21 Dywizja Strzelców była jednostką taktyczną piechoty Armii Czerwonej, która działała w czasie wojny domowej w Rosji oraz wojny polsko-bolszewickiej.
Formowanie i walki
21 Dywizja Strzelców została utworzona w jesieni 1918 roku w guberni permskiej jako 5 Uralska Dywizja Strzelców.
W marcu 1919, w trakcie odwrotu nad Kamę, jednostka została przemianowana na 21 Dywizję Strzelców. W składzie 2 Armii brała udział w walkach przeciwko oddziałom Kołczaka w rejonie Wotkińska, a następnie wycofała się za Wiatkę. Następnie wzięła udział w kontrofensywie Frontu Wschodniego przeciwko wojskom Kołczaka.
W lipcu i sierpniu 1919 roku, jako część 2 Armii, 21 Dywizja uczestniczyła w odbiciu z rąk białych najpierw Kunguru, a następnie Czelabińska. W bitwie o Czelabińsk, atak 21 dywizji na prawą flankę grupy wojsk Siergieja Wojciechowskiego był kluczowym czynnikiem, który przyczynił się do zwycięstwa czerwonych.
W wrześniu 1919 roku, jej 3 Brygada broniła Piotrogrodu w składzie 15 Armii, natomiast 1 Brygada weszła w skład 9 Armii i walczyła na froncie południowym. W grudniu została podporządkowana 9 Armii i uczestniczyła w kolejnych ofensywach przeciwko wycofującym się Siłom Zbrojnym Południa Rosji pod dowództwem gen. Denikina. W styczniu 1920 roku wzięła udział w operacji rostowsko-nowoczerkaskiej, a w marcu 1920 – w operacji dońsko-manyckiej. W kwietniu 1920 została przerzucona na Front Zachodni i w składzie 16 Armii uczestniczyła w majowej ofensywie Tuchaczewskiego.
24 maja jej 62 Brygada Strzelców w kooperacji z 50 Brygadą Strzelców z 17 Dywizji Strzelców, bez powodzenia, zaatakowała Czerniewicze i Osowę. 25 maja, kolejne natarcie kompanii z 2 pp Leg. i 16 pp dotarło pod Murową, zdobywając skraj miejscowości. Kontratak odwodów 62 Brygady Strzelców zmusił Polaków do odwrotu.
W czerwcu 1920 roku przeszła do 15 Armii. W dniach 24 i 25 czerwca walczyła w rejonie Czernicy, ponosząc wysokie straty w starciach z 1 Dywizją Piechoty Legionów.
W lipcu została podporządkowana 3 Armii. 4 lipca 1920 otrzymała zadanie sforsowania Czernicy i ataku pomiędzy jeziorem Mieżusioł a rzeką Ponją, kierując się na Dokszyce oraz Parafjanowo.
Na dzień 1 sierpnia 1920 dywizja liczyła w stanie bojowym 6810 żołnierzy, w tym 4193 piechoty oraz 290 kawalerii. Na uzbrojeniu miała 122 ciężkie karabiny maszynowe oraz 27 dział.
Podczas drugiej ofensywy Tuchaczewskiego walczyła również pod Lidą, Wołkowyskiem, nad Bugiem, pod Radzyminem i Nieporętem. W trakcie odwrotu znad Wisły doszło do demoralizacji jednostki. Większość jej oddziałów złożyła broń pod Białymstokiem. Odtworzona we wrześniu 1920, pozostała w odwodzie 3 Armii. Podczas bitwy nad Niemnem została skierowana pod Druskienniki przeciwko północnej grupie uderzeniowej polskiej 2 Armii. Zanim doszło do starcia, otrzymała rozkaz odwrotu na Lidę. W wyniku tego, poniosła znaczne straty w walkach z oddziałami polskimi w lasach na zachód od Lidy. Osłabiona, nie była w stanie otworzyć sobie drogi do odwrotu i 29 września złożyła broń.
O świcie 2 sierpnia 1920 pod Zaszkowem jednostki 21 Dywizji Strzelców stoczyły walki m.in. z pułkiem grodzieńskim, który obsadził zachodni brzeg rzeki Nurzec od ujścia do Ciechanowca.
Atak radzieckich 21 i 27 Dywizji Strzelców w dniu 13 sierpnia 1920 na Radzymin zapoczątkował znaczącą w historii bitwę warszawską. 21 Dywizja Strzelców rozpoczęła walkę jako pierwsza, gwałtownie atakując pozycje 46 pułku piechoty oraz 11 Dywizji Piechoty. Złamała ich obronę, co pozwoliło na zdobycie Radzymina.
Dowódcy dywizji
S. Szwanski (16 września 1918 – 24 września 1918)
W. Damberg (24 września – 28 października 1918)
Gieorgij Owczinnikow (28 października 1918 – 2 lipca 1920)
Iwan Smolin (VII – X 1920)
Konstantin Piadyszew (20 października 1920 – 21 kwietnia 1921)
Struktura organizacyjna
Stan w sierpniu 1920:
61 Brygada Strzelców
62 Brygada Strzelców
63 Brygada Strzelców
Przypisy
Bibliografia
Grzegorz Łukomski, Bogusław Polak, Mieczysław Wrzosek: Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920. Koszalin: Wyższa Szkoła Inżynierska w Koszalinie, 1990, seria: Monografie Instytutu Nauk Społecznych.
Józef Moszczeński: Rosyjski plan bitwy nad Wisłą w 1920. W: Izabela Borańska-Chmielewska (projekt): Polskie zwycięstwo dla wolności Europy; księga pamiątkowa arma virumque cano; 100-lecie bitwy warszawskiej 1920. Warszawa: Wojskowy Instytut Wydawniczy; Centralna Biblioteka Wojskowa, 2020. ISBN 978-83-955800-5-5.
Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
Bolesław Waligóra: Dzieje 85-go pułku Strzelców Wileńskich. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1928.
Lech Wyszczelski: Warszawa 1920. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1995. ISBN 83-11-08399-1.