20 Dywizja Grenadierów SS (1 estońska)
20 Dywizja Grenadierów SS (1 estońska) (niem. 20. Waffen-Grenadier-Division der SS (estnische Nr. 1), est. 20. SS-Relvagrenaderide Diviis (Eesti Esimene)) – była ochotniczą dywizją Waffen-SS, która składała się z Estończyków i powstała w czasie II wojny światowej. Utworzono ją 24 stycznia 1944 roku z żołnierzy Legionu Estońskiego, 3 Estońskiej Brygady Ochotniczej oraz różnych oddziałów walczących przeciwko Sowietom. Ogółem do dywizji wcielono około 38 000 Estończyków, chociaż inne źródła sugerują liczbę nawet 70 000. Jednostka toczyła walki z Armią Czerwoną na froncie wschodnim, a jej szlak bojowy zakończył się w maju 1945 roku w Czechach.
Historia
Początki
Okupacja sowiecka
W 1940 roku Związek Sowiecki zaanektował Litwę, Łotwę i Estonię, wprowadzając tam komunistyczne rządy marionetkowe, co oznaczało rozpoczęcie okupacji tych terenów. Wielka Brytania, USA oraz inne demokratyczne państwa nigdy nie uznały tej aneksji, jednak ich reakcja ograniczała się jedynie do sprzeciwu dyplomatycznego.
Represje związane z sowietyzacją krajów bałtyckich były niezwykle krwawe. Ponad 60 tysięcy Estończyków (5% populacji) zginęło, a w czerwcu 1941 roku deportowano na Syberię dziesiątki tysięcy członków estońskiej inteligencji. W tym czasie wiele osób zaangażowało się w działalność partyzancką przeciwko komunistycznym okupantom (patrz: Leśni Bracia).
Wkroczenie Niemców
Gdy jednostki Grupy Armii Północ zajęły kraje bałtyckie, miejscowa ludność witała je jako wyzwolicieli. Estończycy mieli nadzieję na przywrócenie niepodległości i demokratycznego rządu, co skłoniło wielu do służby w Wehrmachcie. Niemcy zezwolili na formowanie niezależnych batalionów i kompanii samoobrony (niem. Schutzmannschaft-Abteilungen), których zadaniem było zabezpieczanie tyłów i linii zaopatrzeniowych. Do marca 1942 roku 16 estońskich batalionów i kompanii, liczących razem około 10 tysięcy ludzi, podjęło aktywną służbę na wschodzie. Ostatecznie sformowano 50 takich jednostek, a ponad 25 000 Estończyków otrzymało broń.
Pamięć o represjach sowieckich nie zniknęła, co sprawiło, że w Waffen-SS sądzono, iż wielu mieszkańców regionu zechce wziąć udział w antykomunistycznej krucjacie. Dlatego 28 sierpnia 1942 roku dowództwo Waffen-SS ogłosiło zamiar sformowania Estnisches Freiwilligen SS Legion (Ochotniczy Legion Estoński SS).
Powstanie estońskich jednostek SS
Poprzedniczkami dywizji były następujące jednostki:
- Ochotniczy Legion Estoński SS (niem. Estnisches Freiwilligen SS Legion) – jego formowanie rozpoczęto 28 sierpnia 1942 roku i obejmował 1 Ochotniczy Pułk Grenadierów SS (niem. 1. Estnische SS-Freiwilligen-Grenadier-Regiment) pod dowództwem Estończyka SS-Standartenführera Johannesa Soodla.
- Estońska Ochotnicza Brygada SS (niem. Estnische SS-Freiwilligen-Brigade) – utworzona w maju 1943 roku z przekształcenia Ochotniczego Legionu Estońskiego SS. W jej skład wchodziły: 1. Ochotniczy Pułk Grenadierów SS, 2. Ochotniczy Pułk Grenadierów SS, Pułk niszczycieli czołgów SS (SS-Panzerjäger-Abteilung), Pułk artylerii SS (SS-Artillerie-Abteilung), Pułk przeciwlotniczy SS (SS-Flak-Abteilung), Kompania zwiadu SS (SS-Nachrichten-Kompanie) oraz Batalion zapasowy SS (SS-Feldersatz-Batallion).
Wstępne negocjacje na temat formowania estońskich jednostek SS miały miejsce latem 1942 roku, co doprowadziło do formalnej decyzji Adolfa Hitlera o powołaniu Legionu Estońskiego. Jego dowództwo objął SS-Obersturmbannführer Franz Augsberger. Na koniec 1942 roku 1. estoński ochotniczy pułk grenadierów SS rozpoczął szkolenie w pobliżu okupowanej Dębicy na poligonie ćwiczebnym SS Heidelager. Legion miał liczyć około pułku (trzy bataliony, cztery kompanie piechoty, kompania moździerzy oraz kompania przeciwpancerna). 13 października 1942 roku 113 żołnierzy Batalionu „Estland” pod dowództwem pułkownika Paula Maitly dotarło do obozu szkoleniowego Heidelager w Dębicy. Większość oficerów została wysłana na szkolenie do Bad Tölz, gdzie powołano sztab 1. estońskiego ochotniczego pułku SS oraz sformowano 1. batalion, którego dowódcą został Hauptsturmführer Georg Eberhardt.
W listopadzie 1942 roku do Dębicy przybyli specjaliści i trenerzy z pułku SS Deutschland. 10 grudnia ustalono, że 1. batalion będzie składał się z 3 kompanii piechoty oraz 1 kompanii broni ciężkiej. Pod koniec 1942 roku Legion Estoński obejmował pięć kompanii piechoty i jedną kompanię broni ciężkiej.
W marcu 1943 roku jeden z batalionów – Estnisches SS-Freiwilligen Bataillon Narva – został wydzielony z 1 Ochotniczego Pułku Grenadierów SS i zastąpił rozwiązany batalion fiński pułku Nordland w 5 Dywizji Pancernej SS „Wiking”.
Braki w personelu estońskich jednostek spowodowały, że w marcu 1943 roku niemieckie władze zdecydowały się na wprowadzenie częściowego poboru. Łącznie powołano około 12 000 Estończyków, z czego około 5300 wysłano do Legionu, co przyczyniło się do jego rozbudowy na poziomie dwupułkowej brygady. W ten sposób w maju 1943 roku powstała Estońska Ochotnicza Brygada SS. Pozostali estońscy poborowi trafili do różnych jednostek armii niemieckiej. W związku z tym 1. ochotniczy pułk SS zmienił nazwę na 45. ochotniczy pułk SS. Sformowano także nowy batalion, tj. 53. batalion artylerii. W lipcu 1943 roku 657. kompania estońska i 660. ochotniczy batalion estoński posłużyły do sformowania 46. ochotniczego pułku SS, czyli drugiego pułku brygady. Warto podkreślić, że Estończycy (i Łotysze) cieszyli się dużym zaufaniem ze strony niemieckich dowódców, co pozwoliło im objąć dowództwo pułków.
O Estończykach pisał sam Alfred Rosenberg:
W związku z tym Estończykom pozwolono dowodzić oboma pułkami brygady.
Według meldunku wywiadowczego ppor. Mieczysława Wałęgi brygada estońska pod dowództwem Augsbergera wyruszyła z poligonu Heidelager na front wschodni w dniach 20–22 października 1943 roku.
Od listopada 1943 roku brygada walczyła z sowieckimi partyzantami w rejonie Nevel, a w grudniu w sile 5099 żołnierzy dołączyła do 16 Armii walczącej pod Starą Russą. W grudniu tego samego roku podjęto pierwsze kroki do przekształcenia brygady w dywizję.
20 Dywizja Grenadierów SS
W styczniu 1944 roku front dotarł do granicy okupowanej przez Niemców Estonii. 24 stycznia Estońska Ochotnicza Brygada SS została przekształcona w dywizję, tworząc tym samym 20 Ochotniczą Dywizję Grenadierów SS. W jej skład weszli żołnierze poprzedniej Estońskiej Ochotniczej Brygady SS, a także estońskojęzyczne jednostki Wehrmachtu (658. Wschodni Batalion, 659. Wschodni Batalion, 660. Wschodni Batalion, 287. Batalion Policji) oraz niepodległościowe oddziały antysowieckie. Do nowo utworzonej dywizji włączono także fiński 200. pułk piechoty, składający się z Estończyków. Dowództwo objął Franz Augsberger, który wcześniej prowadził Legion Estoński SS. W dywizji służyło ponad 14 000 żołnierzy (inne źródła mówią nawet o 15 000). Taka liczba nie byłaby możliwa bez wprowadzenia tygodnia wcześniej poboru na terenie całej Estonii. 7 lutego 1944 roku ostatni przedwojenny premier niepodległej Estonii Jüri Uluots oficjalnie poparł niemiecki plan mobilizacji kraju. Według Romualda Misiunasa i Reina Taagepera, 38 tysięcy mężczyzn zostało przymusowo wcielonych do wojska. Rolf-Dieter Müller podaje, że oprócz przymusowo wcielonych, około 30 tysięcy zgłosiło się dobrowolnie. Najprawdopodobniej na początku 1944 roku w armii Hitlera walczyło 70 000 Estończyków (Waffen-SS, Wehrmacht), chociaż inne źródła mówią o 60 000 żołnierzy. Jeszcze jesienią liczba ta wzrosła do 100 000.
Estońskim oficerom i żołnierzom w jednostkach objętych poborem zmieniono przedrostek rangi z „SS” na „Waffen” (na przykład: Hauptscharführer był określany jako Waffen-Hauptscharführer zamiast SS-Hauptscharführer). Ze względu na zakaz noszenia run SS na kołnierzach (rozkaz z 21 kwietnia 1943 roku), estońskie formacje nosiły zamiast tego symbole narodowe.
Dywizja walczyła na terenie Estonii. Wczesną jesienią została ewakuowana do Gdańska, a następnie większość jej oddziałów przeniesiono na Dolny Śląsk. W styczniu 1945 roku jednostka trafiła na Śląsk Opolski.
W lutym 1945 roku dywizja przez kilka dni stacjonowała w Niemodlinie. Następnie wycofała się z okrążenia, tocząc walki w rejonach Korfantowa, Ścinawy Małej, Białej, Racławic Śląskich, Szybowic i Prudnika. Później broniła miasta Brzeg, a następnie walczyła nad Nysą Kłodzką, a potem w Czechach, gdzie została otoczona przez Armię Czerwoną.
Rok po zakończeniu wojny estońscy żołnierze ukrywali się w lasach w okolicy Łambinowic i Borów Niemodlińskich. Mieli tam własne źródła wody, a także budowali bunkry przy wsparciu miejscowej ludności. Jeden z oficerów schronił się w leśniczówce w Gajówce niedaleko Prudnika. Nieliczni żołnierze zdołali przedostać się na zachód.
1 września 1950 roku Komisja Stanów Zjednoczonych ds. Osób Przesiedlonych uznała, że jednostka ta nie była wrogo nastawiona wobec USA i przyznała jej kombatantom prawo do ubiegania się o azyl polityczny.
Umundurowanie
Estończycy nosili standardowe mundury Waffen-SS, ale ich stroje wyróżniały się elementami narodowymi i patriotycznymi.
Patki – W 1943 roku Estończycy opracowali patkę nawiązującą do Estońskiego Krzyża Niepodległości (rycerz trzymający miecz, a obok zaokrąglona litera E). Latem 1944 roku Niemcy wprowadzili własny wzór, którego głównym motywem był miecz oraz litera E, ale bez rycerskiego ramienia. Niemiecka wersja cieszyła się małym uznaniem, dlatego powrócono do wcześniejszego wzoru.
Tarcze naramienne – Estończycy nosili również tarcze naramienne o symbolice narodowej, składające się z trójpoziomowo ułożonych pasów – błękitnych, czarnych i białych. Czasami na niebieskim tle umieszczano napis „Estland”. Tarcz można było spotkać w dwóch wariantach: z poziomymi lub ukośnymi pasami. Niekiedy na tarczach znajdowały się wzory trzech złotych lwów.
Upamiętnienie
W 2002 roku rząd estoński przeniósł pomnik poświęcony „Estończykom, którzy w latach 1940–1945 walczyli z bolszewizmem i na rzecz przywrócenia niepodległości Estonii” z okolic Pärnu. W 2004 roku pomnik w Lihula został ponownie otwarty, jednak rząd zdemontował go w obawie przed międzynarodowym oburzeniem w związku z przedstawieniem żołnierza w mundurze z insygniami SS. 15 października 2005 roku w prywatnym muzeum w Laged odsłonięto nowy pomnik.
Dowódcy
SS-Brigadeführer Franz Augsberger (24 stycznia 1944 – 19 marca 1945)
SS-Brigadeführer Berthold Maack (20 marca 1945 – 8 maja 1945)