2001: Odyseja kosmiczna (film)

2001: Odyseja kosmiczna (ang. 2001: A Space Odyssey) to amerykańsko-brytyjski film sci-fi z 1968 roku, wyreżyserowany przez Stanleya Kubricka.

Film opowiada o relacjach między człowiekiem a innymi inteligentnymi bytami, zarówno pozaziemskimi, jak i stworzonymi przez niego samego.

Premiera miała miejsce 6 kwietnia 1968.

Film doczekał się kontynuacji zatytułowanej 2010: Odyseja kosmiczna, w której pojawia się astronauta David Bowman, główny bohater oryginalnego filmu, w kontekście rywalizujących ze sobą amerykańskich i radzieckich astronautów.

Fabuła

Film składa się z czterech epizodów, które są luźno powiązane z tajemniczym monolitem, którego symbolika w filmie może być różnie interpretowana. Epizody to:

Świt ludzkości (The Dawn of Man)
TMA-1
Misja na Jowisza: osiemnaście miesięcy później (Jupiter Mission: Eighteen Months Later)
Jowisz i poza nieskończonością (Jupiter and beyond the Infinite)

Podobny do monolitu, który obserwował ewolucyjny skok u hominidów (gdzie zbieracz–padlinożerca staje się myśliwym używającym narzędzi), zostaje odkryty przez zespół geologów na Księżycu po tysiącach lat. Jego pochodzenie i cel pozostają nieznane, wiadomo jedynie, że emituje sygnały radiowe w kierunku Jowisza. W odpowiedzi na to, w kierunku tej planety wyrusza statek Discovery, na pokładzie którego oprócz dwóch naukowców i zahibernowanej załogi znajduje się najbardziej zaawansowany wynalazek ludzkości – komputer HAL 9000, wyposażony w sztuczną inteligencję. HAL, obdarzony samoświadomością, zaczyna działać przeciwko załodze, co prowadzi do dramatycznych wydarzeń. Ostatecznie ratuje się jedynie dr David Bowman (grany przez Keira Dullea), który wyłącza HAL-a, pokonując jego systemy. Po dotarciu na orbitę Jowisza, Bowman przeżywa psychodeliczną podróż przez „bramę pełną gwiazd”, doświadczając własnej starości, śmierci oraz reinkarnacji w nowej formie egzystencji.

Obsada

W filmie zagrali:

Keir Dullea jako dr David „Dave” Bowman
Gary Lockwood jako dr Frank Poole
William Sylvester jako dr Heywood R. Floyd
Leonard Rossiter jako Smyslov
Margaret Tyzack jako Elena
Robert Beatty jako dr Halvorsen
Sean Sullivan jako Michaels
Douglas Rain jako głos HAL 9000
Alan Gifford jako ojciec Poole’a
Ann Gillis jako matka Poole’a
Daniel Richter jako Moonwatcher

Produkcja

Scenariusz został stworzony przez Stanleya Kubricka oraz Arthura C. Clarke’a, częściowo na podstawie wątków z opowiadań Clarke’a, takich jak Posterunek (The Sentinel), Napięcie (Breaking Strain), Z kolebki – na wieczne orbitowanie (Out of the Cradle, Endlessly Orbiting…), Kto tam? (Who’s There?), Podróż do wnętrza komety (Into the Comet) oraz U progu raju (Before Eden). Na tej podstawie Kubrick zrealizował film, a Clarke napisał powieść o tym samym tytule. Mimo różnic, autor powieści odwołuje się do ustaleń reżysera w dalszych częściach. Clarke zauważa, że mimo wpływów z innych dzieł, wiele koncepcji przedstawionych w filmie było zupełnie nowych. Pisarz pracował nad scenariuszem w pokoju 1008 hotelu Chelsa.

Ścieżka dźwiękowa

To był pierwszy film Kubricka, w którym muzyka klasyczna odegrała istotną rolę. Szczególnie znany jest prolog filmu, w którym wstęp do poematu Richarda Straussa Also sprach Zarathustra ilustruje wschód słońca, symbolizujący narodziny człowieka. Ważnym elementem jest również muzyka Johanna Straussa – walc Nad pięknym modrym Dunajem, oraz utwory awangardowego kompozytora Györgya Ligetiego. Scenom na pokładzie Discovery towarzyszy Adagio z baletu Gajane autorstwa Arama Chaczaturiana.

Analiza

Film może być interpretowany jako filozoficzny traktat o naturze człowieka w konfrontacji z nieznanym. Jednym z kluczowych pytań poruszanych przez twórców jest relacja między człowiekiem a stworzonymi przez niego maszynami, które z czasem, osiągając coraz bardziej złożone zdolności myślowe (sztuczna inteligencja), mogą uniezależniać się od niego, a nawet działać przeciwko niemu.

Odbiór

Box office

Budżet filmu wyniósł 12 milionów dolarów, a w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie zarobił blisko 58 milionów USD.

Krytyka w mediach

Początkowo film spotkał się z kontrowersjami wśród krytyków, jednak z biegiem czasu zdobył ich uznanie. W serwisie Rotten Tomatoes 92% z 119 recenzji uznano za pozytywne (średnia ocen wyniosła 9,20 na 10). Na portalu Metacritic średnia ocen z 25 recenzji osiągnęła 84 punkty na 100.

Po latach film jest uważany przez wielu krytyków i widzów za najwybitniejszy film fantastycznonaukowy, jaki kiedykolwiek powstał.

Nagrody i wyróżnienia

Film zdobył Oscara w 1969 roku za efekty wizualne, otrzymał też nominacje do Oscara w kategoriach: najlepsza reżyseria, najlepszy scenariusz oraz najlepsza scenografia i dekoracje wnętrz.

W 1995 roku, z okazji stulecia kinematografii, film znalazł się na watykańskiej liście 45 filmów fabularnych, które promują szczególne wartości artystyczne.

Zobacz też

lista stu najlepszych amerykańskich filmów według AFI

Przypisy

Bibliografia

Krzysztof Siwoń. Muzyka sfer? Wokół ścieżki dźwiękowej „2001: Odysei kosmicznej” Stanleya Kubricka. „Maska”. Kosmos Astronomia Ciała Niebieskie (29), s. 181-189, 2016. Kraków. ISSN 1898-5947.

Steven Jay Schneider, Ian Haydn Smith: 1001 filmów, które musisz zobaczyć. Poznań: Elipsa, 2015, s. 484. ISBN 978-83-245-9619-5.

Olga Katafiasz: Nowe kino brytyjskie: „Trzeba przyjąć odpowiedzialność”. W: Tadeusz Lubelski, Iwona Sowińska, Rafał Syska: Kino epoki nowofalowej. Historia kina, tom 3. Kraków: Universitas, 2015, s. 299-300. ISBN 97883-242-2662-7.

Arkadiusz Lewicki: Prawdziwy koniec klasycznego Hollywoodu. Kino amerykańskie w latach sześćdziesiątych. W: Tadeusz Lubelski, Iwona Sowińska, Rafał Syska: Kino epoki nowofalowej. Historia kina, tom 3. Kraków: Universitas, 2015, s. 329. ISBN 97883-242-2662-7.