21 dywizjon artylerii ciężkiej (21 dac) to pododdział artylerii ciężkiej Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
Dywizjon nie był częścią pokojowej struktury wojska. Został zorganizowany przez 5 pułk artylerii ciężkiej z Krakowa.
== 21 dac w kampanii wrześniowej ==
=== Mobilizacja ===
21 dywizjon artylerii ciężkiej został utworzony według planu mobilizacyjnego „W” jako dywizjon typu II w dniach 24–26 sierpnia 1939 roku w garnizonie Kraków, w ramach mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem żółtym. Jednostką odpowiedzialną za mobilizację był 5 pułk artylerii ciężkiej. 25 sierpnia 1939 roku dywizjon wymaszerował z koszar do rejonu mobilizacyjnego, który znajdował się 12 km na wschód od Krakowa, gdzie zakończył mobilizację. W trakcie wyposażania pododdziału wystąpiły braki w sprzęcie i uzbrojeniu indywidualnym. Między innymi brakowało około 50% plecaków oraz pistoletów i karabinków dla telefonistów, którym w zamian wydano bagnety. Dwie radiostacje typu N2 otrzymało jedynie dowództwo dywizjonu. 26 sierpnia 1939 roku dywizjon otrzymał konie z poboru, z których większość była nieodpowiednia dla artylerii ciężkiej. Po zakończeniu mobilizacji dywizjon został podporządkowany dowódcy 21 Dywizji Piechoty Górskiej. Do 29 sierpnia prowadzono kucie koni. Tego dnia 21 dac pomaszerował do Krakowa, gdzie na stacji Kraków-Wisła załadowano dywizjon do transportu kolejowego. Po nocnej podróży, w godzinach przedpołudniowych 30 sierpnia transporty dotarły do Białej koło Bielska, a następnie przemarszowano do Pisarowic. 31 sierpnia rozpoznano stanowiska ogniowe oraz punkty obserwacyjne, a następnie przystąpiono do ich budowy.
=== Działania bojowe ===
1 września 1939 roku 21 dac zajął rano punkty obserwacyjne, a przed południem stanowiska ogniowe: dwa działony 1 baterii armat zajęły pozycje na skraju Starego Bielska, a 2 bateria haubic oraz reszta 1 baterii, 3 km na wschód od Starego Bielska. 2 września kontynuowano prace inżynieryjne i maskujące, unikając kontaktu z nieprzyjacielem. Wieczorem, na rozkaz dowództwa 21 DPG, zlikwidowano stanowiska i rozpoczęto marsz w kierunku Kęt. W trakcie zwijania linii telefonicznych łącznościowcy zostali ostrzelani przez dywersantów, a w zamieszaniu zdezerterował z 1 baterii ppor. rez. B. Nitsche. Od świtu 3 września 21 dac maszerował szosą Bielsko-Kęty, docierając wieczorem do rejonu Witanowice-Kalwaria Zebrzydowska. Podczas dziennego marszu 4 września osiągnięto rejon na wschód od Radziszewa za Skawinką, gdzie zajęto stanowiska ogniowe. Rano 5 września, po opadnięciu mgły, dywizjon skutecznie ostrzelał kolumnę niemieckiej 44 DP maszerującą szosą Wadowice-Kraków. Po południu niemiecka piechota z wozami pancernymi zaatakowała pozycje obronne 21 DPG wzdłuż szosy na Kraków na odcinku Głogoczów-Krzywaczka. Prowadzony przez 2 godziny ostrzał 21 dywizjonu przyczynił się do odparcia niemieckich ataków. Do wieczora, przy wsparciu ognia dywizjonu, odparto trzy natarcia niemieckie. Dodatkowo 1 bateria armat zneutralizowała niemiecką baterię na kierunku Wielkie Drogi. Po zmroku dywizjon rozpoczął odwrót w kierunku Puszczy Niepołomickiej. W trakcie zwijania stanowisk 1 bateria została ostrzelana przez niemiecką artylerię.
O świcie 6 września, po krótkim odpoczynku, 21 dac wyruszył w stronę Kłaja. Na wschód od Kłaju rozpoczęto zajmowanie stanowisk, jednak na rozkaz dowództwa dywizji kontynuowano marsz w kierunku Bochni. W trakcie marszu 1 bateria oraz tabory dywizjonu stały się celem ataku lotnictwa niemieckiego. Zginął 1 kanonier, 8 zostało rannych, a 1 zaginął, stracono wiele koni oraz połowę wozów taborowych. Dywizjon dotarł do Bochni około południa, w tym czasie miasto zostało zaatakowane przez niemiecką 2 Dywizję Pancerną, a obronę miasta wsparła 2 bateria haubic oraz później baterie 21 pułku artylerii lekkiej. Bateria 2/21 dac wspierała obronę aż do wieczora, niszcząc kilka niemieckich czołgów i wystrzeliwując całą posiadaną amunicję. Wieczorem 2 bateria haubic wraz z resztą dywizjonu wycofała się do Radłowa; podczas schodzenia ze stanowisk ogniowych 2 bateria haubic została ostrzelana przez artylerię niemiecką. 7 września 21 dac maszerował przez lasy borzęcińskie, unikając kontaktu z nieprzyjacielem. W rejonie dworu Radłów nastąpiła koncentracja kolumn dywizjonu. Przed wieczorem tego dnia niemieckie czołgi zaatakowały Radłów, 1 bateria wycofała się na Biskupice Radłowskie, a następnie przeprawiła się na drugą stronę Dunajca, docierając do Żabna. Dowódca 1 baterii otrzymał rozkaz od dowódcy 21 dac, aby marszować do Dębicy i oczekiwać na resztę dywizjonu. Na wniosek oficera piechoty ostrzelano Radłów 25 pociskami, z uwagi na kwaterowanie w nim sztabu jednostki pancernej. O świcie 8 września bateria 1/21 dac dotarła do Dębicy. W związku z pojawieniem się niemieckich patroli w okolicy Dębicy 1 bateria armat podjęła dalszy marsz, docierając o świcie 9 września do Luszowic. Most pod Luszowicami załamał się pod armatą, a bliskość niemieckich patroli spowodowała panikę w baterii, wskutek czego część kanonierów wraz z końmi się rozpierzchła. Z powodu unieruchomienia całej baterii i obecności zmotoryzowanych patroli niemieckich, kpt. Zajewski wydał rozkaz zakopania zamków armat oraz amunicji. 1 bateria przestała istnieć.
Reszta 21 dac zebrała się w rejonie Wał-Ruda-Wola Radłowska-Zabawa, po nocnym natarciu piechoty 7/8 września na Radłów i Biskupice oraz uzyskaniu możliwości przeprawy przez Dunajec, 21 dac, bez 1 baterii, maszerował w kierunku Radomyśla. 9 września, maszerując wśród grupy taborów i cywilnych uciekinierów, 21 dac w rejonie Kolbuszowej został zaatakowany przez niemiecki podjazd. 2 bateria haubic nie mogła się rozwinąć do walki, niemiecka artyleria oraz ckm z wieży kościoła zestrzeliły większość koni w zaprzęgach przy działach. Pomimo prób wyciągnięcia haubic spod ostrzału, nie udało się to, a także pojawiły się czołgi niemieckie, co spowodowało, że żołnierze się rozpierzchli. Ppor. Poczman zebrał rozbitków 2 baterii i dotarł z nimi do Sanu, gdzie przeprawił się między Krzeszowem a Leżajskiem. Wraz z rozbitkami 2 baterii dołączył do 23 dywizjonu artylerii ciężkiej, dzieląc jego dalsze losy.
== Obsada personalna ==
dowódca — mjr Franciszek Szałek
adiutant — kpt. Olgierd Smoleński
płatnik — ppor. rez. Małecki
dowódca 1 baterii — kpt. Mateusz Zajewski
oficer zwiadowczy — ppor. rez. Bernard Nitsche (zdezerterował)
oficer ogniowy — ppor. Majchrzak
szef baterii — ogn. Maszner
dowódca 2 baterii — por. rez. Dominik Łubieński
oficer zwiadowczy — ppor. rez. Rościszewski
oficer ogniowy — ppor. Wiesław Poczman
szef baterii — st. ogn. Piotr Medoń
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Tadeusz Jurga: Obrona Polski 1939. Instytut Wydawnictw PAX. Warszawa 1990
Piotr Zarzycki: Plan mobilizacyjny „W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny. Pruszków 1995. ISBN 83-85621-87-3
Piotr Zarzycki: 5 Pułk Artylerii Ciężkiej, Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 75. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1996. ISBN 83-87103-18-7.