20 pułk ułanów im. Króla Jana III Sobieskiego
20 pułk ułanów im. Króla Jana III Sobieskiego (20 puł.) to oddział kawalerii Wojska Polskiego w okresie II RP. Pułk został utworzony w Ostrołęce w 1920 roku jako rezerwowy 108 pułk ułanów. Jego żołnierze brali udział w obronie mostu na Narwi w Nowogrodzie, a także walczyli pod Łomżą, Kuleszką, Milewem, Ciechanowem, Biskupiczami i Rudnią Baranowską.
W styczniu 1921 roku pułk został przemianowany na 20 pułk ułanów, a w 1927 roku otrzymał imię Króla Jana III Sobieskiego. W okresie międzywojennym stacjonował w garnizonie Rzeszów.
W kampanii wrześniowej 1939 roku pułk działał w składzie macierzystej Kresowej Brygady Kawalerii, prowadząc działania opóźniające na prawym skrzydle Armii „Łódź”.
Formowanie
Pułk nawiązywał do tradycji 20 pułku ułanów Księstwa Warszawskiego, który brał udział w kampanii napoleońskiej w 1812 roku. W Ostrołęce w 1920 roku sformowano 108 pułk ułanów, w skład którego weszły dwa szwadrony 3 pułku strzelców konnych, jeden szwadron 8 pułku ułanów im. Księcia Józefa Poniatowskiego oraz jeden szwadron 6 pułku Ułanów Kaniowskich. Pierwszym dowódcą został pułkownik Dymitr Radziwiłowicz, a 30 lipca 1920 roku wyznaczone szwadrony spotkały się w Ostrołęce. Wówczas pułk liczył 19 oficerów, 780 szeregowych, 800 koni i 16 wozów.
Pułk dysponował szablami austriackimi i niemieckimi oraz karabinkami austriackimi. W jego skład wchodzili zarówno poborowi, jak i byli rezerwiści armii austriackiej. W składzie rzędu końskiego znajdowały się zarówno konie austriackie, jak i meksykańskie, z przewagą młodych osobników. Oddziałem gospodarczym dla pułku był 8 pułk ułanów. Pierwszy rozkaz pułkowy pochodzi z 21 sierpnia, został podpisany przez rotmistrza Piotra Głogowskiego, za zgodność podpisał go porucznik Uranowicz, pełniący funkcję adiutanta.
Pułk w walce o granice
Pułk został przydzielony do 8 Brygady Jazdy, sformowanej w tym czasie w celu przeciwstawienia się radzieckiemu III Korpusowi Kawalerii Gaja. W rejonie Ostrołęki zgrupowano 108, 2 oraz 115 pułk ułanów oraz 8 dywizjon artylerii konnej. Dowództwo objął generał Suszyński.
108 pułk ułanów rozpoczął swoje patrole 20 lipca 1920 roku, a pierwsze potyczki miały miejsce już w pierwszych dniach jego działalności. Ważnym wydarzeniem była obrona mostu w Nowogrodzie, gdzie patrol podchorążego Szumskiego stoczył walki z Kozakami. W dniu 1 sierpnia 1920 roku pułk poniósł swoje pierwsze straty, notując 14 zabitych i rannych.
Most w Nowogrodzie nie był strzeżony przez Polaków, co umożliwiło rosyjskiej kawalerii prowadzenie działań w rejonie między Ostrołęką a Łomżą. 5 sierpnia pułk brał udział w odsieczy w okolicach Łomży, mając za zadanie odpędzenie przeciwnika. W Kuleszce, 2/108 pułku ułanów został otoczony przez bolszewików i zmuszony do wycofania się z rejonu Ostrołęki, ponosząc ciężkie straty, w tym porucznika Ostrowskiego, podchorążego Mańkowskiego oraz 50 ułanów.
W miarę ofensywy Rosjan w kierunku Warszawy, utworzono linię obrony 10 km na północny wschód od Ostrołęki. Lewe skrzydło wspierała Narew, a prawe tor kolejowy Ostrołęka – Łomża. Rosjanie mieli osłonę w postaci bagien, jednak ułani przeprowadzili atak, zajmując Nowy Dwór i zepchnęli wroga do Zabiela. 3 sierpnia generał Roja przemawiał do żołnierzy pułku, wydając rozkazy. Mimo silnego ostrzału artyleryjskiego, 1. i 4. szwadron 108 pułku przystąpiły do walki o wieś Zabiele, odnosząc sukces. W boju pod Nowym Dworem odznaczył się porucznik Horodyski, natomiast straty pułku wyniosły 150 poległych, rannych lub zaginionych.
Pomimo taktycznych sukcesów, pułk musiał się wycofać. W dniach od 5 do 10 sierpnia pułk nieprzerwanie prowadził walki, osłaniając odwrót brygady przez Biebrzyce, Węgrzynowo i Stary Gołymin na Gąsocin. W rejonie Gołymina 1 szwadron pod dowództwem rotmistrza Sędzimira stoczył walkę, w której śmiertelnie ranny został podporucznik Aleksander Napiórkowski oraz 16 ułanów. W tym czasie skład 8 Brygady powiększył się, wchodząc w skład 108, 2 i 115 pułku ułanów, 8 dywizjonu artylerii konnej oraz 203 pułku ułanów. Dowodzenie przejął generał Karnicki.
11 sierpnia 8 Brygada została formalnie podporządkowana dowódcy 18 Dywizji Piechoty i obsadziła pozycje obronne pod Gąsocinem, zajmując stanowiska na lewym skrzydle 5 Armii. 12 sierpnia brygada odparła atak na Gąsocin, a wieczorem przemieściła się do Nowego Miasta.
13 sierpnia rano miało miejsce starcie pod Milewem, a następnie 108 pułk przemieścił się do Szeronina. 14 sierpnia pułk brał udział w natarciu na Ciechanów, gdzie stoczono walki pod Glinojeckiem, kończąc z 513 wziętymi do niewoli oraz 40 zdobytymi karabinami. 15 sierpnia pułk wkroczył do Ciechanowa, gdzie stacjonował sztab sowieckiej 4 Armii, której dowódca uciekł na wschód. 18 Dywizja Piechoty nie zdołała dotrzeć do Ciechanowa, więc 8 Brygada Jazdy wycofała się do Rumoki na lewe skrzydło dywizji.
16 sierpnia rano 8 Brygada z 108 pułkiem ułanów w straży przedniej ponownie zajęła Ciechanów. W późniejszych godzinach cała brygada stoczyła walkę z 16 Dywizją Strzelców w obszarze Wróblewo – Opinogóra, a następnie wycofała się do Borek, osłaniając lewe skrzydło 5 Armii, która zaczęła swoje przeciwnatarcie.
8 i 9 Brygady Jazdy pod dowództwem generała Gustawa Dreszera miały za zadanie przeciąć odwroty 4 Armii bolszewickiej oraz Korpusu Gaja. Maszerując z okolic Płońska w Strzegowie, 8 Brygada natknęła się na Korpus Gaja, który zaczął wycofywać się w kierunku granicy niemieckiej. Pościg prowadził przez Miączyn, Liberadz aż do Mławy. Pułk dotarł do Turzy Małej, gdzie odpoczywał od 28 sierpnia do 1 września, a 1 września wyjechał do Chełma.
Pułk znajdował się we wsi Filipowicze Koreckie w momencie zawarcia rozejmu 18 października 1920 roku.
Polegli i zmarli
Wśród poległych znajdowało się kilkudziesięciu ułanów, których nazwiska oraz miejsca pochówku nie zostały ustalone.
Kawalerowie Virtuti Militari
Krzyżem Walecznych odznaczono 37 żołnierzy, w tym rotmistrza Stanisława Gepnera oraz starszego wachmistrza Leona Wiatra.
Pułk w czasie pokoju
Reorganizacja i podporządkowanie
Po podpisaniu rozejmu z Rosją bolszewicką, pułk został wycofany do Włodzimierza Wołyńskiego. Na przełomie 1920 i 1921 roku podjęto decyzję o przeformowaniu części rezerwowych i ochotniczych pułków jazdy w pułki regularne. Na podstawie rozkazu ministra spraw wojskowych z 15 stycznia 1921 roku, 108 pułk ułanów został przemianowany na 20 pułk ułanów.
W Włodzimierzu Wołyńskim zdemobilizowano ochotników oraz najstarszych roczników żołnierzy. 10 lutego 1921 roku pułk liczył 9 oficerów, 4 podchorążych, 280 szeregowych oraz 470 koni. Tego dnia pułk załadował się na stacji Włodzimierz Wołyński i udał się do Rzeszowa, wchodząc w skład X Brygady Jazdy.
Od 1924 roku, w związku ze zmianą nazwy „jazda” na „kawaleria”, pułk wszedł w skład X Brygady Kawalerii, a od 1930 roku był częścią samodzielnej 10 Brygady Kawalerii. W 1936 roku rozważano pomysł motoryzacji pułku w ramach całej 10 BK, jednak opór ze strony korpusu oficerskiego spowodował, że zmotoryzowany został 24 pułk ułanów, natomiast 20 pułk pozostał w strukturze Kresowej Brygady Kawalerii aż do września 1939 roku.
4 sierpnia 1927 roku generał dywizji Daniel Konarzewski, w zastępstwie ministra spraw wojskowych, nadał 20 pułkowi ułanów nazwę „20 Pułk Ułanów imienia Króla Jana III Sobieskiego”.
Zakwaterowanie
Po krótkim pobycie we Włodzimierzu Wołyńskim, pułk został przetransportowany do Rzeszowa. Koszary kawaleryjskie przy ulicy J. Dąbrowskiego były jednak za małe, dlatego w nich pozostało jedynie dowództwo pułku, 1 szwadron liniowy, szwadron karabinów maszynowych oraz pluton łączności, a pozostałe szwadrony oraz pododdziały skierowano do Dębicy 27 lipca.
24 czerwca 1930 roku w Koszarach Poniatowskiego w Rzeszowie odsłonięto tablicę pamiątkową ku czci poległych ułanów. W latach 1922–1923 pułk dysponował również dwoma innymi kompleksami koszarowymi w Rzeszowie: Koszarami Hallera i Koszarami Bema.
Szwadrony stacjonujące w Dębicy powróciły do Rzeszowa na początku lat 30. XX wieku. Na mocy rozkazu z 14 listopada 1932 roku powrócił 3 szwadron, natomiast jesienią 1933 roku wróciły szwadrony 2 i 4 wraz z drużyną ckm na taczankach. Cały pułk zakwaterował się w Koszarach Piłsudskiego, które zostały opuszczone przez 22 pułk artylerii lekkiej, który przeniósł się do Przemyśla.
W 1937 roku planowano motoryzację pułku, jednak opór kadry oficerskiej doprowadził do rezygnacji z tych planów, co skutkowało przeniesieniem w maju 1939 roku szwadronu zapasowego do Koszar Sowińskiego w Kamionce Strumiłowej oraz planowaną przeprowadzką reszty pułku do marca 1940 roku.
Święto pułkowe
Początkowo pułk obchodził swoje święto 15 września, w rocznicę szarży pod Biskupiczami z 1920 roku. 19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 24 czerwca jako datę święta pułkowego. Od tej pory pułk obchodził swoje święto w dniu imienin swojego patrona.
Konie
Konie były grupowane według maści w poszczególnych pododdziałach, według następującego schematu: 1 szwadron – jasnogniade, 2 szwadron – gniade, 3 szwadron – ciemnogniade, 4 szwadron – skarogniade, szwadron karabinów maszynowych – kare, pluton łączności – szpaki, pluton trębaczy – siwe.
Plany mobilizacyjne i mobilizacja 1939
Pułk w kampanii wrześniowej
Pułk uczestniczył w kampanii wrześniowej w ramach Kresowej Brygady Kawalerii. Mobilizację rozpoczęto 28 sierpnia 1939 roku, a po jej zakończeniu szwadrony udały się do miejsca przeznaczenia trasą Lwów – Równe – Warszawa – Kutno, osiągając stację wyładowczą już po wybuchu wojny.
W rejonie Kutna niemieckie lotnictwo zaatakowało 1 i 2 szwadron, które były jeszcze w transportach. Po wyładowaniu pułk obsadził stanowiska obronne w rejonie Rossoszycy. Następnie nocą został przesunięty do rejonu Sikucin – Jamno, a rano maszerował na zachodni skraj miejscowości Warta. W trakcie marszu kolumny pułk padł ofiarą ataków lotniczych, co spowodowało pierwsze straty w ludziach. 4 września pułk wszedł w pierwszy kontakt ogniowy z przeciwnikiem naziemnym, skutecznie powstrzymując niemieckie zmotoryzowane oddziały. Jednak wkrótce przyszedł rozkaz dowódcy brygady, nakazujący dalsze wycofanie w rejon Rożdżały, a kolejny rozkaz dotyczył obsadzenia stanowisk na odcinku Glinno – Brodnia – Brzeg oraz zorganizowania obrony przepraw na Warcie. W tym czasie niemieckie samoloty zbombardowały i zniszczyły tabory pułkowe. W wyniku oskrzydlenia, szwadrony były zmuszone do wycofania się w rejon Puczniewa, gdzie przekroczyły Ner i zajęły stanowiska obronne. 7 września pułk kontynuował wycofywanie się w kierunku Głowna, do lasu pomiędzy Zgierzem a Ozorkowem, a następnie dalej na wschód.
Do tego momentu, z wyjątkiem wcześniej odłączonego 3 szwadronu, pułk działał jako zwarta jednostka bojowa. O świcie 9 września dotarł do rejonu Skierniewic. Przy dowódcy pułku pozostała jedynie część pododdziałów, a pułkownik Kunachowicz podporządkował się generałowi Tomme. Marsz przez płonące Skierniewice poważnie wpłynął na morale żołnierzy. 10 września, podczas organizacji obrony na Rawce, odłączyli się od oddziału koniowodni z końmi 4 szwadronu. Nocny marsz w kierunku Góry Kalwarii na poligon Raducz odbywał się już bez map, a część oddziałów pogubiła się. Przy dowódcy pułku pozostał jeden szwadron liniowy, pluton łączności, pluton karabinów maszynowych, dwa działka przeciwpancerne oraz część sztabu. 11 września pułk został otoczony w lesie pod Psarami przez oddziały niemieckiej 18 Dywizji Piechoty i po przegranej bitwie przestał istnieć. Ranny dowódca pułku został przewieziony taczanką do dworu Lisna, gdzie został wzięty do niewoli przez Niemców. Tylko dowódca 2 szwadronu rotmistrz Kazimierz Czarnek, wraz z częścią pododdziałów, przebił się przez pierścień okrążenia i przetrwał w lasach do 15 września.
3 szwadron rotmistrza Jana Ptaka, w wyniku zamieszania marszowego, dołączył do 22 pułku ułanów i wziął udział w obronie Warszawy. 4 szwadron, który również stracił kontakt z pułkiem, dołączył do resztek Kresowej Brygady Kawalerii, walcząc w składzie zgrupowania generała Władysława Andersa do 27 września.
Mapy walk pułku
Symbole pułkowe
Sztandar
Sztandar pułkowi ofiarowali obywatele ziemi rzeszowskiej oraz ropczyckiej. 11 października 1921 roku sztandar w imieniu Prezydenta Rzeczypospolitej wręczył generał broni Tadeusz Rozwadowski. Po lewej stronie sztandaru wypisane są miejscowości: Ostrołęka, Nowy Dwór, Zabiele, Rudnia Baranowska, Biskupiec, gdzie pułk dzielnie walczył. Sztandar jest przechowywany w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
Odznaka pamiątkowa
16 grudnia 1924 roku Minister Spraw Wojskowych generał dywizji Władysław Sikorski zatwierdził wzór odznaki dla szeregowych 20 pułku ułanów. Odznaka o wymiarach 41×41 mm ma kształt krzyża maltańskiego pokrytego białą emalią. W jej centrum, pod koroną królewską, znajduje się srebrny spleciony inicjał „I3R” (Ioannus Tercius Rex). Krzyż jest nałożony na metalową, emaliowaną w kolorze amarantowym rozetę z pierścieniem granatowo-białym. Odznaka oficerska jest dwuczęściowa, wykonana w srebrze, a na rewersie jest numerowana. Jej projektantem był rotmistrz Stanisław Gepner, a wykonawcą Jan Knedler z Warszawy.
Barwy
20 pułk ułanów posługiwał się proporczykami amarantowymi z granatowo-białą żyłką pośrodku oraz amarantowymi otokami na rogatywkach.
Żurawiejki
Ułani Króla Jana
Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku
Żołnierze 20 pułku ułanów – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Upamiętnienie
Tradycje 20 pułku ułanów kontynuują stowarzyszenia: Oddział Kawalerii Ochotniczej Wierzawice w barwach 20. Pułku Ułanów im. Króla Jana III Sobieskiego, Szwadron Podkarpacie 20. Pułku Ułanów im. Króla Jana III Sobieskiego oraz Konna Straż Ochrony Przyrody i Tradycji im. 20. Pułku Ułanów.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych. Śląska Biblioteka Cyfrowa. [dostęp 2017-03-05].
Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918-1920. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1934.
Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Fenix editions, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
Szymon Kucharski, Juliusz Tym: 20 pułk ułanów. T. 19. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2019, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. Odznaki kawalerii. ISBN 978-83-8164-151-7.
Lesław Kukawski: 20 Pułk Ułanów im. Króla Jana Sobieskiego. Krzysztof Mijakowski (red.). Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2012, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7769-350-6.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-2043299-2.
Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914-1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
Tadeusz Suchorowski: Zarys historii wojennej 20-go Pułku Ułanów imienia Króla Jana III Sobieskiego. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
Zdzisław Żygulski (jun.), Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-03-01483-8.
Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.