21 Dywizjon Pancerny (21 dpanc) to jednostka rozpoznawcza Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej, specjalizująca się w działaniach pancernych.
21 dpanc w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
Dywizjon nie był częścią pokojowej struktury armii. Jego formowanie miało miejsce w trakcie mobilizacji alarmowej, która miała miejsce w dniach 13-16 sierpnia 1939 roku w Łucku, w ramach Wołyńskiej Brygady Kawalerii, w grupie jednostek oznaczonych kolorem zielonym, chociaż niektórzy autorzy wskazują na grupę czerwoną. Mobilizującą jednostką był 12 batalion pancerny.
17 sierpnia żołnierze złożyli przysięgę, a następnie pododdział przemieścił się do wsi Teremno. W dniach 18-19 sierpnia dywizjon został przetransportowany koleją z Łucka do Radomska, przejeżdżając przez Lwów, Kraków i Częstochowę. 19 sierpnia jednostka została zakwaterowana w Woli Jedlińskiej i podporządkowana dowódcy Wołyńskiej Brygady Kawalerii. 28 sierpnia generał dyw. Juliusz Rómmel przeprowadził przegląd dywizjonu, po którym odbyła się defilada wszystkich jednostek brygady. W nocy 29/30 sierpnia dywizjon został przetransportowany do rejonu miejscowości Ostrowy, jako odwód Wołyńskiej BK.
Działania bojowe
O godzinie 4:30 1 września 1939 roku I pluton czołgów rozpoznawczych, wspierany przez 4 szwadron kolarzy Wołyńskiej BK, jako pierwszy wszedł w kontakt z niemieckimi jednostkami 4 Dywizji Pancernej, tworząc Oddział Wydzielony Danków. Po stoczeniu potyczek, oddział wycofał się na północny brzeg Liswarty, a następnie na pozycje 19 pułku ułanów. II pluton czołgów rozpoznawczych około godziny 9:00 przeprowadził kontratak, współdziałając z pododdziałami 21 pułku ułanów z rejonu wsi Mokra III w kierunku Mokrej II, walcząc również z niemieckimi czołgami. Warto zaznaczyć, że mimo monitów dowództwa, dywizjon otrzymał amunicję przeciwpancerną dopiero 1 września po południu, a amunicję do armat kal. 37 mm wz. 1918 dopiero 2 września. W wyniku natarcia sił niemieckich II pluton wycofał się, tracąc jeden czołg TKS, który został zatrzymany w ogniu szwadronu ckm 12 pułku ułanów. Jedna z prób rozpoznania rejonu Mokrej I przez pluton samochodów pancernych zakończyła się utratą jednego pojazdu wz. 34. Około godziny 15:00, po przełamaniu obrony brygady przez około 50 niemieckich czołgów, 2 pułk strzelców konnych przeprowadził kontratak, wspierany przez szwadron samochodów pancernych oraz II pluton czołgów rozpoznawczych. Pojawienie się pojazdów pancernych dywizjonu wprowadziło zamieszanie w szeregach niemieckich, które zaczęły ostrzeliwać się nawzajem. W trakcie tych walk zniszczono dwa kolejne samochody pancerne wz. 34. 2 września brygada wraz z dywizjonem wycofała się do lasów nadleśnictwa Łobodno, gdzie zajęła stanowiska obronne. W godzinach przedpołudniowych 21 dywizjon wsparł kontratak 11 batalionu strzelców, a po godzinie 16:00 szwadron czołgów rozpoznawczych wsparł kontratak 21 pułku, mający na celu dotarcie do odciętego 2 psk w lesie Łobodno. W wyniku działań artylerii niemieckiej stracono 4 czołgi TKS i 1 motocykl. Nocą 2/3 września 21 dywizjon, jako oddział osłonowy, zabezpieczał wycofanie się Wołyńskiej BK, przekraczając Wartę w rejonie miejscowości Ważne Młyny.
3 września dywizjon, w towarzystwie brygady, wycofał się w okolice Rzęsawa, gdzie w końcu otrzymał amunicję przeciwpancerną do działek i karabinów maszynowych. W nocy 3/4 września, podczas dalszego wycofywania się, dotarł do rejonu Głupice, Drużbice. W dniach 4 i 5 września prowadzono rozpoznanie w kierunku Kamieńska i Gór Borowskich oraz walki patroli. I pluton czołgów zniszczył niemiecki patrol motocyklowy składający się z 3 motocykli, zdobywając mapy z położeniem niemieckiego XVI Korpusu Armijnego. W wyniku przeglądu i napraw sprzętu, stan bojowy 5 września wynosił 8 czołgów i 5 samochodów pancernych. W dniach 5/6 września brygada, wraz z 21 dywizjonem, została wycofana do rejonu miejscowości Wadlewo. 6 września dywizjon prowadził patrole, używając pojazdów pancernych oraz posiadanych samochodów i motocykli, staczając walki z patrolami niemieckimi. Zostało rozbite kilka niemieckich patroli, a wzięto kilku jeńców, jednak wszystkie samochody pancerne uległy uszkodzeniu. W nocy 6/7 września dywizjon wycofał się w kierunku północnym, zajmując rejon Andrespola, gdzie zabezpieczał brygadę 7 września od strony Brzezin, walcząc z niemieckimi patrolami. Tego dnia, jak i w dniu poprzednim, kwatermistrzostwo dywizjonu przywiozło z Łodzi paliwo i zaopatrzenie. Nocą 7/8 września dywizjon, razem z brygadą, przeprawił się przez rzekę Mroga pod Kołacinem, docierając do lasów nadleśnictwa Brzeziny, na zachód od Cyrusowej Woli. Rzut techniczny na rozkaz dowódcy dywizjonu wycofał się do Łodzi. W trakcie odpierania ataków niemieckiej 10 DP, 8 września dywizjon 2 psk, wspierany przez szwadron pancerny zbiorczy kpt. J. Żymierskiego (3 czołgi TKS i 2 samochody pancerne wz. 34) oraz szwadron zbiorczy pieszy por. L. Kozioradzkiego, przeprowadził kontratak, który powstrzymał wroga w okolicach wsi Lubowidza. W wyniku walk poległo kilku żołnierzy dywizjonu, wielu innych zostało rannych, a jeden samochód pancerny został utracony. Pozostały samochód pancerny wsparł działania 12 pułku w godzinach popołudniowych. Nocą 8/9 września, wraz z Wołyńską BK, 21 dywizjon pancerny dotarł do lasów Głowno-Łepkowice, gdzie 9 września mjr Gliński otrzymał rozkaz od dowódcy brygady, by samotnie przebijać się w kierunku Warszawy, ponieważ brygada miała maszerować bezdrożami. Dywizjon maszerował w trzech grupach; pluton techniczno-gospodarczy z Łodzi przedarł się do Skierniewic, skąd przez Puszczę Kampinoską i Żyrardów dotarł 10 września do Warszawy. Pozostała część szwadronu samochodów pancernych dotarła także do Warszawy i połączyła się z plutonem techniczno-gospodarczym. Mjr Gliński z większością dywizjonu przemieścił się z Wołyńską BK przez Skierniewice do Bolimowa, w trakcie marszu utracono pozostałe czołgi TKS, a wieczorem 10 września przez Babice dotarł do Warszawy.
Wszystkie trzy grupy skoncentrowały się w Otwocku 11 września, skąd 21 dywizjon wyruszył przez Lublin, Chełm Lubelski i Włodzimierz Wołyński do macierzystego garnizonu w Łucku. W dniach 14-16 września z resztek 21 dywizjonu pancernego (1 czog TKS) oraz z fragmentów 81 dywizjonu pancernego (pluton bojowy z 1 czołgiem TKS z nkm FK wz. 38, 2 samochodami pancernymi wz. 34 i taborami pomocniczymi pod dowództwem ppor. W. Chachaja) prowadzono patrolowanie rejonów Horchowa, Kowla oraz Włodzimierza Woł. Patrol dwóch samochodów pancernych, po przeprawieniu się przez Bug między Uściuługiem a Hrubieszowem, rozbił patrol motocyklowy z niemieckiej 4 Dywizji Lekkiej, biorąc do niewoli dwóch jeńców. Od 17 września oddział mjr. Glińskiego poruszał się na czele grupy gen. Piotra Skuratowicza w kierunku Lwowa. W nocy 17/18 września doszło do rozłączenia rzutu kołowego i patroli pancernych w marszu ku granicy. Dwa patrole (jeden pod dowództwem por. Cwaliny z 21 dywizjonu) 18 września zostały wzięte do niewoli przez Sowietów. 19 września do oddziału mjr. Glińskiego dołączyła grupka żołnierzy 16 dywizjonu artylerii motorowej ppor. J. Webera, którzy przynieśli naprawiony czołg R-35, porzucony przez 21 batalion czołgów lekkich. 20 września rano oddział mjr. Glińskiego przekroczył granicę z Węgrami na Przełęczy Tatarskiej. Oficerowie zostali internowani w obozie w Esztergon, a żołnierze w Nagykanizsa.
Pojazdy dywizjonu przekazane Węgrom
W dniach 20-26 września w Beregszas zdano:
1 samochód ciężarowy Polski Fiat 621 L
1 czołg rozpoznawczy TKS
2 samochody Polski Fiat 621 L, w tym jeden ciężarowy, z „kasą i kancelarią dywizjonu” oraz transporter czołgu
1 „łazik” Polski Fiat 518 (być może PF 508)
1 samochód ciężarowy Polski Fiat 621 L, nr rej. 13603
1 motocykl Sokół 1000 M 111 z wózkiem bocznym
1 motocykl Sokół 1000 M 111
21 września zdano w Munkaczu:
8 samochodów ciężarowych Polski Fiat 621 (1 Polski Fiat 621 warsztatowy pozostał w Voloc)
1 ciągnik gąsienicowy C7P
2 motocykle CWS M111 z wózkiem bocznym (być może 2 następne zdano 22 września)
24 września zdano w Csop:
1 „łazik” Polski Fiat 508
19 września zdano w Jasinii (Kőrösmező) na węgierskim Zakarpaciu
2 samochody nieokreślonych rodzajów i marek
Organizacja i obsada personalna
Dowództwo (poczet dowódcy)
dowódca – mjr br. panc. Stanisław Gliński
adiutant – por. br. panc. Feliks Budzimir Cwalina († 1940 Charków)
kwatermistrz – ppor. Antoni Micherdziński
st. strz. panc. Jan Krasiński († 2 IX 1939)
szwadron czołgów rozpoznawczych nr 21 (13 czołgów TKS)
dowódca szwadronu – por. kaw. Leszek Kazimierz Kozioradzki
dowódca I plutonu – ppor. rez. Eugeniusz Chomentowski
dowódca czołgu – kpr. Stanisław Rymar
kierowca czołgu – st. strz. panc. Eugeniusz Rejent (ranny 4 IX 1939)
dowódca II plutonu – sierż. pchor. Julian Zaturski
dowódca czołgu – plut. Marcin Wieliczko († 1 IX 1939)
dowódca czołgu – kpr. Romanowski († 8 IX 1939)
szef szwadronu – plut. Tadeusz Izdebski
szwadron samochodów pancernych typ A nr 21 (8 wozów bojowych wzór 34-II)
dowódca szwadronu – kpt. br. panc. Józef Żymierski
dowódca I plutonu – por. kaw. Jan Franciszek Petecki
dowódca II plutonu – sierż. pchor. rez. Kazimierz Zając
dowódca wozu – plut. Edward Dziuba (ciężko ranny 1 IX 1939)
st. strz. panc. Wincenty Prejs (lekko ranny 5 IX 1939)
szef szwadronu – sierż. Jan Krawczyński
pluton techniczno-gospodarczy
dowódca plutonu – por. br. panc. Stanisław Marcin Wartak
szef plutonu – st. sierż. Bazyli Lewin
st. sierż. Józef Pękala
sierż. Krawczyński
plut. Stanisław Ryczko
plut. Witold Zammel
strz. panc. Jakub Akerman
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Krzysztof M. Gaj: Polska broń pancerna w 1939 roku – organizacja wojenna i pokojowa jednostek. Oświęcim: NapoleonV, 2014. ISBN 978-83-7889-122-2.
Adam Jońca: Wrzesień 1939: pojazdy Wojska Polskiego: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne Na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 83-204-3299-5.
Rajmund Szubański: Polska broń pancerna 1939. Warszawa: Bellona, 2011. ISBN 978-83-11-12106-5.
Jan Tarczyński, Krzysztof Barbarski, Adam Jońca: Pojazdy w Wojsku Polskim = Polish Army vehicles: 1918-1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”; Londyn: Komisja Historyczna b. Sztabu Głównego PSZ, 1995. ISBN 83-85621-57-1.
Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918-1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernych, 1971.
Stanisław Wartak, Udział 21 Dywizjonu Pancernego w wojnie 1939 r., Wojskowy Przegląd Historyczny Nr 3 (97), Warszawa 1981, s. 159.
Mieczysław Bielski: Grupa Operacyjna „Piotrków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1991. ISBN 83-11-07836-X.
Stanisław Watrak. Udział 21 dywizjonu pancernego w wojnie 1939. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3, s. 159-174, 1981. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182.
Jan Tarczyński: 12 Batalion Pancerny. Pruszków: Wydawnictwo Ajaks, 1995, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 49. ISBN 83-85621-60-1.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.