor. Brama został przewieziony do szpitala w Warszawie, a kpr. Gara leczył się w szpitalu w Grójcu, a później w Radomiu. Wyniki bombardowania zostały sfotografowane przez załogę ppor. obs. Tobolskiego. Meldunek zrzucono na lotnisku Okęcie.
8 września załoga: pchor. obs. Wojtal, pchor. pil. Dziubiński i kpr. strz. Wolny wystartowała na rozpoznanie i zbombardowanie niemieckich oddziałów pancerno-motorowych. Po zakończeniu zadania zrzucili meldunek na lotnisku Okęcie. Załoga zidentyfikowała i rozpoznała zmotoryzowane oddziały niemieckie w marszu na Wyszków.
Podczas podchodzenia do kursu bojowego „Karaś” pchor. Wojtala został zaatakowany przez Messerschmitta 110. Samolot zapalił się, a poparzona załoga wyskoczyła na spadochronach w pobliżu Jadowa. Pierwszej pomocy udzielił personel II/53 plutonu, stacjonujący na lotnisku Stara Wieś. Ciężko rannego kpr. Wolnego umieszczono w szpitalu, a obaj podchorążowie wrócili następnego dnia do jednostki. Z bombardowania kolumny pancernej nie powróciła załoga pchor. obs. Wyciśloka z kpr. pil. Paleckim i kpr. strz. Chromym. W godzinach popołudniowych 2 klucze Dornierów próbowały zbombardować lotnisko Marianów, co okazało się niecelne.
9 września załoga ppor. obs. Duchnickiego rozpoznała ruchy wojsk własnych i nieprzyjaciela w rejonie Kutno–Łowicz–Rawa Mazowiecka, a pchor. obs. Stutzmann z kpr. pil. Mudrym i kpr. strz. Gwoździem rozpoznawali obszar Końskie–Warszawa–Radom. Zidentyfikowano duże zgrupowanie piechoty i czołgów w Odrzywole. Do eskadry powrócił lekko ranny plut. Zyków.
10 września dowódca dywizjonu zwołał odprawę personelu, nakazując natychmiastową likwidację lotniska, przekazanie wszystkich samolotów do VI dywizjonu bombowego oraz przygotowanie rzutu kołowego do marszu. Rzut kołowy miał udać się ku granicy polsko-rumuńskiej w celu zabrania nadwyżki personelu latającego do przejęcia alianckich samolotów. Przed zmrokiem duża kolumna samochodów ciężarowych i osobowych wyjechała na szosę do Lublina.
W tym dniu załogi pchor. obs. Wyciśloka, która 8 września lądowała przymusowo z uszkodzonym silnikiem, po naprawie i zatankowaniu wystartowała w stronę macierzystego lotniska. Nad Niwami Ostrołęckimi „Karasia” zaatakowały 3 Messerschmitty. Samolot został zestrzelony, a załoga poniosła śmierć.
11 września w godzinach rannych 4 „Karasie”, 1 Fokker i 1 RWD-8 odleciały na lotnisko VI dywizjonu bombowego lekkiego, które bazowało w Falenicach. Fokker pilotowany przez por. Procyka wylądował w Wielicku. Zgodnie z rozkazem dowódcy dywizjonu, personel eskadry dotarł do granicy, ale nie zastał samolotów brytyjskich. Granicę z Rumunią przekroczył 17 września.
== Obsada personalna eskadry ==
== Wypadki lotnicze ==
W okresie działalności eskadry miały miejsce następujące wypadki lotnicze, które zakończyły się obrażeniami lub śmiercią pilota:
13 sierpnia 1925 roku w okolicach Ojcowa zginął w wypadku lotniczym na samolocie Ansaldo 300 plut. pil. Kazimierz Kalinowski oraz por. kaw. Paszkiewicz.
18 września 1931 roku podczas lotu służbowego o godzinie 2.00 nad ranem zginęli sierż. pil. Jan Kapciuch i ppor. obs. Kazimierz Borowiec. Wypadek miała miejsce na terenie folwarku Niszewo-Strzałkowice koło Płocka.
10 marca 1933 roku w pobliżu miejscowości Suchedniów zginął szer. pil. Jan Adamski, natomiast obserwator odniósł obrażenia.
26 kwietnia 1933 roku podczas międzypułkowych zawodów we Lwowie zginął w nocy ppor. obs. Jan Nadwodzki, którego samolot uległ awarii silnika podczas próby lądowania.
W lipcu 1937 roku na skutek lekkomyślności i brawury plut. pil. Romana Janusa, który na oblot „Karasia” zabrał kpr. mech. Stanisława Jarguza, kpr. mech. Jana Kozę oraz szer. Bolesława Ufira, samolot runął na ziemię podczas ewolucji powietrznych nad miejscowością Liszki koło Krakowa. Wszyscy zginęli.
== Samoloty eskadry ==
1 września 1939 roku eskadra dysponowała 10 samolotami PZL.23B „Karaś”, 1 samolotem Fokker F.VIIB/3m oraz 1 samolotem RWD-8.
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Remigiusz Kasprzycki: Rakowice-Czyżyny w latach 1921–1955. Krakowskie lotnisko w służbie wojskowej i cywilnej. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2010. ISBN 978-83-7188-448-1.
Izydor Koliński: Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego (lotnictwo). Formowanie, działania bojowe, organizacja i uzbrojenie, metryki jednostek lotniczych. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. T. 9. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1982. ISBN 83-206-0281-5.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0795-7.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.