20 Dywizja Piechoty (20 DP) była znaczącą jednostką piechoty Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
W wyniku reorganizacji Wojska Polskiego, zlikwidowane Wojsko Litwy Środkowej utworzyło dwie dywizje: 19 i 29 DP. Dodatkowo w kraju powstała 20 Dywizja Piechoty, której oddziały miały swoje korzenie w dywizjach litewsko-białoruskich. Zostały to: 78 (słucki) pp oraz 79 (białostocki) pp z 2 DLB, a także 80 (nowogródzki) pp z 1 DLB.
W okresie międzywojennym, dowództwo 20 DP znajdowało się w Słonimiu. W 1923 roku w jej skład wchodziły: 78 pp, 79 pp oraz 80 pułk piechoty.
Podczas kampanii wrześniowej dywizja działała w ramach Armii „Modlin”. Broniła umocnionych pozycji granicznych w rejonie Mławy i Rzęgnowa. Po opuszczeniu tych pozycji, z samego rana 4 września, dywizja została rozbita i zdezorganizowana przez niemieckie lotnictwo. Po odbudowie w Modlinie, walczyła nad Bugo-Narwią, a 15 września wycofała się na Pragę, gdzie broniła stolicy od północnego wschodu.
Dywizja w okresie pokoju
Organizacja dywizji w 1923 roku:
dowództwo 20 DP w Słonimie
78 pułk piechoty w Baranowiczach
kadra batalionu zapasowego 78 pułku piechoty w Brześciu
79 pułk piechoty w Słonimie
80 pułk piechoty w Słonimie
20 pułk artylerii polowej w Prużanach
Do 1 lipca 1928 roku, dowództwo 20 DP zostało przeniesione z Słonima do garnizonu w Baranowiczach.
Wiosną 1935 roku, na bazie wydzielonej kompanii z 6 batalionu saperów, powstała 20 kompania saperów. W maju 1937 roku kompania ta została przekształcona w Ośrodek Sapersko-Pionierski 20 DP.
Organizacja dywizji w marcu 1939 roku (przed mobilizacją):
dowództwo 20 DP w Baranowiczach
78 pułk piechoty w Baranowiczach
79 pułk piechoty w Słonimie
80 pułk piechoty w Słonimie
20 pułk artylerii lekkiej w Prużanach (I i II dywizjon w Baranowiczach)
20 dywizjon artylerii ciężkiej
Ośrodek Sapersko-Pionierski 20 DP w Słonimie
kompania łączności 20 DP w Baranowiczach
Dywizja w wojnie obronnej 1939
Walki dywizji
20 Dywizja Piechoty, dowodzona przez płk. dypl. Wilhelma Andrzeja Lawicza-Liszki, była częścią Armii „Modlin”. Tuż przed wybuchem wojny, obsadziła linię umocnień na północnych stokach wzgórz w pobliżu Mławy. Wschodnia pozycja rzęgnowska była oddzielona od mławskiej przez błota „Niemyje”. Umocnienia składały się z dwóch linii betonowych schronów bojowych, przystosowanych do obrony przed piechotą i czołgami. Budowa tych pozycji nie została ukończona przed wybuchem wojny; najsłabiej przygotowana była druga linia.
W dniach 1–3 września 1939 roku, dywizja broniła pozycji pod Mławą przed przeważającymi siłami niemieckiego I Korpusu Armijnego z 3 Armii, w składzie: 11 DP, 61 DP oraz Dywizji Pancernej „Kempf”, które nacierały z Prus Wschodnich w kierunku Warszawy (zobacz: bitwa pod Mławą). Pierwsze ataki niemieckie 1 września zostały odparte, mimo wsparcia ze strony czołgów, co wiązało się z utratą około 25 czołgów. Kiedy Niemcy nie mogli zdobyć pozycji mławskiej frontalnie, w godzinach popołudniowych natarli na pozycje pod Rzęgnowem; po dwugodzinnym ostrzale artyleryjskim przełamali linię i zaczęli flankować 20 DP. Próby ich zatrzymania przez kontratak 79 pp okazały się nieudane, w związku z czym dowództwo Armii „Modlin” poleciło zorganizowanie obrony wschodniego skrzydła 20 DP na odcinku Dębsk – stacja Nosarzewo oraz przygotowanie kontrataku z odwodowej 8 DP w kierunku północno-wschodnim. Niemcy ponownie natarli na Mławę, 2 września, tracąc znaczne siły, jednak opanowali Żaboklik oraz Górę Kamieńską, które były bronione przez 79 pp.
Podobne rezultaty przyniosły ataki następnego dnia, mimo brutalnego zmuszania lokalnej ludności do współpracy z niemieckimi czołgami. Niemcy jedynie niewielkimi włamaniami zdobyli kilka wysuniętych punktów oporu w rejonie Kołakowa. Gdy główny klin wojsk niemieckich, nacierający z północy w kierunku Warszawy, utknął pod Mławą, rozpoczęło się silne natarcie oskrzydlające Niemców w kierunku Ostrołęki i Przasnysza. Między Baranowem a Opaleńcem, wspierane intensywnym ogniem artylerii, oddziały niemieckiej piechoty przełamały polskie linie obrony. Niemieckie jednostki, wcześniej ukryte w lasach przygranicznych, przekroczyły rzekę Orzyc i ruszyły na południe.
Planowany kontratak 8 DP, z powodu nieustannego zmieniania rozkazów, nastąpił dopiero w godzinach popołudniowych 3 września i to w dwóch różnych kierunkach: na Przasnysz i Grudusk; był źle przygotowany i nieskoordynowany, a po zetknięciu z silniejszym wrogiem załamał się. Oddziały 8 DP, ogarnięte paniką, wywołaną działaniami niemieckich grup dywersyjnych oraz jednostek pancernych z tyłu, rozpoczęły chaotyczny odwrót.
W obliczu zagrożenia całkowitego okrążenia i zniszczenia 20 DP na pozycji mławskiej, dowódca Armii „Modlin” w nocy z 3 na 4 września wydał opóźniony rozkaz opuszczenia linii obronnych i odwrotu na Warszawę. 4 września, niemieckie lotnictwo zadało poważne straty 20 DP. Mimo to, po dniu względnego odpoczynku, po intensywnym marszu, oddziały dywizji odzyskały gotowość bojową oraz morale. Zmniejszone siły dywizji dołączyły do Grup Oporu dowodzonej przez gen. Władysława Andersa i wycofały się na południe, docierając 7 września w okolice zachodniego Płocka.
Ostatecznie resztki dywizji wzięły udział w obronie Warszawy, zajmując pozycje na północnym odcinku obrony Pragi, aby zabezpieczyć kierunki z Tłuszcza, Radzymina, Nieporętu, Dębego i Modlina. W stolicy skapitulowały wraz z innymi polskimi oddziałami 28 września. Za twardą obronę pozycji mławskiej, 20 DP zyskała od Niemców zaszczytną nazwę „żelaznej dywizji”.
Organizacja wojenna dywizji
Planowana organizacja wojenna 20 DP:
Kwatera Główna 20 Dywizji Piechoty
78 pułk piechoty
79 pułk piechoty
80 pułk piechoty
20 pułk artylerii lekkiej
20 dywizjon artylerii ciężkiej typ II
pluton taborowy nr 20
bateria motorowa artylerii plot. typ A nr 20
baon saperów typ II a nr 20
szwadron kawalerii dywizyjnej nr 20
kompania kolarzy nr 92 – kpt. Antoni Szokało
samodzielna kompania km i broni towarzyszących nr 92 – kpt. Karol Jan Babraj (od 18 IX 1939 dowódca II/80 pp)
pluton łączności Kwatery Głównej 20 DP
kompania telefoniczna 20 DP – mjr Kazimierz Lewandowicz
pluton radio 20 DP
drużyna parkowa łączności 20 DP
kompania sanitarna nr 902
dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 909
dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 910
kolumna taborowa jednokonna nr 909
kolumna taborowa jednokonna nr 910
kolumna taborowa jednokonna nr 911
kolumna taborowa jednokonna nr 912
kolumna taborowa jednokonna nr 913
kolumna taborowa jednokonna nr 914
kolumna taborowa jednokonna nr 915
kolumna taborowa jednokonna nr 916
warsztat taborowy nr 909
pluton parkowy uzbrojenia nr 92
park intendentury typ I nr 902 – kpt. int. Wojciech Dubiel
Ośrodek Zapasowy 20 DP i pododdziały marszowe
W Słonimiu, w ramach Okręgu Korpusu Nr IX, został sformowany Ośrodek Zapasowy 20 DP pod dowództwem płk. art. Adama Eplera. Na początku drugiej dekady września 1939 roku, na bazie tego ośrodka powstało Zgrupowanie „Kobryń”. 28 września 1939 roku Zgrupowanie „Kobryń” zostało przekształcone w 60 Dywizję Piechoty.
W Tarnowie, w Okręgu Korpusu Nr V, tamtejsza kadra zapasowa piechoty sformowała pięć pododdziałów marszowych. Ich celem było uzupełnienie strat osobowych w pułkach 20 DP. Jednostki były formowane eksterytorialnie, ponieważ na terenie OK IX brakowało wystarczającej liczby rezerwistów, głównie narodowości polskiej.
batalion marszowy 78 pułku piechoty „Dąb” – por. Władysław Łotuszka
batalion marszowy 79 pułku piechoty „Klon” – NN
batalion marszowy 80 pułku piechoty „Jawor” – NN
uzupełnienie marszowe kompanii kolarzy nr 92
uzupełnienie marszowe samodzielnej kompanii karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 92
Wymienione oddziały były podlegały dowódcom OK V i IX, nie wchodząc w skład 20 DP.
Obsada personalna dowództwa dywizji
Dowódcy dywizji
gen. bryg. Edmund Kessler (IX 1921 – 2 VI 1924)
gen. bryg. Józef Becker (VII 1924 – † 16 II 1925)
gen. bryg. Jan Tabaczyński (V 1925 – 3 XI 1926)
gen. bryg. Olgierd Pożerski (3 XI 1926 – VIII 1930)
gen. bryg. Henryk Krok-Paszkowski (X 1930 – I 1938)
płk dypl. Wilhelm Lawicz-Liszka (IV 1938 – IX 1939)
Dowódcy piechoty dywizyjnej
płk piech. Maciej Puchalak (1 IX 1921 – 20 III 1922)
płk piech. Bronisław Bohaterewicz (V 1922 – VIII 1925 → dowódca piechoty dywizyjnej 18 DP)
płk piech. Zdzisław Załuski (1925 – 14 X 1926 → dyspozycja dowódcy OK IX)
płk SG Radosław Dzierżykraj-Stokalski (14 X 1926 – 9 X 1928 → dowódca 17 DP)
płk dypl. Mieczysław Boruta-Spiechowicz (9 X 1928 – 12 X 1934 → dowódca 22 DPG)
płk dypl. Ludwik Bociański (od 12 X 1934)
płk dypl. Franciszek Dudziński (od pocz. 1936)
II dowódcy piechoty dywizyjnej
płk art. Jan Chmurowicz (15 IX 1931 – 15 XII 1934 → dowódca 15 DP)
płk art. Kazimierz Schally (15 XII 1934 – 21 IX 1935)
Szefowie sztabu
kpt. SG Karol Piórecki (X 1921 – 15 X 1923)
mjr SG Stanisław Świtalski (15 X – 1 XI 1923 → 2 referent Inspektoratu Armii Nr I)
mjr SG Jan Rychlik-Swarzeński (1 XII 1923 – 10 IX 1924 → Sztab DOK IX)
mjr / ppłk SG Zygmunt II Grabowski (15 X 1924 – 5 V 1927 → zastępca dowódcy 35 pp)
mjr SG / ppłk dypl. Seweryn Łańcucki (11 VI 1927 – 23 XII 1929 → zastępca dowódcy 11 pp)
mjr dypl. dr Jan Kornaus (23 XII 1929 – 9 XII 1932 → szef Wydziału Mobilizacji i Uzupełnień DOK IV)
mjr / ppłk dypl. sap. Mieczysław Józef Wilczewski (XII 1932 – X 1935 → dowódca 6 bpanc)
mjr dypl. piech. Wacław Spława-Neyman (X 1935 – ? → dowódca I/52 pp)
mjr dypl. Wojciech Wayda (do 15 IX 1939)
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1934.
Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Ryszard Juszkiewicz: Bitwa pod Mławą 1939. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1979. ISBN 83-11-07109-8.
Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon Sp. z o.o., 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.