2 Regiment Pieszy Koronny im. Królewicza
2 Regiment Pieszy Koronny im. Królewicza to jednostka piechoty w armii koronnej I Rzeczypospolitej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Historia regimentu sięga roku 1576, kiedy to 550 piechurów przybyłych z Węgier z królem Stefanem Batorym stworzyło gwardię pieszą. W 1633 roku król Władysław IV Waza zreorganizował tę gwardię, przekształcając ją w Regiment Gwardii Pieszej Koronnej, który powiększył do 6 rot, co dało łącznie 1200 żołnierzy.
W 1648 roku regiment został rozbity pod Piławcami, ale generał Fromhold von Ludinghausen Wolff odnowił go. Po kapitulacji Krakowa w 1655 roku został on przejęty przez Szwedów. Wiosną 1658 roku generał Wolff ponownie zreorganizował regiment, który po wojnie został skadrowany do etatu 380 żołnierzy, a następnie uzupełniony do 600, biorąc udział w walkach pod Wiedniem. Po abdykacji Augusta II Mocnego, regiment przyłączył się do antysaskiej konfederacji warszawskiej, wspierając Stanisława Leszczyńskiego w 1707 roku. Po jego klęsce, gdy August II odzyskał tron, w 1710 roku powstał nowy Regiment Gwardii Pieszej Koronnej pod dowództwem feldmarszałka Jakuba Henryka Fleminga.
W 1710 roku regiment, który w czasie wojny przeszedł na stronę Stanisława Leszczyńskiego, został ukarany zmianą nazwy na regiment królewicza, co obniżyło jego rangę w hierarchii regimentów. W tym samym roku dawny regiment królewicza pod dowództwem generała Z. Rybińskiego zmienił nazwę na regiment generała artylerii koronnej.
Na sejmie w 1717 roku uchwalono nowy etat wojska, który przewidywał zorganizowanie regimentu królewicza z 1000 żołnierzy. W rzeczywistości w 1719 roku stan regimentu wynosił 604 żołnierzy, w tym 136 oficerów i podoficerów oraz 472 szeregowych. Najlepsi żołnierze byli przydzielani do kompanii grenadierskich, a z każdego dziesięciu żołnierzy wybierano starszego szeregowego. Podoficerów mianował szef regimentu spośród wyróżniających się żołnierzy, a oficerów hetman na wniosek szefa jednostki.
W 1745 roku regiment liczył 621 żołnierzy, z tego 424 szeregowych, a w 1755 roku 618 żołnierzy, w tym 480 szeregowych.
Za panowania Augusta III, oddział nosił imię Karola, trzeciego syna króla. W 1719 roku liczył 604 ludzi, w 1732 roku 510 żołnierzy, w tym 26 oficerów, a w 1736 roku wzrósł do 606 żołnierzy. W latach 50-tych liczba ta oscylowała w granicach 618 żołnierzy. W trakcie wojny siedmioletniej stan regimentu wahał się od 582 do 561 żołnierzy (1759-1761).
Sejm roku 1776 wprowadził nowy etat wojska, zmieniając jego strukturę. Regiment miał składać się z 8 kompanii, licząc 467 żołnierzy. W 1786 roku stan regimentu wynosił nadal 467 żołnierzy, a w praktyce 458. Regiment wchodził w skład Dywizji Małopolskiej.
W 1786 roku wprowadzono numerację regimentów piechoty od 1 do 14. Regiment gwardii nie otrzymał numeru, a regiment królewicza nr 2 przetrwał do rozformowania.
Reformy Sejmu Wielkiego zwiększyły stany polskiej piechoty w poszczególnych regimentach. Etaty z października 1789 i maja 1792 roku zakładały istnienie regimentu składającego się z dwunastu kompanii uszykowanych w trzy bataliony, w tym jeden grenadierski i dwa fizylierskie. W praktyce nigdy nie osiągnięto takiej organizacji. W przededniu wojny w obronie Konstytucji 3 maja, 2 regiment piechoty im. Królewicza pod dowództwem Józefa Wodzickiego liczył 1521 żołnierzy.
Regiment w powstaniu kościuszkowskim
W marcu 1794 roku stan regimentu wynosił 1324 żołnierzy, z których 700 miało karabiny. Po bitwie pod Racławicami II batalion nie otrzymał uzupełnień, a pod koniec miesiąca liczył 506 żołnierzy. I batalion, uzupełniony w obozie pod Bosutowem, miał 617 żołnierzy.
We wrześniu II batalion został odkomenderowany z dywizji Kościuszki jako wsparcie dla generała mjr. Sierakowskiego. I batalion, liczący 348 głów, ruszył z dywizją księcia Józefa pod Kamion. Po bitwie pod Maciejowicami z II batalionu pozostało tylko 54 żołnierzy, którzy uczestniczyli w obronie Pragi. I batalion stracił spójność organizacyjną w ostatnich dniach powstania.
W bitwie pod Szczekocinami regimentem dowodził generał mjr Józef Wodzicki, a po jego śmierci płk Konstanty Lucke. Zastępcą Lucke był ppłk Jan Jounga. Majorami 2 regimentu byli: Karol Gramlich, Jan Tolkmit oraz Kajetan Nidecki.
Po powstaniu kościuszkowskim rozbity regiment funkcjonował jeszcze przez pewien czas.
Liczebność regimentu
Etatowe i rzeczywiste zmiany liczebności regimentu po 1777 roku przedstawiały się następująco:
- etat z 1777 – 467 żołnierzy
- faktyczny stan 1 III 1777 – 425 żołnierzy
- etat z 8 X 1789 – 2153 żołnierzy
- etat tymczasowy z 22 I 1790 – 1440 żołnierzy
- etat wojenny 22 V 1792 – 2169 żołnierzy
- faktyczny stan 9 VI 1792 – 1521 żołnierzy
- faktyczny stan IX 1793 – 1342 żołnierzy
- etat z 1 III 1794 – 419 żołnierzy
- faktyczny stan III 1794 – 1349 żołnierzy
Liczebność regimentu w 1792 roku wynosiła 1521, w marcu 1794 roku 1324, w maju 1123, a we wrześniu 1069 żołnierzy.
Struktura regimentu
W 1717 roku struktura regimentu wyglądała następująco:
- 1 szef regimentu – 30 porcji
- 1 pułkownik – 20 porcji
- 1 podpułkownik (obersterlejtnant) – 17,5 porcji
- 1 major – 15 porcji
- 2 kapitanów (agreges) – 9 porcji
- 1 kwatermistrz – 7 porcji
- 1 adiutant – 6 porcji
- 1 audytor – 6 porcji
- 1 lekarz – 5 porcji
- 1 kapelan – 4 porcje
- 4 podchorążych – 1,5 porcji
- 6 oboistów – 1,5 porcji
- 1 regimentstamber (dobosz) – 2 porcje
- 1 regimentswebel (profos) – 2 porcje
- 1 wagenmagister (dowódca taboru) – 2 porcje
- 1 stępka – 1 porcja
- 1 woźnica – 1 porcja
Razem: 25 żołnierzy i 151,5 porcji. Kompanie etatowo liczyły po 110-115 porcji, a skład każdej przedstawiał się następująco:
- 1 kapitan – 12 porcji
- 1 porucznik lub kapitan-lejtnant – 8 porcji
- 1 chorąży – 4 porcje
- 2 sierżantów – 2 porcje
- 1 furrier – 1,5 porcji
- 1 felczer – 2 porcje
- 3 kaprali – 1,5 porcji
- 1 trębacz – 1 porcja
- 2 doboszy – 1 porcja
- 1 woźnica – 1 porcja
- 1 cieśla – 1 porcja
- 62 szeregowych
Razem: 77 żołnierzy i 103 porcje.
Barwy regimentu
W okresie panowania Sasów, umundurowanie piechoty polskiej przeszło całkowitą metamorfozę. Zrezygnowano z niebieskich mundurów kroju polskiego, a strój żołnierzy dostosowano do wzorów saskich.
Na podstawie obrazów z tamtej epoki, Bronisław Gembarzewski opisał umundurowanie żołnierzy regimentu:
Oficer grenadierów z około 1732 roku nosił grenadierki srebrne, rajtroki pąsowe, wyłogi, białe kamizelki, spodnie i kamasze. Lederwerki były również białe, guziki srebrne, a lumtenberger (tulejka na lont) mosiężna. Galony i butoniery były srebrne, a pasek od ładownicy również srebrny, z ładownicą pąsową z galonem i srebrnymi okuciami. Rękawice były łosiowe.
W latach 40-60 XVIII wieku mundur regimentu składał się z Kleinmunderunku (mundur mały) oraz Munduru Wielkiego. Kleinmunderunek zawierał koszulę, półkoszulek, pludry (spodnie), trzewiki, kamasze czarne i białe, podwiązki oraz inne elementy. Mundur wielki składał się z czerwonego sukna (tańszego krabrotu) na kurtkę, białego sukna na pludry, kamizelkę i mankiety, a także kapelusza z galonem i skórzanego halsztuchu.
Uzbrojenie składało się z karabinu skałkowego z flintpasem, pałasza z chwostem wełnianym lub tasaka (dla grenadierów), ładownicy oraz luntenbergery na lonty. Uzbrojenie podoficerów obejmowało pas główny, pałasza z chwostem oraz kurcgewery. Oficerowie posiadali pistolety i szpady. Cała broń była pochodzenia saskiego, a uzbrojenie zakupowano na dziesięć lat.
Żołnierze regimentu
Stanowisko szefa regimentu, związane z dużymi poborami, często uważano za synekurę. Szefowie mieli prawo do awansowania oficerów. Regimentem dowodził zazwyczaj pułkownik, a w sztabie do 1790 roku służyło ośmiu oficerów. W skład sztabu wchodzili: szef regimentu, pułkownik, podpułkownik, major, regimentskwatermistrz, adiutant, audytor oraz regimentsfelczer. Kapitanowie sztabowi zastępowali szefa i pułkownika w dowodzeniu kompaniami. W regimentach było czterech kapitanów, ośmiu poruczników i ośmiu chorążych, co dawało łącznie 30 oficerów, nie licząc kapelana.
Od 1790 roku w regimencie znowu było dwóch majorów i trzech kapitanów z kompanią. W związku z podniesieniem etatu wojska wprowadzono dodatkowego kapitana sztabowego, ośmiu podporuczników i drugiego adiutanta.
Szefowie regimentu
- Bogusław Ernest Denhoff (gen.art. lit. 1717–1737)
- Leon Raczyński (1737)
- gen. lejtn. Jerzy Wilhelm Goltz (1737 zm. 24 kwietnia 1767)
- baron Karol Wojciech Szak z Wittenowa (gen. mjr 6 kwietnia 1763)
- Józef Wodzicki (gen. adjut. 4 lutego 1782)
Pułkownicy
- hrabia Flemming (1718)
- Jan Krzysztof de Bardeleben (gen. mjr zm. 1748)
- August Stanisław Goltz (brat szefa 20 lipca 1748)
- Stefan Sułkowski (1763)
- Jan Jakub Dawid von Grammlich (24 marca 1766)
- Adam Heppen (1789)
Walki regimentu
Piechota gwardii królewskiej brała udział w kampanii przeciwko Gdańskowi w latach 1576-1578, walcząc w bitwie pod Lubieszewem. Uczestniczyła w wojnach inflanckich, w tym w bitwie pod Wielkimi Łukami i Pskowem, a także w 1588 roku pod Byczyną. W latach 1595–1596 broniła kresowych stanic na Ukrainie przed najazdami tatarskimi. W 1598 roku brała udział w wyprawie Zygmunta II Wazy do Szwecji oraz w kampanii inflanckiej 1601 roku, walcząc pod Białym Kamieniem. W 1609 roku 700 węgierskich i 400 polskich piechurów gwardii królewskiej uczestniczyło w wyprawie na Moskwę, walcząc pod Smoleńskiem oraz częścią pod Kłuszynem. Trzystu gwardzistów towarzyszyło hetmanowi pod Cecorą w 1620 roku, a pozostali weszli w skład załóg Chocimia i Kamieńca. Po najazdach Szwedów na Pomorze Gdańskie w 1626 roku, gwardia piesza walczyła pod Gniewem, Puckiem i Malborkiem.
W 1633 roku regiment, dowodzony przez Jana Maydela, wspierał króla w odsieczy Smoleńska. Pod Piławcami został rozbity, ale generał Fromhold von Ludinghausen Wolff odnowił go. Pod nowym dowództwem regiment walczył pod Zborowem i Beresteczkiem, a podczas „potopu szwedzkiego” bronił Krakowa. Ponownie odtworzony, brał udział w oblężeniu Torunia. W 1683 roku walczył pod Wiedniem, a następnie uczestniczył w kampanii podhajeckiej w 1698 roku, inflanckiej w 1701 roku oraz w bitwie pod Kliszowem.
Regiment pieszy Koronny im. Królewicza uczestniczył w konfederacji barskiej, walcząc zarówno po stronie konfederatów, jak i wojsk wiernych królowi.
W 1768 roku brał udział w walkach pod Bydgoszczą, Chodzieżą, Kościanem, Starogrodem i Piotrkowem, a w roku następnym pod Skrzycznem.
W 1792 roku regiment uczestniczył w VII wojnie polsko-rosyjskiej, toczonej w obronie Konstytucji 3 maja, pod dowództwem generała Józefa Wodzickiego, liczącego 1648 żołnierzy. Regiment walczył na froncie litewskim pod Grannem. Generał Michał Zabiełło wyróżnił regiment oraz jego dowódcę bardzo pochlebną opinią.
Po wybuchu Insurekcji kościuszkowskiej 24 marca 1794 roku, I batalion stacjonujący w Krakowie jako pierwsi żołnierze powstańczej piechoty starł się z wojskami rosyjskimi pod Iwaniskami i Dębianami. W bitwie racławickiej I batalion, dowodzony przez mjr. Konstanty Lucke, osłaniał artylerię i walczył na lewym skrzydle z oddziałami generała Pustowałowa, a w decydującym ataku kosynierów atakował równolegle z nimi. W bitwie pod Szczekocinami regiment był już w pełnym składzie. Tam poległ generał Wodzicki, prowadząc swoich żołnierzy na pruskie armaty. 17 i 18 sierpnia regiment bronił Warszawy, walcząc pod Królikarnią i Szczęśliwicami. We wrześniu I batalion został włączony do Dywizji Józefa Poniatowskiego i ścierał się z Prusakami pod Kamionną i Sochaczewem. II batalion skierowano na Podlasie dla wzmocnienia Dywizji gen. Karola Sierakowskiego, w której składzie walczył i został rozbity 10 października w bitwie pod Maciejowicami. Batalion I po odwrocie na południe rozproszył się pod Radoszycami 18 listopada 1794 roku, uprzednio zakopując swoje działa.
Bitwy i potyczki, w których brał udział regiment, obejmowały: konfederację barską, Bydgoszcz, Chodzież, Kościan, Starogród, Piotrków (1768), Skrzynno (9 kwietnia 1769), Krzemień (24 lipca 1792), Racławice (4 kwietnia 1794), Szczekociny (6 czerwca), obronę Warszawy, Szczęśliwice (17, 18 sierpnia), Maciejowice (10 października), Radoszyce (18 listopada).
Hierarchia regimentu
Hierarchia regimentu przedstawia się następująco:
- regiment gwardii (-1710)
- regiment królewicza nr 2 (1710-1786)
- od 1786 regiment 2 królewicza (1786-) ↘ rozformowany w 1795
- regiment królewicza (-1710)
- regiment generała artylerii koronnej (1710-1717)
- regiment artylerii koronnej (1717-)
- regiment fizylerów artylerii koronnej
- batalion fizylerów (-1786)
- regiment fizylerów koronnych nr 5 (1786-1788)
- regiment fizylerów koronnych nr 6 (1788-1989)
- od 1889 regiment 5 fizylerów ↘ rozformowany w 1795
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Krzysztof Bauer: Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06605-1.
Tomasz Ciesielski: Armia Koronna w czasach Augusta III. Warszawa: 2009.
Flanss Reinhard von: Die Infanterie-Regimenter der Kron-Armee: 'Königin von Polen’ und 'Prinz von Polen’ zur Zeit ihres Aufenthalts w (West-)Preußen. Marienwerder 1881.
Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960. T.2 od 1697 do 1794 roku. Warszawa: 1962.
Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1893.
Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
Wacław Szczygielski: Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768-1770.
Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.
Bolesław Twardowski: Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań: Księgarnia Katolicka, 1894.
Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Stanisław Wyrzycki: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. 2 pułk piechoty Legionów. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1992. ISBN 83-85621-05-9.