21 Dywizja Piechoty Górskiej (21 DPG) była istotną jednostką piechoty Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
W czasach międzywojennych dowództwo 21 DPG znajdowało się w Bielsku-Białej. W roku 1923 w skład dywizji wchodziły: 1 pułk strzelców podhalańskich, 3 pułk strzelców podhalańskich oraz 4 pułk strzelców podhalańskich.
W trakcie kampanii wrześniowej dywizja działała w ramach Armii „Kraków”. W pierwszych dniach wojny broniła Śląska Cieszyńskiego od zachodniej strony. Odniosła znaczne straty pod Radłowem oraz Biskupicami. Po skoncentrowaniu sił nad Sanem, ruszyła na pomoc Lwowowi, jednak została częściowo zniszczona w bitwie pod Dzikowem.
== Okres międzywojenny ==
W czasie wojny polsko-bolszewickiej, 9 lutego 1920 roku, na bazie Brygady Górskiej powstała Dywizja Górska. Jej dowódcą został płk Andrzej Galica, a szefem sztabu kpt. Rudolf Kawiński. W skład dywizji weszły: I Brygada Górska pod dowództwem płk Stanisława Wróblewskiego (1 i 2 pułk strzelców podhalańskich), II Brygada Górska dowodzona przez płk Wacława Farę (3 i 4 pułk strzelców podhalańskich), Brygada Artylerii kierowana przez płk Józefa Plisowskiego (21 pułk artylerii polowej, 1 pułk artylerii górskiej oraz 21 dywizjon artylerii ciężkiej), II dywizjon 3 pułku strzelców konnych, 1 i 2 kompania XXI batalionu saperów, górska kompania telegraficzna oraz 12 kolumna taborowa.
10 sierpnia 1920 roku Dywizja Górska została przekształcona w 21 Dywizję Piechoty, której dowódcą pozostał gen. ppor. Andrzej Galica. W składzie dywizji znalazły się: XLI Brygada Piechoty pod dowództwem płk S. Wróblewskiego (1 i 2 pułk strzelców podhalańskich), XLII Brygada Piechoty dowodzona przez płk W. Farę (3 i 4 pułk strzelców podhalańskich), Artyleria Dywizji pod dowództwem płk J. Plisowskiego (1 pułk artylerii górskiej oraz I dywizjon 21 pułku artylerii polowej), II dywizjon 3 pułku strzelców konnych oraz 3 kompania XXI batalionu saperów.
W momencie przechodzenia na etat pokojowy, na bazie 21 DP sformowano:
1 Dywizję Górską (1, 3, 4 psph, 1 pag),
2 Dywizję Górską (2, 5, 6 psph, 2 pag).
Na dzień 1 marca 1925 roku Minister Spraw Wojskowych zmienił nazwę 1 Dywizji Górskiej na 21 Dywizję Piechoty, a 14 kwietnia 1925 roku ustalił oficjalną nazwę dywizji na 21 Dywizja Piechoty Górskiej.
Dowództwo 21 DPG stacjonowało w Bielsku, a jej oddziały rozmieszczono m.in. w Nowym Sączu, Bielsku, Białej, Cieszynie, Krakowie, a tuż przed wybuchem wojny także w Boguminie.
Na początku października 1938 roku dywizja brała udział w operacji zajęcia Zaolzia.
== Obsada personalna Dowództwa DG/21 DP/1 DG/21 DPG w latach 1920-1939 ==
Dowódcy dywizji
płk/gen. bryg. Andrzej Galica (5 II 1920 – 20 VIII 1926)
gen. bryg. Wacław Przeździecki (21 VIII 1926 – 12 X 1935)
gen. bryg. Józef Kustroń (31 X 1935 – 16 IX 1939)
Dowódcy piechoty dywizyjnej
płk piech. Leon Krakówka (1921 – III 1927)
płk dypl. Tadeusz Malinowski (III 1927 – I 1930 → dowódca 17 DP)
płk piech. Alojzy Wir-Konas (I 1930 – VIII 1939 → dowódca 38 DP)
Szefowie sztabu
kpt. Rudolf Kawiński (1920 – 1921)
ppłk SG Ludwik de Laveaux (1922 – XII 1926 → szef sztabu DOK I)
mjr SG Roman Saloni (1926 – XI 1928 → dowódca baonu w 13 pp)
mjr dypl. piech. dr Aleksander Patejdl (XI 1928 – VI 1930 → Oddział IV SG)
mjr dypl. Tomasz Kazimierz Rybotycki (VI 1930 – X 1932 → DOK II)
ppłk dypl. Jan Kruk-Śmigla (1 XI 1932 – 30 IX 1933 → dowódca 2 Batalionu Strzelców)
ppłk dypl. Bronisław Warzybok (1 X 1933 – 1 XI 1934 → zastępca dowódcy 4 pspodh)
mjr dypl. Józef Matecki (1 XI 1934 – 1936)
mjr / ppłk dypl. piech. Zygmunt Pawłowicz (V 1936 – IX 1939)
== 21 DPG w kampanii wrześniowej 1939 ==
21 Dywizja Piechoty Górskiej, dowodzona przez gen. bryg. Józefa Rudolfa Kustronia, wchodziła w skład GO „Bielsko” (od 3 września pod nazwą GO „Boruta”) gen. Mieczysława Boruty-Spiechowicza w Armii „Kraków”, z zadaniem obrony linii Cieszyn–Bogumin oraz osłony południowego skrzydła armii.
W dniach 1–2 września dywizja broniła się w rejonie Cieszyna przed atakami niemieckiego XVII Korpusu Armijnego gen. piech. Wernera Kienitza. Wieczorem 2 września planowano przeprowadzenie ataku na skrzydła niemieckiej 5 Dywizji Pancernej gen. por. Heinricha von Vietinghoffa, jednak nie doszło do niego, a dywizja otrzymała rozkaz odwrotu w kierunku Wadowic, co doprowadziło do paniki wśród niektórych oddziałów, które były atakowane przez dywersantów.
4 września dywizja kontynuowała odwrót w kierunku Dunajca, staczając zwycięski bój pod Krzywaczką i Mogilanami. Cofając się, osłaniała południowy kierunek Armii „Kraków”, mając słabą styczność z wrogiem, maszerując przez Pogórze Wielickie.
6 września pod Wiśniczem i Bochnią miała miejsce zacięta walka z siłami niemieckich 2 Dywizji Pancernej gen. por. Rudolfa Veiela oraz 4 Dywizji Lekkiej gen. mjr. Alfreda von Hubickiego.
7 września dywizja otrzymała rozkaz natychmiastowego marszu do przeprawy przez Dunajec pod Radłowem i Bobrownikami. Oddziały wojska, zmieszane z panikującymi cywilnymi uciekinierami, rozpoczęły powolny marsz do miejsc przepraw, gdzie także przeprawiała się 6 Dywizja Piechoty. Niemieckie czołgi zaatakowały przygotowujące się do przeprawy oddziały pod Radłowem. Zdecydowany kontratak 3 i 4 pułku strzelców podhalańskich pozwolił na chwilowe utrzymanie Radłowa. 8 września rano rozpoczęły się walka o przeprawę pod Biskupicami. Most w tym miejscu został wysadzony w nocy z 7 na 8 września na wieść o zbliżających się niemieckich czołgach. W wyniku walk na drodze łączącej Radłów i Biskupice doszło do krwawych starć. Oddziały 21 DPG i 6 DP, które pozostały na lewym brzegu, wycofały się na północ w kierunku Otfinowa, aby tam poszukać nowych przepraw. Ostatecznie 21 DPG udało się zorganizować wycofanie za Dunajec. W trakcie dwudniowych, krwawych walk o przeprawę przez Dunajec poległo 243 polskich żołnierzy, a około 700 zostało rannych. Niemcy, czując respekt wobec 6 i 21 DP (stracili do 16 czołgów), nie kontynuowali natarcia w czasie wycofywania się polskich jednostek, ograniczając się do ostrzału artyleryjskiego.
W dniach 11–12 września jednostka przeprawiła się przez San pod Jarosławiem. Po ciężkich starciach z przeważającymi siłami nieprzyjaciela oraz próbach zorganizowania obrony nad Sanem, oddziały GO „Boruta” wycofały się za Tanew. 13 września jednostka wycofywała się trasą Księżpol – Płusy – Korczów – Cewków.
14 września rano oddziały znalazły się w rejonie Lubaczowa. 21 DPG liczyła wówczas około 3,5–4 tys. żołnierzy. Wieczorem tego dnia dywizja ruszyła w kierunku Oleszyce – Lubaczów – Cieszanów, aby przeciąć komunikację sił niemieckich działających od Tomaszowa Lubelskiego w stronę Zamościa. W wyniku opóźnienia wymarszu oraz zgubienia drogi w lesie, oddziały nie zajęły swoich nowych pozycji.
W dniach 14–16 września dywizja uczestniczyła w walkach w rejonie Oleszyc, Futorów, Starego Dzikowa, Cewkowa, Ułazowa i Zabiały. Przez trzy dni powstrzymywała znacznie silniejszą niemiecką 45 Dywizję Piechoty gen. por. Friedricha Materny oraz część 28 Dywizji Piechoty gen. por. Hansa von Obstfeldera, znacznie odciążając 6 Dywizję Piechoty gen. bryg. Bernarda Monda. W trakcie tych walk, prowadząc żołnierzy do ataku, zginął gen. Józef Kustroń, a dywizja została rozbita, a 16 września jej resztki skapitulowały.
== Organizacja wojenna i obsada personalna w kampanii wrześniowej ==
Planowane Ordre de Bataille oraz obsada personalna 21 DPG w kampanii wrześniowej. W nawiasach podano nazwy jednostek mobilizujących oraz stanowiska służbowe oficerów dywizji zajmowane przed mobilizacją.
Kwatera Główna 21 DPG
Dowództwo
dowódca dywizji – gen. bryg. Józef Rudolf Kustroń
dowódca piechoty dywizyjnej – wakat
dowódca artylerii dywizyjnej – płk dypl. Konstanty Kazimierz Ważyński (dowódca 21 pal)
oficer wywiadowczy – kpt. adm. (art.) Zygmunt Dregier
dowódca saperów dywizyjnych – mjr Maksymilian Orłowski
dowódca kawalerii dywizyjnej – rtm. Zygmunt Marian Bergiel
Sztab
szef sztabu – ppłk dypl. piech. Zygmunt Pawłowicz
oficer operacyjny – kpt. dypl. Witold Wróblewski
dowódca łączności – mjr Józef Chebda
kwatermistrz – kpt. dypl. Jan Kaliński
szef intendentury – kpt. Kazimierz Krupiczka
szef taborów – rtm. Stanisław Stefan Łomnicki
szef służby sanitarnej – mjr dr Antoni Ostaszewski
szef służby weterynaryjnej – mjr lek. wet. Franciszek Szkuta
szef służby sprawiedliwości – mjr Jan Bolesław Zieliński
szef służby duszpasterskiej – starszy kapelan ks. Bronisław Nowyk
komendant Kwatery Głównej – kpt. rez. Józef Korbut
kompania gospodarcza – dowódca por. rez. Adam Lubowiecki
sąd polowy nr 21
poczta polowa nr 18
3 pułk strzelców podhalańskich – dowódca ppłk Julian Czubryt
4 pułk strzelców podhalańskich – dowódca ppłk dypl. Bronisław Warzybok
202 pułk piechoty rezerwowy – dowódca ppłk Zygmunt Piwnicki
21 pułk artylerii lekkiej – dowódca ppłk Wojciech Pluta (I zastępca dowódcy 21 pal)
21 dywizjon artylerii ciężkiej – dowódca mjr Franciszek Szalek
21 batalion saperów – dowódca mjr Maksymilian Orłowski
21 bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej typu „A” – dowódca kpt. Borys Godunow
szwadron kawalerii dywizyjnej – dowódca rtm. Zygmunt Marian Bergiel
kompania kolarzy nr 55 (4 psph) – ppor. Karol Radwański
samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 52 – dowódca por. Walerian Sendor
kompania telefoniczna 21 DPG (kompania łączności 21 DPG w Cieszynie) – kpt. Tadeusz Adamko
pluton łączności KG 21 DPG (jak wyżej)
pluton radio 21 DPG (jak wyżej)
drużyna parku łączności 21 DPG (jak wyżej)
pluton pieszy żandarmerii nr 21
kompania sanitarna nr 502 (5 SzO w Krakowie) – dowódca mjr dr med. Adam Hełczyński
szpital polowy nr 502 (5 SzO w Krakowie) – komendant mjr dr med. Stanisław Augustyn
polowa kolumna dezynfekcyjno-kąpielowa nr 502 (5 SzO w Krakowie)
polowa pracownia bakteriologiczno-chemiczna nr 502 (5 SzO w Krakowie)
polowa pracownia dentystyczna nr 502 (5 SzO w Krakowie)
dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 501 (5 dtab w Bochni)
kolumna taborowa parokonna nr 505 (5 dtab w Bochni)
kolumna taborowa parokonna nr 506 (5 dtab w Bochni)
kolumna taborowa parokonna nr 507 (5 dtab w Bochni)
kolumna taborowa parokonna nr 508 (5 dtab w Bochni)
dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 502 (5 dtab w Bochni)
kolumna taborowa parokonna nr 509 (1 pspodh w Nowym Sączu)
kolumna taborowa parokonna nr 510 (1 pspodh w Nowym Sączu)
kolumna taborowa parokonna nr 511 (4 pspodh w Cieszynie)
kolumna taborowa parokonna nr 512 (21 pal w Bielsku)
pluton taborowy nr 21 (5 pac w Krakowie)
warsztat taborowy (parokonny) nr 509 (21 pal w Bielsku)
pluton parkowy uzbrojenia nr 502 (21 pal w Bielsku)
park intendentury nr 502 (1 pspodh w Nowym Sączu) – komendant kpt. Stanisław Wojtas
Ośrodek Zapasowy 21 DPG w Nowym Sączu (1 psph)
dowódca – ppłk Zygmunt Bezeg
kwatermistrz – mjr Jan Witowski
kompania podchorążych – dowódca kpt. Jan Mędala
I batalion – dowódca kpt. Jan Kuczek
II batalion – dowódca mjr Wacław Bobkiewicz
III batalion – dowódca mjr Adam Gruda
=== Żołnierze Dywizji (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej ===
Biogramy zamordowanych są dostępne na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.
== Odtworzenie dywizji w ramach Armii Krajowej ==
Pierwszą próbę odtworzenia struktury dywizji podjął płk Aleksander Stawarz, dowódca 2 Brygady Górskiej, który zorganizował Dywizję Podhalańską w Konspiracji, liczącą w 1940 roku kilkuset żołnierzy w południowej części Krakowskiego.
W wyniku działań mających na celu odtworzenie przedwojennych jednostek wojskowych, w 1944 roku powstała 21 Dywizja Piechoty Armii Krajowej, w skład której wszedł 1 pułk strzelców podhalańskich AK (Okręg Kraków).
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Ryszard Dalecki: Armia „Karpaty” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979. ISBN 83-11-06229-3.
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.