2 Pułk Wojskowej Straży Granicznej to jednostka organizacyjna Wojskowej Straży Granicznej w okresie II Rzeczypospolitej.
Geneza
2 pułk Wojskowej Straży Granicznej ma swoje korzenie w posterunku nr 5 Straży Gospodarczo-Wojskowej, który znajdował się w Herbach. W listopadzie 1918 roku przybyło tam 30 żołnierzy z POW z Radomska, a dowódcą posterunku został ppor. Lipko. 15 grudnia do Częstochowy przybyli: rtm. Kulwiec, por. Rojkiewicz, por. Sommer, por. Rzempołuch, por. Wilczyński oraz ppor. Leśniewski, mając na celu zorganizowanie 2 dywizjonu Straży Granicznej. Sztab dywizjonu ulokował się w Częstochowie przy ul. Parkowej 14, a ochotników zakwaterowano w koszarach Zawady. 13 stycznia na granicę do Herb wyruszył 1 szwadron pod dowództwem por. Rzempołucha. Był on jednak źle wyposażony, niejednolity w umundurowaniu, niewyszkolony i składający się z żołnierzy o niskim morale, co nie wywarło dobrego wrażenia na mieszkańcach pogranicza, którzy nadali mu przydomek „Franciszkanie”.
2 szwadron dywizjonu formował się w Warszawie i dotarł do Częstochowy w styczniu 1919 roku. Dowództwo nad nim objął por. Marian Karwowski, a żołnierze byli dobrze umundurowani oraz wyszkoleni. Szwadron zajął koszary „Zawady” na 2 piętrze. Niestety, w nocy z 31 stycznia na 1 lutego doszło do pożaru, który spalił większość sprzętu wojskowego. Podczas ich marszu na granicę 4 lutego, 2 szwadron również nie zrobił dobrego wrażenia. Zajął on odcinek od Gniazdowa do Niezdary, a sztab szwadronu ulokował się w Kamienicy Polskiej (Koziegłowy). 4 szwadron pod dowództwem por. Wincentego Karskiego przeszedł do Sosnowca.
Pozostałe szwadrony formowały się w Częstochowie i pełniły tam służbę garnizonową. Żołnierze wstępujący do Straży Granicznej mieli słabą kondycję, a w służbie granicznej dostrzegali możliwość szybkiego zysku. Na granicy panowały korupcja i łapownictwo.
19 lutego 1919 roku do Częstochowy przybył płk Władysław Poledni, który miał za zadanie sformować 2 pułk Straży Granicznej, opierając się na bazie 2 dywizjonu SG.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Wiosną 1919 roku Straż Graniczna przeszła pod wyłączną komendę Ministerstwa Spraw Wojskowych, co wiązało się z nową nazwą. Od tej pory korpus SG nosił miano Wojskowej Straży Granicznej. Oddziały Wojskowej Straży Granicznej w terenie podporządkowano Dowództwom Okręgów Generalnych. Sztab 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej oraz jego II dywizjon podlegał Dowództwu Okręgu Generalnego „Kielce”, natomiast I dywizjon – DOG „Kraków”. Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej działał jako organ inspektorski, kontrolując stan wyszkolenia, sprawności i gotowości bojowej oraz pełnił rolę łącznika między odpowiednimi ministerstwami.
Pułk składał się z dowództwa pułku, ośmiu szwadronów liniowych oraz szwadronu szkolnego. Był podzielony na dwa dywizjony, a każdy dywizjon na cztery szwadrony. Dowództwo pułku oraz szwadron szkolny stacjonowały w Częstochowie, a dowództwa dywizjonów oraz szwadrony były rozmieszczone na granicy.
Szeregowi w przeważającej większości byli narodowości polskiej, głównie z województwa kieleckiego i siedleckiego. Szkolenie podstawowe odbywali w szwadronie szkolnym w Częstochowie, a doskonalące w plutonach szwadronów i na placówkach. Występował znaczny niedobór oficerów oraz starszych podoficerów. Wyżywienie, umundurowanie i uzbrojenie pułku były dobre, chociaż brakowało karabinów maszynowych i koni, na jeden szwadron przypadało około 20 koni.
Jeszcze w kwietniu 1919 roku do Częstochowy przeniesiono 2 i 3 szwadron, kontynuując ich formowanie.
Na początku maja szwadrony zostały ściągnięte z granicy do Częstochowy, a granice obsadziły jednostki liniowe. W Częstochowie rozpoczęto intensywne szkolenie. Większość żołnierzy-ochotników skierowano do jednostek liniowych, a na ich miejsce przybyli rekruci.
W maju 1919 roku podjęto decyzję o wymianie wszystkich żołnierzy 4 szwadronu. To zadanie zlecono wszystkim batalionom zapasowym OGen „Kraków”. Żołnierze „starego” 4 szwadronu przeszli pieszo z Sierszy do Kiedrzynia. Tam stary szwadron został rozformowany i wysłany do Kielc, a jego żołnierze wcieleni do jednostek liniowych.
Aby zapewnić lepsze warunki szkoleniowe, dowództwo II dywizjonu przeniosło 5 i 6 szwadron do Grabówki, gdzie ćwiczono taktykę, regulaminy oraz prowadzono działalność oświatowo-wychowawczą. W tym czasie dowództwo pułku stacjonowało w Kiedrzyniu, a po serii ćwiczeń trafił tam również II dywizjon. Intensywne szkolenie kontynuowano w Kiedrzeniu, a jego zwieńczeniem była „rewia” w Częstochowie przed gen. Roją, podczas której 2 pułk WSG zaprezentował się w sposób należyty i został wysoko oceniony. W tym okresie miały miejsce dezercje oraz samowolne oddalenia.
14 lipca 1919 roku opublikowano rozporządzenie ministra spraw wojskowych dotyczące dyslokacji oraz reorganizacji oddziałów granicznych. II dywizjon 2 pułku WSG został przeformowany na I dywizjon 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej.
Na dzień 15 listopada dowództwo pułku oraz I dywizjon znajdowało się przy ulicy Parkowej 14 na II piętrze, podczas gdy dowództwo II dywizjonu stacjonowało w Kiedrzyniu, a dowództwo dywizjonu szkolnego w koszarach Zawada.
28 listopada pułk otrzymał zadanie obsadzenia 300-kilometrowego odcinka granicy. Wówczas stany osobowe szwadronów wahały się w granicach około 50%. 30 listopada szwadrony wyruszyły na granicę, a dowództwo pułku oraz I dywizjon pozostało w Częstochowie, podczas gdy dowództwo II dywizjonu przeniesiono do Oświęcimia. Poszczególne szwadrony ulokowały się w: 1 – Wieruszów, 2 – Praszka, 3 – Przystajń, 4 – Herby, 5 – Koziegłowy, 6 – Sosnowiec, 7 – Jeleń, 8 – Jowiszowice.
3 marca 1920 roku wiceminister spraw wojskowych generał podporucznik Kazimierz Sosnkowski zmienił nazwę dotychczasowej formacji „Wojskowa Straż Graniczna” na „Strzelców Granicznych”, co wiązało się z nową nazwą pułku.
Służba graniczna
W kwietniu 1919 roku 2 pWSG miało za zadanie obsadzenie granicy od Grabowa do Dziedzic. Sztab pułku oraz II dywizjon pozostawały w Częstochowie, a sztab II dywizjonu w Oświęcimiu.
I dywizjon zajął odcinek granicy od Bobrownik do Dziedzic.
II dywizjon obsadził granicę od Grabowa do Bobrownik, gdzie 5 szwadron zabezpieczył rubież Bobrowniki – Gniazdów, 6 szwadron – Gniazdów – Herby, 7 szwadron – Herby – Praszka, a 8 szwadron – Praszka – Grabów. Sposób obsadzenia granicy przez II dywizjon został zakwestionowany przez Inspektorat WSG, jednak dowództwo OGen „Kielce” utrzymało swoje rozkazy.
14 lipca 1919 roku opublikowano rozporządzenie ministra spraw wojskowych dotyczące dyslokacji i reorganizacji oddziałów granicznych. 2 pułk Wojskowej Straży Granicznej został rozmieszczony na odcinku granicznym od Cieszyna do Białej Przemszy, a dowództwo pułku przeniesiono z Kiedrzynia do Częstochowy.
I dywizjon chronił odcinek od linii Lubczyn – Cieszyn do Herb, a sztab dywizjonu ulokował się w Rudnikach (wcześniej Grabówko). 1 szwadron po sformowaniu w Częstochowie został przeniesiony do Wieruszowa, 2 szwadron stacjonował w Dzietrzkowicach, 3 szwadron w Żytniowie, a 4 szwadron w Kamieńsku.
II dywizjon 2 pułku WSG obsadził granicę na odcinku od Herb do Białej Przemszy, a jego sztab po sformowaniu w Częstochowie kwaterował w Markowicach. 5 szwadron rozmieszczono w Leśnikach, 6 szwadron po sformowaniu w Częstochowie przeniesiono do Koziegłów, 7 szwadron, sformowany w Częstochowie, został przedyslokowany do Niezdary, a 8 szwadron kwaterował w Czeladzi.
W tym samym rozporządzeniu nakazano sformowanie przy pułku 4 szwadronu szkolnego WSG.
Pod koniec 1919 roku oraz na początku 1920 roku miały miejsce dalsze zmiany w dyslokacji pododdziałów Wojskowej Straży Granicznej. 2 pułk WSG miał zastąpić jednostki 7 Dywizji Piechoty oraz Bytomskiego pułku strzelców, obejmując granicę państwa od punktu, w którym zbiegają się granice Galicji z północną granicą Śląska Cieszyńskiego, aż do punktu, w którym granice byłej Kongresówki spotykają się z południową granicą Poznańskiego.
2 dywizjon 2 pułku WSG zabezpieczył granicę dotychczas chronioną przez 3 samodzielny dywizjon WSG. Odcinek ochrony pułku wydłużył się do około 240 km. Granicę od Białej Przemszy do Dziedzic obsadziły 6 i 7 szwadrony 2 dywizjonu, a pozostałe szwadrony, posiadające dłuższe odcinki, przesunęły się w kierunku południowym. Zmiany miały również miejsce w strukturze organizacyjnej pułku. 2 dywizjon, którego sztab przeniesiono do Oświęcimia, składał się tylko z dwóch szwadronów (7 i 8) i podlegał DOG „Kraków”, natomiast 1 dywizjon miał w sumie sześć szwadronów (1–6) i podlegał DOG „Kielce”. Cały 2 pułk WSG, łącznie ze szwadronami 7 i 8 rozmieszczonymi na terenie DOG „Kraków”, podlegał Dowództwu Okręgu Generalnego Kielce. Stan „scentralizowanej” podległości gospodarczej trwał zaledwie kilkanaście dni, po czym szwadrony powróciły pod bezpośrednie podporządkowanie DOG „Kraków”.
Zgodnie z rozkazem Inspektoratu WSG nr 819 z 27 listopada 1919 roku, szwadrony miały zająć następujące odcinki pasa granicznego:
1 szwadron od linii Lubczyna – Cieszęcin (6 km na północ od Wieruszowa) do linii Wróblew – Uschutz (Uszyce). Dowództwo miało być ulokowane w Bolesławcu.
2 szwadron od linii Wróblew – Uschutz (Uszyce) do linii Bobrowo – Psurów. Dowództwo miało być ulokowane w Kowalach.
3 szwadron od linii Bobrowo – Psurów do wsi Łebki. Dowództwo miało być ulokowane w Przystajni.
4 szwadron od wsi Łebki do osady Rudniki Małe. Dowództwo miało być ulokowane w Herbach.
5 szwadron od osady Rudniki Małe do wsi Niezdara. Dowództwo miało być ulokowane w Koziegłowach.
6 szwadron od wsi Niezdara do rzeki Biała Przemsza. Dowództwo miało być ulokowane w Czeladzi.
7 szwadron od rzeki Biała Przemsza do Wisły. Dowództwo miało być ulokowane w Byczynie k/Jaworzna.
8 szwadron od ujścia Białej Przemszy do Wisły oraz dalej do Dziedzic. Dowództwo miało być ulokowane w Jawiszowicach.
Na podstawie relacji rtm. Eugeniusza Karczewskiego z 1930 roku, 7 szwadron pod dowództwem por. Eugeniusza Karczewskiego obsadzał odcinek: Łupki, Herby Polskie, Aleksandria, Leśniki, Hutki oraz Rudniki. Dowództwo szwadronu miało siedzibę w Herbach Polskich, gdzie znajdowała się komora celna oraz punkt przejściowy. Odcinek szwadronu dzielił się na trzy pododcinki, gdzie na każdym stacjonował pluton wystawiający placówkę. Posterunki były oznaczone numerami. Każda placówka posiadała książkę kontrolną z imiennym spisem strzelców pełniących służbę na posterunkach, z oznaczeniem godziny oraz numerem posterunku. Książka ta była przymocowana do stołu i zalakowana pieczęcią. Przy każdej placówce znajdował się posterunek alarmowy, a w razie alarmu każdy wartownik oddawał trzy strzały. Zmiana na posterunkach odbywała się co 4 godziny, a w zimie co 2 godziny, natomiast w nocy wartownicy pełnili służbę parami. Patrole konne wysyłano co 8 godzin, a placówki znajdowały się w prywatnych kwaterach, co stanowiło istotną niedogodność w pełnieniu służby granicznej. Placówki zmieniano co miesiąc.
Rozmieszczenie pułku
Struktura pułku na dzień 17 kwietnia 1919 roku:
dowództwo pułku – Kiedrzyń (2/12)
dowództwo I dywizjonu – Oświęcim
1 szwadron – Babice (3/119)
2 szwadron – Chrzanów (3/177)
3 szwadron – (niesformowany)
4 szwadron – Kierzyń (3/169)
dowództwo II dywizjonu – Grabówka (4/44)
5 szwadron – Grabówka (1/83)
6 szwadron – Grabówka (1/173)
7 szwadron – Kiedrzyń (2/187)
8 szwadron – Częstochowa (2/128)
Żołnierze pułku
Obsada personalna w 1919 roku:
dowódca pułku – płk Władysław Poderni
zastępca dowódcy pułku – ppłk Mikołaj Sosnowski
adiutant pułku – por. Tadeusz Rojkiewicz
drugi adiutant pułku – por. Franciszek Bednarski
naczelny lekarz pułku – por. Jan lekarz Danielski
lekarz weterynarii pułku – mjr Jerzy Jaszczołd
oficer prowiantowy pułku – por. Marian Lipko
drugi oficer prowiantowy – por. Stefan Koziński
oficer kasowy pułku – por. Maurycy Rottenburg
dowódca I dywizjonu – mjr Piotr Popławski
adiutant I batalionu – ppor. Maurycy Krasiński
dowódca 1 szwadronu – kpt. Iskierko Stefan
dowódca 2 szwadronu – por. Zakrzewski Bolesław
dowódca 3 szwadronu – kpt. Wacław Jastrzębski
dowódca 4 szwadronu – ppor. Marian Majewski
dowódca II dywizjonu – mjr Rudolf Wirski
adiutant II batalionu – ppor. Szenajch
dowódca 5 szwadronu – por. Stefan Warchoł
dowódca 6 szwadronu – rtm. Piotr Powszedni
dowódca 7 szwadronu – por. Eugeniusz Karczewski
dowódca 8 szwadronu – rtm. Zygmunt Sosnowski
dowódca szwadronu szkolnego – mjr Włodzimierz Zeigert
zastępca dowódcy szwadronu szkolnego – rtm. Marian Trzciński
Przekształcenia
2 dywizjon Straży Granicznej → II dywizjon 2 pułku Straży Granicznej → II dywizjon 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej (do VI 1919) → 3 samodzielny dywizjon Wojskowej Straży Granicznej (do 1 II 1920) → 3 samodzielny dywizjon Strzelców Granicznych (do V 1921) → 10 pułk Strzelców Granicznych ↘ rozformowany
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Henryk Dominiczak: Granica polsko-niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4.
Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne. Dokumenty organizacyjne. Wybór źródeł. T. 1. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-84-6.
Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918–1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088.
Zarządzenia i wytyczne władz zwierzchnich dotyczące spraw organizacji, reorganizacji i dyslokacji oddziałów 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.8/7.)
Materiały dotyczące spraw organizacyjnych i dyslokacyjnych 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej. Raporty, meldunki, zapytania. 1919-1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
Historie 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej i jego dywizjonów → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.8/172.)
Ordre de Bataille Wojskowej Straży Granicznej 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.6/81.)
Zarządzenia Ministerstwa Spraw Wojskowych w sprawie reorganizacji i zmiany dyslokacji Wojskowej Straży Granicznej oraz uregulowania służby wartowniczej 1919 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
Imienne spisy oficerów inspektoratu, pułków, samodzielnych dywizjonów i szkoły podoficerskiej Wojskowej Straży Granicznej. 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.6/112.)