2 Pułk Jazdy Wołyńskiej

2 Pułk Jazdy Wołyńskiej

2 Pułk Jazdy Wołyńskiej to oddział lekkiej kawalerii, który brał udział w powstaniu styczniowym w 1863 roku, walcząc na terenach Wołynia oraz Podola.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Pułk został utworzony 8 maja 1863 roku w lasach leżących pomiędzy wsiami Troszcza i Karpowiec. W jego skład weszli przedstawiciele elity społecznej z dawnych ziem południowo-wschodnich Rzeczypospolitej. Warto zaznaczyć, że w szeregach pułku, obok Polaków, walczyła także grupa ludności ukraińskiej, licząca kilkadziesiąt osób.

Początkowo struktura pułku obejmowała pięć szwadronów (w tym zarówno pełnych, jak i niepełnych), kompanię kosynierów oraz pluton strzelców. W rzeczywistości pułk nie miał pełnej struktury szwadronowej, składając się z pięciu plutonów. Zgodnie z regulaminem z lat 1860-61, opracowanym przez gen. Józefa Wysockiego i gen. Ludwika Mierosławskiego, szwadron kawalerii powinien mieć 175 żołnierzy, jednak w praktyce często liczył około 120 kawalerzystów. W okresie przełomu kwietnia i maja 1863 roku, Wydział Wojny Rządu Narodowego obniżył etat szwadronu do 152 żołnierzy. W szczytowym okresie pułk liczył około 600 kawalerzystów zorganizowanych w cztery szwadrony po 150 ludzi, a także około 100 kosynierów i 50 strzelców, co łącznie dawało około 750 żołnierzy. 21 marca 1864 roku pułk został rozwiązany.

Kampania na Wołyniu i Podolu

W Troszczy miejscowa społeczność przywitała przybyłych żołnierzy chlebem i solą. Po odczytaniu „Złotej hramoty”, oddział kontynuował marsz. 9 maja w miasteczku Lubar zdobyto przejściowe więzienie dla zesłańców na Sybir, uwalniając aresztowanych. Około 11 maja pułk otrzymał wsparcie w postaci oddziału piechoty żytomierskiej pod dowództwem płk. Augusta Chranickiego oraz oddziału Józefa Machczyńskiego, podczas gdy oddział Leszka Wiszniewskiego operował w powiecie owruckim. Główne dowództwo nad całością zgrupowania sprawował płk E. Różycki.

Dnia 12 maja 1863 roku oddział bez walki zajął miasteczko Połonne. Rosyjska załoga, 8 Brygada Artyleryjska pod dowództwem płk. Pleschina, opuściła oboz przed zbliżającymi się powstańcami, zostawiając zapasy wojskowe. Po zajęciu miasteczka, 2 pułk rozłożył oboz na przedmieściu, zwanym Marjanie, gdzie stacjonował do 16 maja 1863 roku. Różycki wprowadził w Połonnym własne rządy powstańcze, nakazując zniszczenie carskiego orła przybitego na ścianie apteki. Odebrał również uprawnienia i medale urzędnikom, którzy ukryli się lub uciekli.

W dniach 16-18 maja, pułk stoczył walki w miasteczku Miropol z oddziałem sztabskapitana Mikołaja Gienadiewicza Kazanowa (1 i 3 rota 8 batalionu strzelców oraz trzy sotnie kozaków). Po intensywnej wymianie ognia, płk Różycki zarządził wycofanie się do Połonnego. W trakcie postoju w Połonnym, stan pułku wzrósł do 190 jazdy, 50 kosynierów i 40 strzelców. Następnie Różycki skierował się z pułkiem na Podole, wysyłając wcześniej piechotę (kosynierów i strzelców) do płk. Chranickiego w Minkowicach. 19 maja, w Worobijówce, podczas podejścia do miejscowej karczmy, insurgenci stoczyli potyczkę z Rosjanami, którzy po krótkiej obronie skapitulowali, a Różycki wziął do niewoli 39 rosyjskich jeńców.

Z Worobijówki, oddział kontynuował marsz na południe, zatrzymując się na jednodniowy odpoczynek w uroczysku „Hanczarycha”. Dnia 20 maja pułk ruszył w dalszą drogę w okolice Chmielnika. 2 km od miasta, płk Różycki postanowił skierować się na Ułanów, jednak w trakcie marszu zmienił trasę i ostatecznie 2 pułk zatrzymał się na nocleg niedaleko wsi Metyniec. 23 maja kontynuowano marsz w kierunku Chmielnika, do oddziału dołączyło wtedy 50 powstańców z powiatu lityńskiego, dowodzonych przez Włodzimierza Szaszkiewicza.

W trakcie kampanii na Wołyniu i Podolu do pułku dołączył pluton Władysława Ciechońskiego. Płk Różycki, maszerując przez Podole, dostrzegł, że ruch powstańczy w tej prowincji praktycznie nie istnieje, a miejscowa organizacja narodowa, opanowana przez „białych”, przeciwdziałała jego rozprzestrzenieniu. Postanowił więc wrócić na Wołyń, kierując się w stronę pozycji zajmowanych kilka dni wcześniej pod Lubarem. Manewr ten miał na celu uzyskanie wsparcia od gen. Wysockiego. Po przejściu miejscowości Stekowce, jednostka rozbiła oboz w wsi Bratałów, a następnie ruszyła w kierunku południowo-zachodnim, planując dotarcie do powiatu zasławskiego. 24 maja pułk nocował w Chrabużnej. Dzień później maszerował przez Onackowce w okolice Hrycowa. Niedaleko Sulżyna czekała na niego część szwadronu dowodzona przez por. Eustachego Klukowskiego. 25 maja, w okolicy Laszek, pułk stoczył bój z dwoma rosyjskimi rotami piechoty. Sytuacja pułku, z uwagi na wiadomości o upadku powstania na Rusi oraz coraz większe trudności w uniku przed osaczającymi go oddziałami rosyjskimi, wywołała wśród żołnierzy defetyzm i dezercje, co skłoniło płk. Różyckiego do planowania przedarcia się do Galicji Wschodniej.

Bitwa pod Salichą Małą

26 maja 1863 roku, na zachód od wsi Salicha Mała, płk Różycki postanowił stoczyć bitwę z 720-osobowym oddziałem rosyjskim pod dowództwem sztabskapitana Michno. Przed bitwą, z powodu strat i dezercji, do dyspozycji pułku pozostało jedynie 284 żołnierzy zorganizowanych w pięciu szwadronach. Różycki zostawił trzy szwadrony na drodze i wycofał się w szyku obronnym, podczas gdy dwa pozostałe oczekiwały na dalsze rozkazy. Pułk zajął pozycję na wzniesieniu, 1500 kroków od Salichy Małej, a dowódca nakazał uformowanie oddziału w dwie linie, z rezerwą do obrony tyłów. Pierwsza linia składała się z 1 i 2 szwadronu, druga z 3 i 5 szwadronu, a rezerwę tworzył 1 pluton 2 szwadronu oraz 4 szwadron, który później dołączył do 3 szwadronu. Lewe skrzydło pułku opierało się o wąwóz, a prawe było odkryte na pagórku. Rosjanie, przekonani o rzekomym wycofywaniu się 2 pułku, wyszli za nim z wsi na pole porośnięte zbożem. Rosyjska kompania zaczęła formować tyralierę i ostrzeliwać powstańców, jednak ich strzały były niecelne, omijając polskich żołnierzy. W międzyczasie nieprzyjaciel formował do walki swoich żołnierzy. Na lewym skrzydle sztabskapitan Michno umieścił 120 kozaków, a na prawym rozkazał piechocie utworzyć czworobok. Kiedy trzy boki czworoboku rosyjskiego były już uformowane, czwarty przypierał do wsi. W momencie, gdy kilkadziesiąt wozów, z których piechota jeszcze nie wysiadła, stało na placu, płk Różycki wydał rozkaz pierwszej linii, składającej się z 120 koni, aby ruszyła do ataku. Żołnierze ruszyli do szarży na rosyjską formację, pokonując 1200 kroków pod ciągłym ostrzałem tyraliery i rotowym ogniem piechoty. Rosyjski ostrzał nie był w stanie zatrzymać ich natarcia, które zaskoczyło kozaków, zmuszając je do ucieczki do lasu, a polscy kawalerzyści rozbili tyralierę. Gdy zbliżyli się do czworoboku piechoty, zaatakowali lancami i szablami. August Mazewski z własnym szwadronem wpadł w sam środek rosyjskich żołnierzy, powodując wśród nich wielką rzeź. Rosyjska formacja została rozbita, a ich próby utworzenia nowej zostały udaremnione przez szybki atak polskiej jazdy, co zmusiło Rosjan do ucieczki do wsi lub lasu, porzucając broń. Marian Dubiecki wspomniał, że sztabskapitan Michno, dowódca zgrupowania rosyjskiego, cały bój przesiedział pod mostem, chroniąc swoje życie, za co po upadku powstania był sądzony przez rosyjski sąd polowy w twierdzy kijowskiej.

Bitwa zakończyła się zwycięstwem Polaków, a oddział rosyjski został prawie całkowicie zniszczony. Według polskich źródeł, w wyniku starcia zginęło około 200 rosyjskich żołnierzy, w tym 3 oficerów i 1 podchorąży. Zorganizowanym sposobem, do Starokonstantynowa wycofał się tylko 53-osobowy pluton piechoty. Pozostali z trudem dołączali do niego przez następne dni. Po polskiej stronie zginęło 12 żołnierzy, a 21 zostało rannych, w tym 3 oficerów. Polegli pod Salichą Małą to: Bazyli Barowski, Bulewicz, Dobrzęcki, Dobrzycki, Olszewski, Pawłowski, Podgórski, Niepokojczycki, Solecki, Antoni Szerenkowski, Umiński i Ludwik Wosiński, którzy zostali pochowani z wojskowymi honorami. Rany odnieśli m.in.: dowódca szwadronu August Mazewski, Karol Kozakiewicz, Michał Krzyżanowski oraz Stanisław Żółkiewski, który zmarł niedługo później na skutek odniesionych obrażeń.

28 maja pułk przekroczył granicę rosyjsko-austriacką w okolicach wsi Szczasówki i wszedł do Galicji Wschodniej. Aresztowani powstańcy zostali osadzeni w twierdzach oraz więzieniach austriackich, takich jak Jan Burzyński w Ołomuńcu oraz Franciszek Janiszewski w Köenigstein.

Pobyt w zaborze austriackim

Większość powstańców przed przybyciem Austriaków zdołała się ukryć, a konie zostały rozkulbaczone. Dzięki temu aresztowano tylko kilkudziesięciu żołnierzy. Na początku czerwca 1863 roku 2 pułk liczył 200 osób w 3 niepełnych szwadronach. Żołnierze zostali rozlokowani przez miejscową organizację narodową w pobliżu Tarnopola, stacjonując w dworach okolicznych Polaków, m.in. w Klebanówce.

2 lipca 1863 roku korpus gen. Wysockiego próbował na nowo wzniecić powstanie na Wołyniu, jednak w bitwie o przygraniczne miasteczko Radziwiłłów poniósł klęskę. W wyniku tego Rząd Narodowy 10 lipca 1863 roku mianował płk. E. Różyckiego głównodowodzącym wojsk ziem ruskich, awansując go jednocześnie na generała brygady. 30 października 1863 roku dowództwo pułku objął gen. Chalecki. 2 Pułk Jazdy Wołyńskiej został przemianowany w połowie stycznia 1864 roku na 2 Pułk Jazdy Ruskiej.

21 marca 1864 roku gen. Chalecki wydał ostatni rozkaz dzienny, w którym uzasadniał konieczność rozwiązania oddziału. Większość żołnierzy, otrzymawszy pieniądze ze sprzedaży koni, udała się na emigrację.

Sztandar pułku

Sztandar pułku miał prostokątny kształt, wykonany z dwóch poprzecznych brytów cienkiego amarantowego jedwabiu. Brzegi były obszyte złotym sznurem i ozdobione dwoma złotymi chwastami. Na awersie znajdował się haftowany białą nicią Orzeł Biały z złotą koroną na głowie i rozłożystymi skrzydłami. Pod orłem umieszczono półkolisty napis: „Za Naszą i Waszą Wolność”. Na rewersie widniał herb Rusi, przedstawiający św. Michała Archanioła trzymającego w prawej ręce obnażony miecz, a w lewej pochwę. Na dole znajdował się napis w języku rusińskim: „Za Woliu Rusi, Polszczi i Łytwy”.

Tradycja

2 Pułk Jazdy Wołyńskiej nawiązywał do historii 1 Pułku Jazdy Wołyńskiej z powstania listopadowego i jest wymieniany w podręcznikach historii jako jedna z najlepszych formacji w czasie powstania styczniowego. Jego tradycje kontynuował 19 Pułk Ułanów Wołyńskich, który odznaczył się w walkach w 1920 i 1939 roku, a także szwadron pułku odtworzony w 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej.

Upamiętnienie

Walki powstańców styczniowych zostały upamiętnione na Ukrainie. 26 maja 2013 roku w wsi Salicha Mała odsłonięto pomnik upamiętniający bitwę 2 Pułku Jazdy Wołyńskiej, w której brała udział także znaczna grupa ludności rusińskiej.

Obsada personalna pułku

Skład pułku:

• dowódcy pułku:
• płk Edmund Różycki
• gen. Czapski (-30 X 1863)
• gen. mjr Jan Chalecki (30 X 1863-)
• adiutant – Aleksander Frankowski;
• dowódca 1 dywizjonu mjr Hieronim Ruszczewski (od 1 X 1863-)
• dowódca 2 dywizjonu mjr August Mazewski
• dowódca 1 szwadronu por. Eustachy Klukowski,
• dowódca 2 szwadronu rtm. Józef Maczyński,
• dowódca 3 szwadronu rtm. Edward Nałęcz,
• dowódca 4 szwadronu – Julian Sierzputowski
• oboźny i gospodarz Antoni Miaskowski
• kapelan ks. Eustachy Szczeniowski
• komisarz RN Stanisław Dunin

18 stycznia 1864 roku pułk zmienił nazwę na 2 Pułk Jazdy Ruskiej.

żołnierze pułku:

• Leon Syroczyński
• Jan Burzyński

Przypisy

Bibliografia

Radosław Strużyk. 2 Pułk Jazdy Wołyńskiej w powstaniu styczniowym 1863–1864. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 3, 2015. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.