2 Pułk Artylerii Ciężkiej Ziemi Chełmskiej im. Hetmana Jana Zamoyskiego (2 pac)
To oddział artylerii ciężkiej Wojska Polskiego, który funkcjonował w czasie II Rzeczypospolitej. Pułk został utworzony w 1921 roku na podstawie 3., 13. i 17. dywizjonu artylerii ciężkiej. Te dywizjony brały udział w walkach podczas konfliktów polsko-ukraińskich oraz w wojnie polsko-bolszewickiej. W okresie międzywojennym pułk stacjonował w garnizonie Chełm Lubelski, podlegając dowódcy 2 Grupy Artylerii. W 1939 roku pułk zmobilizował m.in. 13., 27. i 3 dywizjon artylerii ciężkiej do działań wojennych.
W kampanii wrześniowej dywizjony „wojennego” 2 pac działały na różnych frontach operacyjnych.
Geneza i walki przyszłych pododdziałów 2 pac
Formowanie i działania 3 dywizjonu artylerii ciężkiej (I/2 pac)
W listopadzie 1918 roku w Krakowie rozpoczęto formowanie 1 pułku artylerii pod dowództwem płk. Ignacego Ledóchowskiego. 20 grudnia 1918 roku 3 bateria pod dowództwem por. Łopatkiewicza została przetransportowana do Lwowa, gdzie jako oddział artyleryjski „Bereta” broniła miasta przed atakami Ukraińców. 2 bateria pod dowództwem por. Ferbera walczyła w rejonie Chyrowa, Żurawicy, Przemyśla oraz Sądowej Wiszni. Dowództwo dywizjonu, wraz z 1 baterią, brało udział w walkach na Śląsku Cieszyńskim. W maju baterie połączyły się w Chyrowie, a następnie wyruszyły do walki z Ukraińcami. 17 lipca dywizjon dotarł do Husiatyna, a pod koniec sierpnia został przerzucony w rejon Wilna, biorąc udział w operacji wyzwolenia miasta.
Od 14 maja dywizjon walczył nad Berezyną, wspierając pułki 3 Dywizji Piechoty Legionów. W połowie czerwca I/3 pac został przeniesiony na Ukrainę, gdzie stawiał czoła kawalerii Siemiona Budionnego. W wyniku walk odwrotowych poniósł znaczne straty, co zmusiło do przekształcenia 1 baterii w kolumnę amunicyjną, a 3 baterię wycofano z frontu z powodu braku amunicji. W tym czasie I/3 pac został przemianowany na 3 dywizjon artylerii ciężkiej.
13 dywizjon artylerii ciężkiej (II/2 pac)
Pod koniec 1918 roku w Francji rozpoczęto formowanie trzech baterii 1 pułku artylerii ciężkiej. Po przetransportowaniu do Polski, dywizjon przeszedł chrzest bojowy w rejonie Rafajówki. W czerwcu 1919 roku baterie przerzucono do Częstochowy, gdzie stanowiły odwód Naczelnego Dowództwa na froncie przeciwko Niemcom. W sierpniu 1 bateria wyruszyła na front wschodni i do końca wojny walczyła jako oddział detaszowany pułku.
Na początku 1920 roku dywizjon, bez 1 baterii, został przetransportowany z Częstochowy do Dubna, a następnie skierowany pod Kijów, gdzie zabezpieczał przeprawy na Dnieprze. W maju baterie przeniesiono na front północny, gdzie walczyły w składzie 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej.
Od 4 lipca prowadziły działania opóźniające, walcząc w rejonie Krajska, Wołożyna i Wiszniewa. Po dalszej ewakuacji, od 12 sierpnia toczyły walki na przedmościu Warszawy. 16 sierpnia wycofano je na odpoczynek, a pod koniec września przegrupowano do Równego i następnie do Dubna, gdzie przekształcono je w 13 dywizjon artylerii ciężkiej.
17 dywizjon artylerii ciężkiej (III/2 pac)
W pierwszej połowie 1919 roku sformowano baterie 1 pułku artylerii ciężkiej wielkopolskiej. Pierwsza bateria walczyła w rejonie Szubina i Nakła, a także w Kołaczkowie, Gołańczy, Rybowie i Połajewie. 24 czerwca została przerzucona do Małopolski Wschodniej na front przeciwukraiński, biorąc udział w ofensywie pod Biłką, Janczynem i Husiatynem. W sierpniu wróciła do Poznania.
W tym samym czasie 7 bateria działała w rejonie Inowrocławia i Międzychodu. W styczniu 1920 roku trzy baterie stworzyły I/17 pac, a pod koniec kwietnia dywizjon dołączył do walczącej na froncie przeciwbolszewickim 17 Dywizji Piechoty. W trakcie działań opóźniających dywizjon utracił wszystkie działa, a niedobitki I/17 pac przewieziono do Leszna, gdzie po reorganizacji przekształcono go w 17 dywizjon artylerii ciężkiej.
Bilans walk
W czasie walk zginęło 5 oficerów oraz 78 szeregowych. Rannych zostało 5 oficerów i 42 szeregowych, a około 200 koni stracono. 11 żołnierzy odznaczono Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari, 9 oficerów czterokrotnie Krzyżem Walecznych, a 28 oficerów i 104 szeregowców odznaczono tym odznaczeniem jedno-, dwu-, lub trzykrotnie.
Pułk w okresie pokoju
Pułk został sformowany w 1921 roku w garnizonie Chełm. W 1923 roku w jego skład wchodziły: dowództwo, trzy dywizjony artylerii ciężkiej po trzy baterie, kadra oddziału łączności oraz kadra baterii zapasowej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Na koniec 1921 roku do Chełma Lubelskiego zaczęły napływać pododdziały przewidziane do sformowania „pokojowego” 2 pułku artylerii ciężkiej. 18 października z okolic Dukszt przybył samodzielny 3 dywizjon artylerii ciężkiej, który wkrótce przemianowano na I/2 pac. Zgodnie z rozkazem DOGen. Lublin L.dz. 1713/Org. bateria zapasowa 3 dac dała początek dowództwu pułku, kadrze baterii zapasowej oraz pododdziałowi łączności. 28 października formalnie w skład nowo formowanego pułku wszedł 13 dywizjon artylerii ciężkiej, który stał się II/2 pac, do macierzystej jednostki dołączając w 1922 roku. W lipcu 1922 roku do garnizonu w Chełmie przybył dotychczasowy II/7 pac, przekształcając się w III dywizjon 2 pac. W ten sposób zakończono formowanie „pokojowego” 2 pułku artylerii ciężkiej.
Na podstawie planu mobilizacyjnego „S” pułk miał sformować oddziały, w tym 2 pac o etatach wojennych składający się z 3 dywizjonów po 3 baterie, z których 7. i 14. miały być wyposażone w dwie armaty każda, a 2., 3., 5. i 6. baterie w trzy haubice każda. Łącznie planowano 6 armat kal. 105 mm i 12 haubic kal. 155 mm. Ponadto planowano sformować 21 samodzielną baterię artylerii plot, składającą się z 3 dział 3-calowych wz. 02; dowództwo 5 Brygady Artylerii, 21 pluton maskowania; 21 kompanię pomiarów artylerii, baterię marszową I/2 pac, baterię zapasową pułku, szefostwo artylerii oraz służby uzbrojenia nr 5. W kolejnych latach plany mobilizacyjne były modyfikowane, a część zadań zdjęto z pułku. W latach trzydziestych nie mobilizowano już kompanii pomiarów artylerii nr 21, samodzielnej baterii artylerii nr 21, plutonu maskowania nr 21 oraz dowództwa Brygady Artylerii nr 5. Zgodnie z rozkazem Departamentu Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. z 2 grudnia 1938 roku, postanowiono wydzielić baterię armat kal. 105 mm z pułku, która została przesunięta do Brześcia, wchodząc w skład samodzielnego 30 dac. W jej miejsce odtworzono nową baterię tego kalibru.
Zakwaterowanie
Warunki zakwaterowania w Chełmie Lubelskim były bardzo niewystarczające. Oficerowie mieszkały w starych, częściowo spróchniałych i zagrzybionych budynkach, a kasyno oficerskie wymagało pilnego remontu. Kadra podoficerska zajmowała cztery budynki, z których tylko dwa spełniały normy. Około 25% podoficerów mieszkało w mieście, a część z rodzinami w budynkach bateryjnych. Budynki dla kanonierów I i II dywizjonu były drewniane z cementowymi podłogami, a każda z baterii miała oddzielny budynek, spełniający wymagane normy. III dywizjon zajmował część budynku murowanego w rejonie koszar 7 pułku piechoty Legionów, nie posiadając świetlic i sal wykładowych. Pułk nie miał odpowiedniego zaplecza logistycznego, a kuchnie były zbyt małe, natomiast ustępy były nieodpowiednie pod względem sanitarnym, oddalone o 50 kroków od budynków mieszkalnych. Część studni na terenie koszar była również nieużyteczna. Stajnie były prymitywne i ciasne, a brakowało magazynów na uprzęż i furaż, krytej ujeżdżalni oraz wozowni.
Dodatkowym problemem była lokalizacja koszar, otoczonych prywatnymi parcelami, co prowadziło do konfliktów z właścicielami posesji. Na początku lat trzydziestych część przyległych gruntów wykupiono i zorganizowano na nich plac do ujeżdżania koni. Dobrej jakości były nowe działownie, które wybudowano w połowie lat dwudziestych. Pułk mógł się również pochwalić doskonałą łaźnią. Wiosną 1938 roku dowódca pułku zarządził gruntowne porządkowanie i upiększanie rejonu koszar poprzez sadzenie drzew, krzewów, żywopłotów oraz zakładanie trawnika. Decyzja ta miała na celu nie tylko poprawę estetyki, ale również utrudnienie obserwacji terenu koszar z ziemi i z powietrza.
Kultura i rozrywka
Życie kulturalne żołnierzy koncentrowało się głównie w świetlicach. Oprócz zajęć świetlicowych organizowano zbiorowe wyjścia do kina, zazwyczaj w czwartki na seans o 19.00 w kinoteatrze „Strzelec”. Na podstawie umowy z dyrekcją, szeregowi mogli nabywać bilety w cenie 10 groszy. W latach trzydziestych szeregowi uczęszczali wyłącznie do kina „Corso”. W 1932 roku rozpoczął działalność Teatr Żołnierski 2 pac, który na inaugurację wystawił rewę pt. „Pije Kuba do Jakuba”. Ceny biletów wynosiły 50 groszy dla oficerów i osób cywilnych, 30 groszy dla podoficerów zawodowych i nadterminowych, a dla szeregowych wstęp był bezpłatny. W garnizonie kilka razy do roku swoje sztuki wystawiał teatr lubelski oraz Teatr Objazdowy z Warszawy. Rozrywka kadry ograniczała się głównie do wzajemnych wizyt w domach, spotkań w kawiarniach, klubie garnizonowym oraz w pomieszczeniach organizacji społeczno-politycznych. Organizowano również zabawy i odczyty, a kadra pułku chętnie uczestniczyła w imprezach organizowanych przez 7 pułk piechoty Legionów.
Święta państwowe i pułkowe
W życiu pułku istotnymi wydarzeniami były święta państwowe oraz kościelne. Z nieznanych powodów, 15 maja, czyli święto pułkowe upamiętniające walki pod Chyrowem, nie było obchodzone zbyt uroczyście. Oficjalnie zatwierdzone Dziennikiem Rozkazów MS Wojsk z 19 maja 1927 roku, poz. 174, miało jedynie kilka razy bardziej uroczystą oprawę. Był to dzień wolny od zajęć, połączony z mszą, żołnierskim obiadem i zawodami sportowymi.
Z wielkim znaczeniem dla pułku było nadanie mu pełnej nazwy. Ostatecznie, 10 czerwca 1938 roku, minister spraw wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki nadał 2 pułkowi artylerii ciężkiej nazwę „2 Pułk Artylerii Ciężkiej Ziemi Chełmskiej im. Hetmana Jana Zamoyskiego”, z zastrzeżeniem, że „żołnierze pułków inicjałów na naramiennikach nie noszą”. 11 listopada 1938 roku podczas uroczystości w kinie „Corso”, pułk otrzymał dyplom honorowego obywatelstwa Chełma, który odebrał zastępca dowódcy pułku ppłk Władysław Bednarski.
Inspekcje w pułku
Inspekcje w jednostkach wojskowych miały na celu ocenę stopnia przygotowania do działań wojennych. W ich trakcie sprawdzano m.in. poziom wyszkolenia i fachowego przygotowania żołnierzy. W drugiej połowie lat dwudziestych inspekcji dokonywał gen. dyw. Kazimierz Dzierżanowski, który stwierdził bardzo niskie stany ćwiczebne wojsk. Na 762 szeregowych ćwiczyło jedynie 392. Znajomość dział i działoczynów oraz wyszkolenie strzeleckie oceniono na bardzo dobre, podczas gdy wyszkolenie piesze jako dostateczne, jazda konna, obrona przeciwgazowa oraz wychowanie fizyczne jako dobre. Kadra pułku uzyskała wysoką ocenę, a wiele podoficerów uczęszczało na różnorodne zajęcia dokształcające. W stosunku do etatu brakowało około 100 podoficerów. Skład żołnierzy zasadniczej służby przedstawiał się następująco: około 64% Polaków, 25% Rusinów i Ukraińców, 5% Żydów oraz 4% Niemców. 32,7% to analfabeci, a 37,8% półanalfabeci. Na wyposażeniu pułku znajdowały się 3 armaty kal. 105 mm, 13 haubic kal. 155 mm, 100 kb francuskich, 21 kbk i 24 ckm. Do etatu brakowało jednej armaty, która była w naprawie w Zbrojowni nr 2 w Warszawie, oraz 5 haubic. Siedem innych haubic wymagało naprawy. Stan dział i ckm był dobry, natomiast karabinów i amunicji do nich – zły. Brakowało również 96 koni.
W latach trzydziestych poziom wyszkolenia utrzymywał się na wysokim poziomie, co potwierdzają inspekcje prowadzone przez gen. Stanisława Burchardta-Bukackiego. Inspektor oceniał całą kadrę jako dobrą pod względem taktycznym. Przygotowanie do walki w natarciu, rozpoznanie, opóźnianie oraz ubezpieczanie były na dobrym poziomie, natomiast współdziałanie z innymi broniami i wytrzymałość fizyczna oceniono jako bardzo dobre. Wysoko oceniano również szkołę podoficerską pułku. Kurs, który odbył się w okresie między 21 września 1936 a 13 lutego 1937, ukończyło 7 szeregowych z wynikiem bardzo dobrym, 27 z wynikiem dobrym, 7 z dostatecznym, a jeden osiągnął wynik niedostateczny.
2 pac w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
Pułk był jednostką mobilizującą. Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” sformował w dniach 14–16 sierpnia 1939 roku:
- I dywizjon 2 pac typ I dla Korpusu Interwencyjnego
- dywizjon artylerii ciężkiej typ II nr 13 dla 13 DP
- pluton taborowy nr 13 dla 13 DP
- dywizjon artylerii ciężkiej typ II nr 27 dla 27 DP
- pluton taborowy nr 27 dla 27 DP
Od 31 sierpnia 1939 roku, w I rzucie mobilizacji powszechnej:
- dowództwo 2 pułku artylerii ciężkiej dla Armii Odwodowej „Prusy”
- II dywizjon 2 pułku artylerii ciężkiej typ I dla Armii Odwodowej „Prusy”
- dywizjon artylerii ciężkiej typ II nr 3 dla 3 DP Leg.
- pluton taborowy nr 3 dla 3 DP Leg.
Od 4 września 1939 roku, w II rzucie mobilizacji powszechnej, zmobilizowano lub rozpoczęto mobilizować:
- Ośrodek Zapasowy Artylerii Ciężkiej nr 1
- pluton marszowy artylerii ciężkiej typ I nr 2
- polowy szpital weterynaryjny nr 21
- polowy szpital weterynaryjny nr 22
Jako pierwszy zmobilizowano 13 dywizjon artylerii ciężkiej dla 13 DP. Dywizjon został zmobilizowany w terminie, bez specjalnych trudności. 15 sierpnia wieczorem został załadowany do transportów kolejowych i odjechał do dywizji w składzie Korpusu Interwencyjnego na Pomorze. Jako drugi zmobilizowano 27 dywizjon artylerii ciężkiej dla 27 DP. Również został zmobilizowany na czas, ale z bardzo słabymi końmi i wozami. 16/17 sierpnia dywizjon został załadowany do transportów kolejowych i odwieziony na Pomorze. I dywizjon 2 pułku artylerii ciężkiej zmobilizowano w terminie, bez zakłóceń. Poważnym problemem dywizjonu była mała ilość koni odpowiednich dla artylerii ciężkiej, co utrudniało organizację transportu. 18 sierpnia dywizjon rozpoczął załadunek do transportów kolejowych, a do 21 sierpnia został przewieziony trasą Kowel, Brześć n/B., Siedlce, Warszawę, Łowicz, Kutno i Toruń do Gniewkowa koło Bydgoszczy, gdzie włączono go w skład Korpusu Interwencyjnego. Dywizjon kwaterował w Gniewkowie oraz w dwóch sąsiednich wsiach. 22 sierpnia z dywizjonu zdezerterowało dwóch żołnierzy pochodzenia niemieckiego. II dywizjon oraz dowództwo pułku mobilizowane były w mobilizacji powszechnej do 5 września, przeznaczone do składu Armii Odwodowej „Prusy”.
Działania bojowe
Dywizjony „wojennego” 2 pac w czasie kampanii wrześniowej działały na różnych obszarach operacyjnych. I dywizjon był wyposażony w dwanaście 105 mm armat wz.29 Schneider, natomiast II dywizjon posiadał dwanaście 155 mm haubic wz. 1917.
I dywizjon 2 pac
I dywizjon po zmobilizowaniu wszedł w skład Korpusu Interwencyjnego. W nocy z 31 sierpnia na 1 września, podczas marszu z Gniewkowa do Torunia-Rudaka, został oddany do dyspozycji dowódcy Armii „Pomorze”. 3 września o godz. 3.00, po dwóch nocnych przemarszach, dotarł do miejscowości Rudak. Od 4 września podlegał gen. bryg. Stanisławowi Grzmot-Skotnickiemu, który organizował obronę linii Wisły od Solca Kujawskiego do rzeki Drwęcy. 5 września przed wieczorem I/2 pac zajął stanowiska ogniowe na terenie poligonu toruńskiego, osłaniając marsz jednostek Grupy Operacyjnej „Wschód” gen. bryg. Mikołaja Bołtucia. 6 września został przydzielony do 4 Dywizji Piechoty, a po kolejnym nocnym marszu 7/8 września osiągnął rejon Brześcia Kujawskiego i Kruszyna. Po dziennym wypoczynku, nocą 8/9 września dotarł do Szewskich Bud. Kolejnej nocy maszerowano przez Łanięta, Strzelce; z powodu zmęczenia koni i ludzi po ponad 40 km marszu, dywizjon stanął na postój w okolicach Kotliska.
W bitwie nad Bzurą
W nocy 10/11 września I/2 pac osiągnął rejon na zachód od Orłów, gdzie około godz. 9.00 zajął stanowiska ogniowe. 1 i 2 bateria wsparły ogniem armat natarcie piechoty na Bielawy. Przed wieczorem dywizjon pomaszerował, by zająć stanowiska nad rzeką Bzurą, w pobliżu miejscowości Sobota. Podczas marszu bateria 3/2 pac została ostrzelana przez niemiecki samolot; zginął kanonier i utracono dwa konie. Nocą dywizjon przeprawił się przez Bzurę i zajął do świtu 12 września stanowiska ogniowe w rejonie folwarku Mroga, w pobliżu Bielawy. Około godz. 11.00 I/2 pac otworzył ogień do niemieckiej artylerii, a następnie do kontratakującej piechoty niemieckiej. Dywizjon wchodził w skład artylerii dywizyjnej 4 DP jako grupa ogólnego działania, wspierając natarcie 4 DP w kierunku Głowna. O godz. 19.00 dywizjon zajął stanowiska w rejonie Rulic, skąd wspierał natarcie 4 DP poprzez Władysławów i Wolę Zbrożkową na Głowno. Po godz. 22.00 dywizjon otrzymał rozkaz wycofania się do rejonu Orłów. 13 września dywizjon przeszedł do rejonu Dębowej Góry, gdzie wypoczywał. W nocy dywizjon przegrupował się do Szymanowic koło Zdun, gdzie od godz. 9.00 14 września zajął stanowiska ogniowe. Razem z 4 dywizjonem artylerii ciężkiej oraz dywizjonem I/4 pal tworzył grupę artylerii ogólnego działania, wspierając walkę 67 pułku piechoty w rejonie Lisiewice, Dąbkowice Górne i Dolne. Ostrzeliwał niemieckie baterie, które z kolei ostrzeliwały piechotę 4 DP. 15 września I/2 pac wspierał obronę północnego brzegu Bzury na odcinku Urzecze-Małszyce w obliczu natarcia niemieckiej 24 DP. O godz. 18.00 dywizjon otrzymał rozkaz zwinięcia stanowisk i odmarszu do rejonu Różyce koło Łowicza.
Rano 16 września dywizjon dołączył do swoich taborów we wsi Różyce, wychodząc z podporządkowania 4 DP. Około godz. 15.00 tabory dywizjonu sformowały kolumnę marszową. W tym momencie zostały ostrzelane przez artylerię niemiecką oraz kilka czołgów; oficer żywnościowy ppor. Stefan Kozicki opanował panikę wśród taborytów. Dywizjon podjął marsz w kierunku Karsznic Dużych. W trakcie wychodzenia dywizjonu z Różyc, w sąsiedniej wsi niemiecka artyleria i czołgi ostrzelały tabory innej jednostki, co spowodowało panikę i spowodowało zamieszanie w I dywizjonie. Uległo to podziałowi dywizjonu na trzy grupy: dowództwo dywizjonu, 1 i 2 bateria w jednej grupie, 3 bateria w drugiej, a tabory w trzeciej. Podczas przechodzenia otwartych przestrzeni dywizjon był ostrzelany przez niemiecką artylerię i niemieckie patrole pancerne. Od tego momentu nie są znane jako pewne losy pierwszej grupy dywizjonu. Prawdopodobnie dowództwo I/2 pac z 1/2 pac i 2/2 pac dotarło do Lwówka, gdzie 17 września zostały zbombardowane przez lotnictwo niemieckie, ponosząc duże straty. W wyniku tego porzucono sprzęt artyleryjski. Niewielkim grupom udało się przedrzeć do Modlina, lub uległy rozbiciu przedzierając się przez Puszczę Kampinoską do Warszawy, a pozostali dostali się do niemieckiej niewoli. Tabory dywizjonu zostały wzięte do niewoli 17 lub 18 września na północ od Łowicza.
3/2 pac wycofała się na północ bez strat, docierając 16 września do Luszyna. W Luszynie bateria zajęła obronę ppanc., a jeden z działonów ostrzelał skraj lasu w Woli Stępkowskiej, z którego wycofały się kompanie niemieckiego 1 pułku czołgów. Marsz baterii drogami polnymi spowodował nadmierne zmęczenie koni oraz grzęźnięcie armat w piaszczystych drogach. Wieczorem do baterii dotarł łącznik od mjr. Alojzego Dylli z nakazem marszu przez Lwówek, Sanniki w kierunku Wyszogrodu. Podjęto nocny marsz 16/17 września. Po ugrzęźnięciu jednego z dział w piasku pozostał przy nim por. Lorentz, a reszta pod dowództwem ppor. Moyseowicza pomaszerowała dalej, docierając o godz. 6.00 do Lwówka. Por. Lorentz nie dołączył już do 3/2 pac. O godz. 8.00 bateria została silnie zbombardowana, ponosząc znaczne straty osobowe oraz w koniach. Z uwagi na brak możliwości ciągnięcia armat, pozostawiono je, topiąc zamki w bagnie. Ocalała część baterii ruszyła w kierunku Iłowa, docierając o godz. 21.00 na miejsce. Po odpoczynku wyruszono w kierunku Warszawy. 18 września przed południem żołnierze 3 baterii dostali się do niemieckiej niewoli.
II dywizjon 2 pac
1 września, w południe, Chełm Lubelski został zbombardowany przez lotnictwo niemieckie, co spowodowało trudności w mobilizacji. 2 września, około godz. 14, miał miejsce drugi nalot, który wywołał pożar w gorzelni; do gaszenia pożaru skierowano żołnierzy 2 pac. 5 września jako pierwsza wyjechała transportem kolejowym z Chełma bateria 5/2 pac, trasą przez Brześć n/B., Czeremchę, Siedlce do Warszawy, gdzie stała na Dworcu Wschodnim do 8 września z powodu braku możliwości dalszej jazdy do składu Armii „Prusy”. Tego dnia została włączona do obrony Warszawy, walcząc w grupie artylerii bezpośredniego wsparcia na Pododcinku „Północ”, Odcinka „Warszawa-Zachód”, i pozostawała w stolicy do jej kapitulacji. Do Warszawy dotarła również bateria 4/2 pac. Po krótkim postoju por. Romuald Olszewski otrzymał rozkaz pozostawienia całej posiadanej amunicji na miejscu i udania się marszem pieszym do Mińska Mazowieckiego i Siedlec. Po dojściu w okolice Latowicz, lotnictwo niemieckie zaatakowało kolumnę marszową baterii. Ataki lotnicze rozproszyły baterię, co doprowadziło do porzucenia haubic.
Bateria 6/2 pac, jadąca w kierunku Warszawy od 6 września, dotarła 7 września do zatoru w rejonie Mordy. Wyładowała się i po kilku dniach postoju w okolicznych lasach 14 września pomaszerowała na południe. 15 września znalazła się w Pieszowoli, na południowy wschód od Parczewa. Została włączona w skład Armii gen. bryg. Emila Krukowicza-Przedrzymirskiego i otrzymała rozkaz marszu nocą 15/16 września do wsi Szczęśniki, a po wypoczynku w kierunku wsi Sawin, do dyspozycji dowódcy 41 Dywizji Piechoty. 18 września bateria 6/2 pac zajęła stanowiska ogniowe w rejonie Sawina, a nocą 18/19 września prowadziła ostrzał niemieckich jednostek zbliżających się od strony Włodawy, a także prowadziła pojedynki ogniowe z niemiecką artylerią. 19 września od godz. 8.00 6/2 pac, wspólnie z artylerią lekką, odpierała natarcie niemieckiego batalionu piechoty zmotoryzowanej z kompanią czołgów i baterią zmotoryzowanej artylerii, działającej w ramach niemieckiej 3 Dywizji Pancernej. Wspólnie z innymi bateriami ostrzelała niemieckie pododdziały na stanowiskach wyjściowych, niszcząc kilkanaście czołgów i ciężarówek. Następnie wsparła kontratak oddziałów 41 DP rez., który odrzucił niemieckie zgrupowanie w kierunku Łowczy. O zmroku 19 września 6/2 pac pomaszerowała w kolumnie 41 DP rez. do rejonu Wólki Leszczańskiej. 20 września bateria dotarła do Drogojówki, a 21 września przeszła przez Werbkowice, Terebeń, Malice na południowy zachód od Hrubieszowa.
W bitwie pod Tomaszowem Lubelskim
Nocą 22/23 września bateria dotarła do kolonii Michałów, a 23 września wsparła 41 DP rez. w walkach z elementami niemieckiej 2 DPanc. na linii Łaszczów-Wożuczyn. Nocą 23/24 września bateria por. Bernarda Zielińskiego dotarła do Krynic, a 24 września osiągnęła rejon miejscowości Adamów. 25 września, w ramach grupy artylerii mjr. Smyczyńskiego, wspierała walki 41 DP rez. o wieś Kaczórki, a następnie maszerowała przez Kaczór, Namule, Malewszczyzna, stację kolejową Krasnobród, Majdan Kasztelański. Ponownie weszła do walki o Majdan Kasztelański, Górecko Stare i Brzeziny. 26 września 6/2 pac wspierała walki 41 DP rez. z niemiecką 8 DP w Górecku Kościelnym oraz w lasach na północ od Aleksandrowa. 27 września, w rejonie Majdanu Kasztelańskiego, w związku z kapitulacją dywizji, trafiła do niemieckiej niewoli. Dowództwo II/2 pac, po dotarciu do rejonu Stok Lacki koło Siedlec, nie mogło kontynuować jazdy w kierunku Warszawy z uwagi na zablokowanie torów kolejowych. Mjr Adam Jankowski zameldował o tym fakcie do Naczelnego Dowództwa WP w Brześciu nad Bugiem. Otrzymał rozkaz powrotu do garnizonu, a dowodził z dowództwem II/2 pac, bateriami 4/9 pac, 5/9 pac oraz 6/9 pac w ramach Dywizji Kombinowanej gen. bryg. Jerzego Wołkowickiego, dzieląc dalsze ich losy.
Dowództwo 2 pac
Dowództwo 2 pac oraz II dywizjon haubic 155 mm pierwotnie przeznaczone były do Armii „Prusy”. Z powodu dramatycznego rozwoju wydarzeń w obszarze armii gen. Dąb-Biernackiego, 2 pac (bez I dac) skierowano do innych zadań. Dowództwo 2 pac opuściło garnizon w ślad za bateriami dywizjonu II/2 pac 6 września. Już 7 września dowództwo utknęło w zatorze w miejscowości Mordy. Z tego powodu 9 września wyładowano się z transportu kolejowego. Następnie, przez Międzyrzec Podlaski i Włodawę, powrócono do Chełma Lubelskiego, który osiągnięto 13 września. W garnizonie ppłk dypl. Bolesław Pyszora zorganizował z artylerzystów pieszy dywizjon i objął jego dowództwo. Został on włączony do składu III Brygady Piechoty pod dowództwem płk. Stanisława Tatara, która weszła w skład 1 Dywizji Piechoty Legionów w Armii gen. bryg. Emila Krukowicza-Przedrzymirskiego, i prowadził walki do samego końca działań dywizji; jego skład nie jest znany.
Oddział Zbierania Nadwyżek 2 pac
Po zmobilizowaniu jednostek bojowych w ramach mobilizacji alarmowej oraz I rzutu powszechnej przystąpiono do mobilizacji pododdziałów i oddziału formowanych w II rzucie mobilizacji, plutonu marszowego 2 pac oraz dwóch szpitali weterynaryjnych. Pluton marszowy został sformowany do 6 września i następnego dnia wymaszerował w ślad za pułkiem. Dalszy jego los pozostał nieznany. OZN 2 pac, pod dowództwem mjr. Szymańskiego, z bateriami pod dowództwem ppor. rez. Witolda Pomirskiego oraz por. Pittela, weszły w skład formowanego w koszarach 2 pac Ośrodka Zapasowego Artylerii Ciężkiej nr 1 w Chełmie Lubelskim. Dowództwo Ośrodka objął ppłk Michalik.
Symbole pułkowe
Sztandar
17 lipca 1938 roku w Zamościu, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych, marszałek Edward Śmigły-Rydz, wręczył płk. Lucjanowi Jasińskiemu sztandar ufundowany przez społeczeństwo Chełma. Nadanie sztandaru oraz zatwierdzenie jego wzoru zostało ogłoszone w Dodatku Tajnym nr 6 do Dziennika Rozkazów MSWojsk. z 5 maja 1938 roku, poz. 61.
Sztandar został wykonany zgodnie z wzorem określonym w Dekrecie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 24 listopada 1937 roku o znakach wojska i marynarki wojennej, opublikowanym w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej nr 5 z 28 stycznia 1938 roku. Na prawej stronie płata znajdował się amarantowy krzyż, w środku którego wyhaftowano orła w wieńcu z wawrzynu. Na białych polach, pomiędzy ramionami krzyża, umieszczone były cyfry 2 w mniejszych wieńcach z wawrzynu.
Na lewej stronie płatu sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego, znajdował się wieniec taki sam jak po stronie prawej, a w wieńcu umieszczono trzywierszowy napis „HONOR I OJCZYZNA”. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach umieszczone były na tarczach:
- w prawym górnym – wizerunek M.B. Chełmskiej
- w lewym górnym – wizerunek Świętej Barbary
- w prawym dolnym – godło ziemi chełmskiej
- w lewym dolnym – odznaka pamiątkowa pułku
Na ramionach krzyża kawalerskiego znajdowały się wyhaftowane nazwy i daty ważniejszych oddziałów, które utworzyły pułk:
- na górnym – Kałkuny-Dyneburg 27 IX 1919; Brzostowica 21-24 IX 1920
- na dolnym – Chyrów 15 V 1919; Lwów 20 XII 1918-30 IV 1919
- na lewym – Wiślica 26 I 1919; Dębogóry 3 II 1919
- na prawym – Kijów kwiecień-maj 1920; Brzeżany 16-21 VI 1919
Odznaka pamiątkowa
14 grudnia 1937 roku minister spraw wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 2 pułku artylerii ciężkiej. Odznaka o wymiarach 42×32 mm przedstawia wieniec laurowy, srebrno oksydowany, na którym umieszczono herby Poznania, Krakowa oraz miniaturę odznaki Armii Polskiej we Francji. W środku wieńca znajduje się emaliowany herb Chełma, wsparty na złocistym płomieniu gorejącej bomby. Odznaka jest jednoczęściowa, oficerska, wykonana w srebrze i emaliowana. Na rewersie znajduje się próba srebra oraz imiennik grawera. Wykonawcą odznaki był Wiktor Gontarczyk z Warszawy.