201 Pułk Piechoty (201 pp) – rezerwowy oddział piechoty Wojska Polskiego II RP, który nie był częścią pokojowej struktury Wojska Polskiego.
201 pp w kampanii wrześniowej
Formowanie i mobilizacja
Pułk został sformowany na podstawie batalionów Górnośląskiej Brygady ON oraz zmobilizowanych pododdziałów pozabatalionowych. Mobilizacja 201 pp miała miejsce w dniach 24-26 sierpnia 1939 roku jako mobilizacja alarmowa.
Dowództwo pułku zostało zmobilizowane przez 73 pułk piechoty w Katowicach w czasie A+24, w grupie niebieskiej.
Organy kwatermistrzowskie jednostek pozabatalionowych 201 pp, w tym kompanie: gospodarczą, przeciwpancerną typ II, zwiadowczą, a także plutony: łączności, pionierów i przeciwgazowy, zostały zmobilizowane przez Kadrę Zapasową Piechoty Oświęcim I w grupie niebieskiej w czasie A+50.
Batalion piechoty typ spec nr 56 był mobilizowany przez Komendę Rejonu Uzupełnień Katowice w grupie żółtej, w czasie A+36 (zawiązkiem batalionu był batalion ON „Katowice” z całą kadrą zawodową oficerów i podoficerów).
Batalion piechoty typ spec nr 53 mobilizowała Komenda Rejonu Uzupełnień Sosnowiec w grupie niebieskiej, w czasie A+48 (zawiązkiem batalionu był batalion ON „Sosnowiec” z całą kadrą zawodową oficerów i podoficerów).
Batalion piechoty typ spec nr 51 mobilizowała Komenda Rejonu Uzupełnień Zawiercie w grupie niebieskiej, w czasie A+48 (zawiązkiem batalionu był batalion ON „Zawiercie” z całą kadrą zawodową oficerów i podoficerów).
Pododdziały pułkowe oraz dowództwo pułku były mobilizowane z rezerwistów oraz niewielkich zawiązków szeregowych ze stanu służby czynnej. Dowództwo pułku składało się głównie z oficerów służby stałej. Bataliony piechoty były mobilizowane z zawiązków pochodzących z batalionów Obrony Narodowej, a następnie uzupełniane do pełnych etatów oficerami i żołnierzami rezerwy. Większość dowódców batalionów oraz dowódcy kompanii to oficerowie służby stałej, a pozostała obsada to oficerowie rezerwy.
Po zakończeniu mobilizacji alarmowej bataliony zebrały się w pobliżu miasta Murcki do 29 sierpnia 1939 roku. Następnie przemieściły się w okolice Mikołowa. Dowództwo 201 pp oraz pododdziały pułkowe zostały zakwaterowane w Tychach. W nocy 29/30 sierpnia bataliony zostały skierowane do obsady odcinka „Mikołów” na głównej pozycji obrony, dowodzonej przez płk. Józefa Gizę. Pododcinek „Śmiłowice” obsadził 53 batalion piechoty, pododcinek „Mokre” – 56 batalion piechoty, a pododcinek „Wyry” – 51 batalion piechoty. Na odcinku „Mikołów” przebywał już od 26-27 sierpnia 1 batalion km spec. „Mikołów”, podporządkowany 55 DP rezerwy od 1 września. Pododcinki „Śmiłowice” i „Mokre” miały więcej schronów fortyfikacyjnych w fazie wykończenia i ukończone niż pododcinek „Wyry”. System schronów na tych pododcinkach był uzupełniony dużą ilością budowanych od lata 1939 roku umocnień polowych drewniano-ziemnych oraz przeszkód na przedpolu. Bataliony przejęły odcinki, na których organizowały obronę kompanie km spec. I batalionu „Mikołów”, opierając się na stałych umocnieniach w postaci schronów, które były wykończone lub w trakcie budowy, z wyjątkiem pododcinka „Wyry”, gdzie dominowały umocnienia polowe. Na pododcinku „Śmiłowice” razem z 53 bp była 3 kompania km spec., na pododcinku „Mokre” – 1 kompania km spec., a na pododcinku „Wyry” – 2 kompania km spec. i kompania strzelecka 1 b km „Mikołów”. 30 i 31 sierpnia bataliony zajmowały stanowiska wysuniętymi pododdziałami na linii czat: 53 batalion piechoty na linii Dziembowizna – wzg. 317 (Paniowy), 56 batalion piechoty na linii wzg. 341 (Sośnia Góra) – wzg. 340 (Fiołkowa Góra). W odwodzie odcinka był II batalion 73 pp. Wsparcie artyleryjskie dla pododcinków „Śmiłowice” i „Mokre” zapewniał I dywizjon 65 pułku artylerii lekkiej, a dla pododcinka „Wyry” – II dywizjon (bez 5 baterii) 23 pułku artylerii lekkiej oraz 64 dywizjon artylerii lekkiej. II dywizjon 65 pal, 23 dywizjon artylerii ciężkiej oraz 95 dywizjon artylerii ciężkiej (bez 2 baterii) również były w tym ugrupowaniu. Całość została w pełni zorganizowana do wieczora 31 sierpnia 1939 roku.
Działania bojowe
W kampanii wrześniowej 1939 roku jednostka brała udział w składzie 55 Dywizji Piechoty rezerwowej (Grupa Operacyjna „Śląsk”, Armia „Kraków”).
Udział w bitwie granicznej
Walki 51, 56 i 53 batalionów na odcinku „Mikołów”
1 września, o godzinie 4.00, bataliony znajdujące się na odcinku „Mikołów” zostały zaalarmowane o przekroczeniu granicy przez niemieckie patrole oraz grupy dywersantów. Za nimi podjęła marsz niemiecka 28 DP, częścią sił w kierunku Śmiłowice–Mikołów, a większością sił przez Gierałtowice, Ormontowice, Orzesze, na Łaziska Górne. Rozpoczęły się walki czołowych oddziałów niemieckich z wysuniętymi placówkami i czatami wystawionymi przez broniące się pododdziały na pododcinkach, z szczególnym nasileniem na pododcinku „Śmiłowice”. Do wieczora piechota niemiecka zdołała dotrzeć do pododcinków „Śmiłowice” i „Mokre”. Artyleria ogólnego wsparcia 23 dac i 95 dac ostrzeliwała podchodzące oddziały niemieckie. Postępy niemieckie zostały zatrzymane na obu pododcinkach. Po południu, na odcinku „Mokre”, przed wzg. 341 (Sośnia Góra), rozpoznawcze natarcie niemieckie zostało zatrzymane przez ogień broni maszynowej 1 kompanii ckm 56 batalionu piechoty oraz artylerii pododcinka. W późnych godzinach popołudniowych, 28 DP podjęła natarcie na pododcinki „Mokre” oraz „Wyry” wzdłuż linii od wzg. 341 do rzeki Gostynki. Natarcie niemieckie zostało zatrzymane na pododcinku „Mokre” przed wzg. 341, a na pododcinku „Wyry” natarcie niemieckie zepchnęło czatę z lasku pomiędzy Wyrami a wsią Gostyń. Następnie, oddziały 28 DP podjęły atak na las Wyry, który bronił 51 batalion piechoty oraz 2 kompanię km spec./1 batalionu km „Mikołów”. Natarcie na las Wyry zostało zatrzymane, a broniące się pododdziały poniosły wysokie straty. Po zmroku, do lasu przemykały rozpoznawcze patrole niemieckiej piechoty. Przed pozycje pododcinków „Śmiłowice” i „Mokre” wprowadzono oddziały niemieckiej 8 DP oraz skoncentrowano artylerię VIII Korpusu Armijnego i obu dywizji. Trwała intensywna wymiana ognia artyleryjskiego oraz wzajemny ostrzał. W nocy 1/2 września dochodziło do drobnych potyczek patroli z obu stron. 2 września, od wczesnych godzin porannych, stanowiska na odcinku „Mikołów” były atakowane przez niemieckie bombowce nurkujące. Następnie, na stanowiska obronne pododcinków „Śmiłowice” i „Mokre” wyszło natarcie niemieckiej piechoty ze składu 8 DP, które zostało zatrzymane, czata na wzg. 341 została utrzymana, a obronę wsparła ochotnicza kompania powstańców pod dowództwem ppor. rez. Ryszarda Bąka. W trakcie walk został ciężko ranny dowódca 56 bp kpt. Stanisław Jasiński. W godzinach porannych, las Wyry w południowej części pododcinka „Wyry” został zajęty przez oddziały 28 DP. O godzinie 11.00, z lasu wyrskiego przeprowadzono kontratak przez zgrupowanie 23 DP, co doprowadziło do wyparcia części oddziałów niemieckich z lasu. Do godzin południowych również 51 batalion piechoty utrzymał swoje pozycje w północnej części pododcinka „Wyry”. O godzinie 15.00, obrona 51 bp w Wyrach została przełamana, kompanie batalionu zostały wyparte z wsi, a część frontu pododcinka została utrzymana, jednak lewe skrzydło obrony pododcinka zostało zagięte. Kontratak II batalionu 73 pp oraz pododdziały samoobrony powstańczej doprowadziły do odbicia Wyrów w godzinach przedwieczornych. Wieczorem, około godziny 23.00, bataliony i dywizjony z odcinka „Mikołów” rozpoczęły odwrót bez presji ze strony jednostek niemieckich przez Piotrowice i Mysłowice za rzekę Przemszę. Straż tylną stanowił 56 bp wraz z 2 baterią 65 pal pod dowództwem płk. Józefa Gizy, która osiągnęła o świcie 3 września Park Kościuszki w Katowicach.
Walki pododdziałów 201 pp na odcinku „Kobiór”
Od rana 1 września kompania zwiadowców 201 pp prowadziła rozpoznanie północnego i zachodniego skraju lasu Wyry oraz rejonu Kobióra. W związku z groźbą zajęcia niebronionego Kobióra oraz pojawiającymi się w rejonie patrole kawalerii niemieckiej oraz dwa zwiadowcze samochody pancerne, a także informacją o potyczce stoczonej z nimi przez pluton saperów z 6 batalionu saperów, ppłk. Władysław Adamczyk wydał rozkaz wysłania do Kobióra plutonu pionierów 201 pp. Pluton przybył na miejsce około godziny 10.00. Po przybyciu do Kobióra 52 batalionu piechoty, podczas obsadzania przez niego odcinka obrony, doszło do walki pomiędzy częścią kompanii ckm i 5 kompanii strzeleckiej a zbliżającymi się do wsi czołowymi pododdziałami niemieckiego 49 pp ze składu 28 DP. Czoło oddziału niemieckiego zostało ostrzelane przez leśników, którzy zaalarmowali kompanie 52 batalionu. W trakcie walki kompanie 52 bp zdołały wyprzeć pododdział niemiecki z Kobióra do okalających lasów wyrskich. Do obrony Kobióra włączono również przybyłe pododdziały 201 pp w postaci kompanii ppanc, plutonu pgaz., plutonu łączności oraz kompanii zwiadowców oraz dowództwo pułku. Do wieczora na nieobsadzone skrzydło północne odcinka nad rzeką Gostynką weszły oddziały niemieckie, zajmując umocnienia polowe. 2 września pododdziały pułkowe wspierały 52 bp w działaniach obronnych. Około godziny 17.00, na stanowiska obronne w Kobiórze natarcie z moździerzami przeprowadziła niemiecka piechota wspierana przez 3-4 samochody pancerne pułku zmotoryzowanego SS-Standarte „Germania”. Samochody pancerne zostały powstrzymane przez ogień armat kompanii ppanc. 201 pp, a natarcie piechoty zostało zatrzymane przez ostrzał armat 5 baterii 23 pal oraz ogniem piechoty 52 bp. Następnie, plutony pułkowe 201 pp wspólnie z 52 bp przeprowadziły kontratak na niemiecką piechotę, odrzucając ją w kierunku zachodnim do lasu. Walki w Kobiórze zakończyły się wraz z zapadnięciem zmroku. Zgrupowanie ppłk. Adamczyka wycofało się bez presji ze strony nieprzyjaciela po godzinie 23.00. Jako pierwszy marsz podjął pluton pionierów 201 pp, który do świtu 3 września zbudował prowizoryczną przeprawę przez rzekę Gostynkę i jej zalew przy przysiółku Myrczek, niedaleko wsi Świerczyniec. Po przeprawie pluton wysadził most. Dalszy marsz zgrupowanie ppłk. Adamczyka przeprowadziło przez Bieruń Stary, Bieruń Nowy oraz przez most na Przemszy w Chełmku, kierując się do lasu w pobliżu wsi Dąb. Stamtąd, wieczorem 3 września, pododdziały pułkowe wykonały marsz do rejonu Libiąża i Chrzanowa.
Walki opóźniające koncentrację pułku
3 września, o godzinie 11.00, 56 batalion wraz z 2/65 pal opuścił Katowice przez Mysłowice, gdzie został ostrzelany przez niemieckich dywersantów, a następnie przeszedł za rzekę Przemszę, dołączając do macierzystej 55 DP rezerwy. Około godziny 11.00 bataliony z odcinka Mikołów dotarły na wschodnie przedmieścia Sosnowca, gdzie przeszły na odpoczynek. Wieczorem bataliony 51, 53 i 56 wyruszyły w marsz do Trzebini, którą osiągnęły 4 września rano. Dowództwo 201 pp wraz z pododdziałami pułkowymi dotarło do Chrzanowa 4 września rano. Po odpoczynku pododdziały pułkowe dotarły do Trzebini, gdzie nastąpiła koncentracja i porządkowanie oddziałów oraz pododdziałów 201 pp. W skład 201 pp wchodziły bataliony: I (56 bp), II (53 bp) oraz III (51 bp). Do dnia 4 września rano bataliony w walkach na Śląsku poniosły straty osobowe: 56 bp – 49 poległych, 73 rannych; 53 bp – 7 poległych, 35 rannych; 51 bp – 27 poległych, 43 rannych żołnierzy.
Największe straty podczas kampanii jednostka poniosła w walkach o Osiek 11 września. W dniach 14–17 września pułk uczestniczył w bitwie o Biłgoraj, a jego działania zakończyły się w rejonie Tomaszowa Lubelskiego.
Organizacja wojenna i obsada personalna pułku
Dowództwo
Dowódca pułku – ppłk piech. Władysław II Adamczyk (73 pp)
I adiutant – kpt. piech. Alfons Kotowski (73 pp)
II adiutant – por. rez. Zbigniew Józef Jabłoński
Oficer informacyjny – ppor. Jerzy (lub Wacław) Zieliński (73 pp)
Oficer łączności – kpt. piech. Stefan Tłustochowicz
Kwatermistrz – kpt. piech. Jan Piotr Komander
Naczelny lekarz – por. lek. dr Witold Aleksander Niewodolski vel Niewodoski
Kapelan pułku – ks. Józef Kozłowski, następnie ks. Franciszek Olma
I batalion (Katowicki batalion ON – batalion piechoty nr 56)
Dowódca batalionu – kpt. adm. (piech.) Stanisław Hilary Jasiński (do 2 IX 1939) (+ oboz koncentracyjny), a po nim kpt. piech. Paweł Blew i kpt. piech. Tytus Wikarski
Adiutant batalionu – ppor. Tadeusz P. Majcherczyk
Lekarz batalionu – ppor. dr. med. Kazimierz Stawarski (ppor. dr. med. Janik)
Oficer żywnościowy – ppor. Władysław Guzowski
Dowódca 1 kompanii strzeleckiej (d. ON Katowice) – kpt. piech. Mieczysław Karol Olszewski †1940 Charków
Dowódca 2 kompanii strzeleckiej (d. ON Mikołów) – kpt. piech. Paweł Blew (†11 IX Osiek), potem ppor. Józef Bujar
Dowódca 3 kompanii strzeleckiej (d. ON Mysłowice) – kpt. piech. Konstanty Szyszkowski
Dowódca 1 kompanii ckm – kpt. piech. Tytus Wikarski
Kompania powstańcza – ppor. rez. Ryszard Bąk
Oficerowie batalionu: ppor. Kumor [+ 16.9 Puszcza Solska], ppor. Kurt Raszka (+ 20.9. Ułów)
II batalion (Sosnowiecki batalion ON – batalion piechoty nr 53)
Dowódca batalionu – kpt. Paweł Staszkiewicz, 2 – kpt. Jan Grankowski, 3 – por. Niemczyk
Adiutant batalionu – ppor. Tadeusz Kaszycki
Lekarz batalionu – ppor. lek. dr Tadeusz Sokołowski
Dowódca 4 kompanii strzeleckiej (d. ON Sosnowiec I) – kpt. piech. Tadeusz Bojanowski (†12 IX Baranów)
Dowódca 5 kompanii strzeleckiej (d. ON Sosnowiec II) – kpt. adm. (piech.) Karol Kałuziński (†2 IX Śmiłowice)
Dowódca 6 kompanii strzeleckiej (d. ON Będzin) – kpt. Jan Grankowski
Dowódca 2 kompanii ckm – por. Wojciechowski (†11 IX Osiek), później ppor. Stanisław Dziurowicz
Oficerowie batalionu: ppor. Zbigniew Miłobędzki, ppor. Józef Wojdało
III batalion (Zawierciański batalion ON – batalion piechoty nr 51)
Dowódca batalionu – mjr piech. Rudolf Geyer (ranny 11 IX; †1940 Charków), a po nim kpt. Tadeusz Bojanowski (+ 12.9 Baranów) i kpt. Antoni Bulka (+ w niewoli niemieckiej)
Lekarz batalionu: ppor. lek. med. Kinowski (ppor. dr med. Tuora)
Dowódcy 7 kompanii strzeleckiej (d. ON Zawiercie) 1 – kpt. Jan Szczepaniak (†2 IX Wyry), 2 – por. Tadeusz Kozłowski (+ 11.9 Osiek), 3 – ppor. Emil Krupa,
Dowódca 8 kompanii strzeleckiej (d. ON Łazy) – ppor. Anatol Garstka,
Dowódca 9 kompanii strzeleckiej (d. ON Siewierz) – kpt. Antoni Bulka,
Dowódca 3 kompanii ckm – por. Fedorowicz (por. Adam Doboszyński)
Oficerowie batalionu: ppor. Jan Krasiński, ppor. Józef Morkisz, ppor. Witold Trzciński
Pododdziały specjalne (kadra zapasowa piechoty „Oświęcim I”)
Dowódca kompanii zwiadu – kpt. Bolesław Kowalski
Dowódca plutonu konnego – por. rez. Łukasiewicz
Dowódca kompanii przeciwpancernej – por. Jan Wawrzyczek (73 pp)
Dowódca plutonu pionierów – ppor. Władysław Ignatowski
Dowódca plutonu łączności – st. sierż. Stanisław Czerwiński
Dowódca plutonu przeciwgazowego – ppor. Józef Kurek (73 pp)
pchor. inż. Kozłowski
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 7, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1975.
Kazimierz Pindel: Obrona narodowa 1937–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979. ISBN 83-11-06301-X. OCLC 69279234.
Władysław Steblik, Armia „Kraków” 1939, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1989, wyd. II, ISBN 83-11-07434-8.
Strona internetowa: http://www.dawne-zawiercie.pl/lista_ofiar_zbrodni_katynskiej_zwiazanych_z_zawierciem_i_przedwojennym_powiatem_zawiercianskim_odoby_zamordowane_w_katyniu_charkowie_i_miednoje
Jan Przemsza-Zieliński: Księga wrześniowej chwały pułków śląskich T. 2. Sosnowiec: Sosnowiecka Oficyna Wydawniczo – Autorska „Sowa Press”, 1993. ISBN 83-85876-06-5.
Piotr Skupień, Adam Śliwa: 55 Dywizja Piechoty Rezerwowa. seria: Wielka Księga Piechoty Polskiej. T. 45. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2020. ISBN 978-83-8164-328-3.
Szymon Kucharski: Obszar Warowny Śląsk cz.1 historia, Wielki Leksykon Uzbrojenia Wrzesień 1939 tom 94. Warszawa: Edipersse Polska S.A., 2016. ISBN 978-83-7945-318-4.
Jerzy Sadowski: Obszar Warowny Śląsk cz.2 fortyfikacje, Wielki Leksykon Uzbrojenia Wrzesień 1939 tom 107. Warszawa: Edipersse Polska S.A., 2017. ISBN 978-83-7945-638-3.
Jarosław Krajniewski: Będzin 1939. Zagłębiowskie bitwy. Będzin: Muzeum Zagłębia w Będzinie, 2009. ISBN 978-83-922000-5-5.
Tomasz Podgórski: Generał Józef Giza Pamiętnik wojenny. Kraków-Nowy Sącz: Flexergis, 2017. ISBN 978-83-60480-79-3.
Janusz Ryt: Bitwa Pszczyńska 1939. Pszczyna: Wydawnictwo Infopres, 2007. ISBN 978-83-927429-2-0.
Władysław Adamczyk: Przeciw nawale rok 1939. Pamiętnik dowódcy 201. pułku piechoty. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1970.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.