2 Samodzielny Dywizjon Wojskowej Straży Granicznej
Jest to jednostka organizacyjna Wojskowej Straży Granicznej w II Rzeczypospolitej.
Geneza
Na polecenie dowódcy Straży Granicznej, płk. Adolfa Małyszki, 17 stycznia 1919 roku, do Włocławka przybył rotmistrz Orzanowski z adiutantem, porucznikiem Wasiakiem, w celu sformowania 4 dywizjonu Straży Granicznej. Kancelarię dywizjonu ulokowano w prywatnym lokalu przy ul. Toruńskiej 10, natomiast żołnierzy zakwaterowano w kamienicy przy ul. Gdańskiej.
26 stycznia do Włocławka dotarło 175 żołnierzy – ochotników z Dąbrowy Górniczej, na czele z rtm. Leszukiem i ppor. Macherskim. To oni, jako 1 szwadron dywizjonu, wyruszyli na granicę, zajmując 20-kilometrowy odcinek od Zakrzewa do Wisły. W wiosce Podgaj utrzymywano łączność z oddziałami wojsk wielkopolskich, a szwadron uczestniczył w walkach toczonych w ramach Powstania Wielkopolskiego.
2 szwadron rozpoczął formowanie 2 lutego 1920 roku, pod dowództwem rtm. Sękowskiego, i został rozmieszczony w przestronnych, choć nieogrzewanych, koszarach w Aleksandrowie.
16 marca, na podstawie rozkazu Dowództwa Straży Granicznej nr 14§7, dywizjon wszedł w skład 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej jako jego I dywizjon. Już 28 marca w Aleksandrowie rozpoczęto formowanie 3 szwadronu, a 30 kwietnia powstał również 4 szwadron.
Formowanie i zmiany organizacyjne
14 lipca 1919 roku opublikowano rozporządzenie ministra spraw wojskowych dotyczące dyslokacji i reorganizacji oddziałów granicznych. 2 samodzielny dywizjon Wojskowej Straży Granicznej powstał z części I dywizjonu 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej.
I/3 pułku WSG został wydzielony z macierzystego pułku, przekształcony w 2 samodzielny dywizjon Wojskowej Straży Granicznej i rozlokowany na granicy pruskiej po obu stronach Wisły. Dowództwo 2 dywizjonu miało siedzibę we Włocławku, 1 szwadron stacjonował w Aleksandrowie, 2 szwadron w Służewie, a 3 i 4 szwadron na prawym brzegu Wisły.
Dywizjon chronił odcinek graniczny od rzeki Ruziec do linii Czajka – Straszewo. Po lewej stronie granicy graniczył z 2/3 pułku WSG, a jego sąsiadem były oddziały wojskowe frontu wielkopolskiego. Dowództwo dywizjonu przeniesiono z Aleksandrowa do Włocławka. 1 szwadron, po sformowaniu we Włocławku, został rozmieszczony w Ciechanówku, 2 szwadron w Lubiczu, 3 szwadron w Aleksandrowie Kujawskim, a 4 szwadron w Służewie.
W połowie 1919 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych oraz Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej przygotowywały się do przejęcia odcinków granicy na obszarze Pomorza Gdańskiego. 2 samodzielny dywizjon WSG na przełomie 1920/1921 zabezpieczał granicę na odcinku DOG „Łódź” od rzeki Ruziec do miejscowości Czajka.
24 stycznia 1921 roku otrzymał rozkaz zwinięcia swoich pododdziałów i do 1 lutego miał je rozmieszczać w miejscowościach: dowództwo dywizjonu we Włocławku, szwadrony 1 i 2 w Lipnie, 3 i 4 w Aleksandrowie. Do 2 sdWSG włączono szwadron szkolny 1 samodzielnego dywizjonu WSG. Z tych miejsc dywizjon przetransportowano w rejon Tucholi i Świecia, gdzie przekształcono go w 4 pułk Wojskowej Straży Granicznej. Każdy z czterech szwadronów utworzył dodatkowo po jednym szwadronie, co w sumie dało osiem szwadronów, czyli dwa dywizjony. Byłe dowództwo 2 samodzielnego dywizjonu WSG przekształciło się w dowództwo 4 pułku WSG. Do pułku skierowano pewną liczbę oficerów, a także włączono szwadron szkolny 1 samodzielnego dywizjonu WSG ze Zegrza. Po przeprowadzonej reorganizacji i uzupełnieniu, 4 pułk, wraz z batalionem wartowniczym sformowanym przez DOG Pomorze, 6 kwietnia 1920 roku obsadził granicę zachodnią na odcinku Morze Bałtyckie – styk granicy z DOG „Poznań”.
Walki pododdziałów dywizjonu na granicy
Nieustabilizowana sytuacja na granicy prowadziła do regularnych starć między jednostkami niemieckiego grenzschutzu a polskimi żołnierzami Straży Granicznej.
20 maja dywizjon został włączony w skład Frontu Mazowieckiego jako straż przednia podsektora „Zachód”. 2 szwadron zajął pozycje na rubieży Piniko-Podgaj-Chrusty-Rożno, podczas gdy pierwszy szwadron zagęścił stanowiska w kierunku Wisły. 27 maja 2/2 szwadronu powrócił z Lubicza na lewy brzeg Wisły i po krótkim odpoczynku w Aleksandrowie zgrupował się w Służewie, gdzie natychmiast wszedł w kontakt ogniowy z Niemcami. Niemcy ostrzelali Służew ogniem artylerii, przekroczyli granicę i zajęli wysunięte placówki, które jednak zostały odbite przez Polaków.
Walki 2 samodzielnego dywizjonu Wojskowej Straży Granicznej
Już w styczniu 1919 roku 1 szwadron ówczesnego 4 dywizjonu Straży Granicznej zajął stanowiska na odcinku Służewo – Aleksandrów – rzeka Wisła, utrzymując łączność z wojskami wielkopolskimi w Podgaju. Oddziały niemieckie, próbujące stłumić walki o niepodległość prowadzone przez Wielkopolan, wielokrotnie przekraczały linię graniczną, co skutkowało licznymi starciami o różnym natężeniu. Niemcy byli każdorazowo spychani przez polskich strażników do granicy, której Polacy jednak nigdy nie przekraczali. 22 marca 1919 roku Niemcy, w sile około 100 żołnierzy wspartych przez 2 karabiny maszynowe, zaatakowali słabo broniony posterunek graniczny w Podgaju. Wartownia w Służewie, powiadomiona o napadzie, wysłała 17 żołnierzy pod dowództwem plut. Urbańskiego, którzy wsparli zaatakowany posterunek. Niemcy zostali odrzuceni do granicy, tracąc 13 zabitych i rannych, podczas gdy Polacy nie ponieśli żadnych strat.
Prowokacyjne ostrzały polskich placówek przez Niemców stały się na tyle częste, że nie były już zgłaszane przez strażników granicznych wyższemu dowództwu. Ponadto przemytnicy przekraczający granicę ze szmuglowanym towarem mogli liczyć na wsparcie wojsk niemieckich. Do jednej z potyczek z przemytnikami doszło 9 maja 1919 roku w okolicach Lubicza. Ścigający przemytników Polacy zostali ostrzelani z drugiej strony Drwęcy przez Niemców, jednakże odpowiedzieli ogniem, co doprowadziło do porzucenia przez przemytników szmuglowanego towaru. W maju 1919 roku I dywizjon 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej wszedł w skład Frontu Mazowieckiego. Dowódca dywizjonu, rotmistrz Orzanowski, został mianowany dowódcą straży przedniej podsektora „Zachód” i objął odcinek bojowy Pinino – Podgaj – Aleksandrów – rzeka Wisła. W tym czasie liczba wojska na tym odcinku została zwiększona. 1 szwadron zajął stanowiska w pobliżu Wisły, a 2 szwadron objął odcinek Pinino – Podgaj – Chrusty – Rożno. Jako rezerwa przybyło kilka kompanii piechoty.
Dowództwo dywizjonu przeniosło się wówczas do Aleksandrowa, aby być bliżej linii granicznej. Żołnierze okopywali się i budowali stanowiska dla karabinów maszynowych. 17 maja wieczorem Niemcy, w sile 150 żołnierzy, zaatakowali posterunek w Chrustach. W toku trwającej około godziny walki, do której włączyły się nadesłane posiłki z Służewa i Aleksandrowa, Niemcy zostali odrzuceni, tracąc kilku rannych. Do polskiej niewoli dostał się ranny w nogę niemiecki chorąży. 28 maja przybył z Lubicza do Służewa 2 pluton 2 szwadronu. W tym czasie Niemcy przekroczyli granicę i zajęli polskie okopy. Oddział polski, tracąc kilku zabitych i rannych, wycofał się do Służewa, jednak brawurowy kontratak 2 plutonu, dowodzonego przez plut. Kieszkowskiego, odbił utracone okopy i wypchnął Niemców za granicę, powodując straty wroga wynoszące 14 zabitych i wielu rannych.
9 lipca 1919 roku Niemcy zaczęli ostrzeliwać z okien gorzelni polskie okopy pod Rożnem. Polski posterunek, wobec braku amunicji, zaczął się wycofywać. Nadesłane z Służewa posiłki w postaci patrolu pod dowództwem kaprala Mazanka, otworzyły ogień do nieprzyjaciela, który rabował dobytek okolicznych gospodarzy. Następnie przybyły dalsze posiłki z Aleksandrowa i wartowni Pinino (z por. Pietrzykiem i ppor. Berberyuszem), które wyparły Niemców z zajmowanych stanowisk i odrzuciły ich do granicy, powodując straty wroga wynoszące kilku zabitych i kilkunastu rannych. Po stronie polskiej ciężko ranny w gardło został szer. Strzelecki. 10 lipca, próbując naprawić wcześniejsze niepowodzenia, Niemcy zaatakowali pograniczne Chrusty. Na pomoc pospieszyły oddziały Wojskowej Straży Granicznej z Służewa, Pinina i Aleksandrowa. Polaków do ataku poprowadził komendant posterunku Pinino, ppor. Berberyusz. Niemcy nie wytrzymali natarcia i wycofali się za granicę, tracąc kilku rannych. Ppor. Berberyusz zapłacił za swoje bohaterstwo ciężką raną biodra – pod gradem kul wynieśli go z pola walki kapral Krychowski, kapral Betlejewski, szer. Pluta i szer. Grobelski. W kolejnych dniach lipca polskie szwadrony zostały wyposażone w karabiny maszynowe, co znacząco przyczyniło się do zmniejszenia liczby prowokacji i napadów ze strony niemieckiej.
1 września 1919 roku polski patrol graniczny został ostrzelany w okolicach Lubicza. W wyniku wymiany ognia dwóch polskich żołnierzy (szer. Skiba i szer. Wypych) odniosło rany, jednak udało się stłumić niemiecki ostrzał. 14 października niemiecka banda napadła na wieś Wygoda w celach rabunkowych, ale została powstrzymana przez polskich pograniczników, tracąc jednego zabitego. 24 października patrol graniczny zatrzymał w okolicach Lubicza dwóch przemytników, którzy szmuglowali mięso dla żołnierzy niemieckich. Następnego dnia Niemcy w odwecie ostrzelali polską część Lubicza, raniąc 14 osób cywilnych. W walkach i potyczkach stoczonych w 1919 roku w obronie polskiej granicy dywizjon stracił 1 zabitego (szer. Władysław Kula) i 12 ciężko rannych. Do niewoli niemieckiej trafił szer. Teofil Surowiec, jednak udało mu się uciec po ośmiu tygodniach i powrócić do swojego szwadronu.
Rozmieszczenie dywizjonu
Żołnierze dywizjonu
Stan na dzień 7 września 1919 roku:
dowódca dywizjonu – rtm. Bronisław Orzanowski
adiutant dywizjonu – ppor. Józef Wąsik
lekarz – ppor. Mieczysław Flekstrumpf
weterynarz – por. Włodzimierz Harassewski
dowódca 1 szwadronu – ppor. Jan Oleszkiewicz
dowódca 2 szwadronu – rtm. Hieronim Zadarnowski
dowódca 3 szwadronu – por. Stanisław Pietrzyk
dowódca 4 szwadronu – rtm. Wacław Sękowski
dowódca szkoły podoficerskiej – cz.p.o. ppor. Despot-Mładanewicz
Przekształcenia
4 dywizjon Straży Granicznej → I dywizjon 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej → 2 samodzielny dywizjon Wojskowej Straży Granicznej (do 1 II 1920) → 4 pułk Wojskowej Straży Granicznej (do III 1921) → 4 pułk Strzelców Granicznych ↘ rozformowany w grudniu 1920.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Henryk Dominiczak: Granica polsko–niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne. Dokumenty organizacyjne. Wybór źródeł. T. 1. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-84-6.
Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918 – 1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088.
Ordre de Bataille Wojskowej Straży Granicznej 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.6/81.)
Historia 2 samodzielnego dywizjonu Wojskowej Straży Granicznej. Historia walk tegoż dywizjonu z Niemcami → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
Imienne spisy oficerów inspektoratu, pułków, samodzielnych dywizjonów i szkoły podoficerskiej Wojskowej Straży Granicznej. 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.6/112.)
Zmiany dyslokacyjne zachodzące w 1 pułku Wojskowej Straży Granicznej → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.7/37.)