2 morski dywizjon artylerii przeciwlotniczej (2 morski daplot.) – pododdział artylerii przeciwlotniczej Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Sformowanie i historia dywizjonu
Dywizjon artylerii przeciwlotniczej został utworzony w Gdyni, a następnie przeniesiony na Hel w listopadzie 1931 roku. W jego skład wchodzili 2 oficerowie, 3 podoficerów zawodowych oraz 30 kanonierów pod dowództwem porucznika Jana Busiakiewicza. Oddział wartowniczy miał za zadanie pełnienie służby w obiektach budowanych dla artylerii przeciwlotniczej oraz szkolenie żołnierzy w ramach 21 baterii przeciwlotniczej. W marcu 1934 roku oddział przeprowadził strzelania z armat przeciwlotniczych. Żołnierze zostali zakwaterowani w domu wypoczynkowym „Jantarowa Hecza”, zakupionym od Związku Nauczycielstwa. Rozpoczęto również budowę koszar dla baterii w pobliżu stanowisk ogniowych. 15 marca 1935 roku oddział wartowniczy został przekształcony w baterię kadrową 2 morskiego dywizjonu artylerii przeciwlotniczej, której dowódcą został porucznik Józef Grabski. W lipcu 1935 roku, przy wsparciu żołnierzy dywizjonu z Gdyni, bateria odbyła „szkołę ognia”. 25 października 1935 roku Minister Spraw Wojskowych wydał zarządzenie dotyczące zorganizowania 2 morskiego dywizjonu artylerii przeciwlotniczej w Helu. 19 listopada 1935 roku szef Kierownictwa Marynarki Wojennej wydał zarządzenie określające etat dywizjonu w czasie pokoju. Dywizjon składał się z dowództwa i plutonu gospodarczego, plutonu łączności, trzech baterii armat kal. 75 mm Schneider wz. 1922/24 x 2 działony, drużyny km, drużyny pomiarowej, drużyny łączności oraz drużyny gospodarczej. Organizację dywizjonu planowano zakończyć do 1 kwietnia 1936 roku, dodatkowo powołano pluton nasłuchowy i pluton km. W marcu 1939 roku w dywizjonie wprowadzono dyżury bojowe, które były realizowane przez poszczególne baterie. Z powodu naruszeń przestrzeni powietrznej przez niemieckie samoloty, oddział wielokrotnie ostrzeliwał je amunicją sygnalizacyjną. 1 czerwca dowódca dywizjonu, na podstawie rozkazu nr 24, powołał 24 baterię półstałą kal. 40 mm Bofors wz. 1938 w składzie czterech plutonów po dwa działa. W dniu 23 sierpnia 1939 roku, w wyniku mobilizacji alarmowej, w ciągu 28 godzin zmobilizowano w 2 morskim dywizjonie artylerii przeciwlotniczej:
- dowództwo dywizjonu,
- pluton łączności,
- pluton dozorowania,
- 3 baterie stałe x 2 armaty kal. 75 mm Schneider wz. 1922/24,
- baterię półstałą x 8 armat kal. 40 mm Bofors wz. 38 oraz 2 kal. 40 mm Bofors wz. 36,
- kompanię km plot. 2 morskiego daplot.
- uzupełnienie jednostek mobilizowanych przez 2 morski daplot.
2 morski daplot. w kampanii wrześniowej
W trakcie kampanii wrześniowej 1939 roku jednostka brała udział w obronie wybrzeża, realizując zadania obrony przeciwlotniczej dla wojsk Rejonu Umocnionego Hel. 1 września, jako druga jednostka na wybrzeżu, dywizjon otworzył ogień do trzech niemieckich wodnopłatowców He 60, które prowadziły rozpoznanie wód zatoki i portów. Około godziny 14 cele w Helu były atakowane przez 41 samolotów Ju 87 w osłonie 50 Bf 110 i Bf 109, głównie port rybacki oraz bateria artylerii nadbrzeżnej nr 31, które były ostrzeliwane przez środki ogniowe dywizjonu. 2 września o godzinie 17:03 samoloty Ju 87 zaatakowały stanowiska baterii nr XXXI oraz port wojenny, w wyniku prowadzonego ognia dywizjon zameldował trafienie trzech samolotów, z czego jeden spadł do morza. W nocy z 2 na 3 września miały miejsce naloty nękające ze strony wodnosamolotów He 59, które przeprowadziły 27 nalotów. 3 września o godzinie 6:30 wodnosamoloty He 59 ostrzelały zakotwiczone na półwyspie wodnosamoloty morskiego dywizjonu lotniczego. O godzinie 9:00 miało miejsce pierwsze nalot na zacumowane okręty w porcie wojennym Hel przez 11 Ju 87 w osłonie 4 Bf 109, w wyniku którego ORP „Gryf” otrzymał trafienie bombą w rufę. O godzinie 15:10 podczas drugiego nalotu Ju 87 zrzuciły cztery bomby na ORP „Wicher”, który zatonął, a ORP „Gryf” otrzymał trafienie bombą w śródokręcie. O godzinie 17:25 osiem wodnosamolotów He 59 zaatakowało bombami ORP „Gryf”, trafiając go pięcioma bombami. W tym samym czasie dziewięć He 59 zaatakowało port rybacki, uszkadzając kanonierkę ORP „Generał Haller”. W trakcie nalotów nkm baterii nr XXXI zgłosił zestrzelenie niemieckiego samolotu, a jeden z plutonów 24 baterii półstałej zgłosił trafienie trzech samolotów, z których jeden spadł do morza. Według niemieckich danych, zestrzelono jeden Ju 87. W nocy 4/5 września na półwyspie miały miejsce naloty czterech wodnosamolotów He 59, które zrzucały bomby zapalające. Kolejne nocne naloty odbyły się w nocy z 5 na 6 września, które przeprowadziło osiem wodnosamolotów He 59. O godzinie 4:20 jeden z He 59 został zestrzelony i spadł do morza 200 m na południe od portu wojennego w Helu. 6 września baterie 75 mm ostrzeliwały samoloty rozpoznawcze nad Helem. O godzinie 21 obsługi km zgłosiły zestrzelenie niemieckiego samolotu. 7 września jedno z dział 24 baterii (3 pluton) zostało uszkodzone, a w nocy z 7 na 8 września, w godzinach 22:30 – 00:10, sześć wodnosamolotów He 59 przeprowadziło naloty na półwysep, jednak bez efektów. 3 pluton 24 baterii został przeniesiony na zapasowe stanowiska ogniowe, a na wcześniejszych ustawiono drewniane atrapy. 8 września w godzinach 14:06 – 14:12, 21 bateria wraz z baterią przeciwdesantową nr 44 ostrzelała niemiecki zespół z 1. Flotylli Kutrów Trałowych, który wycofał się w dwóch grupach pod osłoną dymu. 9 września o świcie pluton 24 baterii ostrzelał niemiecką jednostkę pływającą w pobliżu brzegu. Kompania km dywizjonu obsadziła pięcioma drużynami odcinek wybrzeża od portu rybackiego w Helu do Juraty, a jedną drużyną wzmocniono 2 pluton 24 baterii. 11 września w rejonie Wielkiej Wsi obrona plot. uszkodziła niemiecki wodnosamolot He 114, który rozbił się podczas wodowania w Pucku. Tego dnia armaty dywizjonu ostrzeliwały niemieckie samoloty rozpoznawcze, odpędzając je od półwyspu. 13 września jeden z niemieckich samolotów ostrzelał stanowisko 23 baterii. 14 września o godzinie 7:29 osiem Ju 87 wykonało nalot na port w Jastarni; mimo ostrzału ze strony całego dywizjonu, zatopione zostały minowce ORP „Czapla”, „Jaskółka”, okręt hydrograficzny ORP „Pomorzanin”, holownik ORP „Lech” oraz motorówka M 9, a minowiec ORP „Rybitwa” został uszkodzony. 15 września o godzinie 15:30 23 bateria razem z baterią nr 32 ostrzelały niemiecki zespół trałowców M 132, M 111, „Otto Braun” i „Pelikan” dziesięcioma salwami. Trałowiec M 132 odpowiedział ostrzałem w kierunku obu baterii 19 pociskami. 16 września atakom niemieckiego lotnictwa na nasadzie półwyspu przeciwdziałały plutony 24 baterii; jeden z plutonów został ostrzelany przez niemiecką artylerię w rejonie Chałup. 17 września na stanowiskach zamontowano nową 25 baterię stałą armat plot. kal. 75 mm Schneider wz. 1928 na podstawach morskich SMCA, w ilości trzech sztuk pozyskanych z minowców OORP „Czajka”, „Rybitwa” i „Mewa” pod dowództwem podporucznika J. Dreszera. Zdemontowano również wysokościomierz i dalmierz, a baterię umieszczono w pobliżu Jastarni. 18 września 21 bateria ostrzeliwała niemiecki samolot, który korygował ostrzał pancernika „Schleswig-Holstein”. 19 września 21 bateria ponownie ostrzelała samolot koordynujący ostrzał z niemieckiego pancernika, w wyniku czego ostrzał ten trafił teren 21 baterii. 20 września jeden z plutonów 24 baterii skutecznie ostrzelał, trafiając niemiecki samolot w pobliżu lądowej linii obrony półwyspu helskiego. Tego dnia uruchomiono i włączono do działań 25 baterię. Wkrótce została ostrzelana przez niemiecką artylerię polową z okolic Rzucewa, w wyniku czego uszkodzone zostało jedno działo. 21 września po godzinie 14:00 pancerniki „Schleswig-Holstein” i „Schlesien” ostrzeliwały półwysep helski. Wyjątkowo silny ogień przeciwlotniczy dywizjonu skutecznie utrzymywał samoloty korygujące ogień na odległość 10 – 11 000 m od brzegów półwyspu. W godzinach 10:00 – 11:20 23 września oba niemieckie pancerniki kontynuowały ostrzał półwyspu; samolot korygujący He 60 był sześciokrotnie ostrzeliwany przez baterie kal. 75 mm. 24 września w godzinach 10:39 – 10:53 zespół trałowy z 5. Flotylli Obrony Portów w osłonie torpedowca T 196 został ostrzelany przez baterie artylerii nr 32 (XXXII) i nr 33 (XXXIII) oraz 22 baterię dywizjonu; ponadto samolot korygujący ostrzał został ostrzelany przez baterię nr 22. Pancernik „Schlesien” oddał kilka salw w kierunku stanowisk 22 baterii. 25 września samolot obserwacyjny został ostrzelany przez baterie dywizjonu podczas ostrzeliwania półwyspu helskiego przez oba pancerniki. O godzinie 14:45 11 Ju 87 zaatakowało infrastrukturę na półwyspie w okolicach Kuźnic; samoloty w pobliżu Jastarni zostały ostrzelane przez 13,2 mm nkm i ckm. 26 września jeden z plutonów 24 baterii uszkodził niemiecki samolot. 27 września po godzinie 12:26, w trakcie walki z niemieckimi pancernikami, bateria nr XXXI została ostrzelana przez pancernik „Schlesien”, który ostrzelał teren baterii 22, która nie prowadziła ognia. Natomiast baterie 21 i 23 ostrzeliwały samolot obserwacyjny i korygujący ostrzał obu pancerników. 28 września pluton Boforsów z 24 baterii w rejonie Chałup zestrzelił jeden niemiecki samolot, a drugi uszkodził. 29 września ten sam pluton zestrzelił kolejny samolot wroga. 2 października dywizjon skapitulował wraz z całą załogą Helu.
Organizacja wojenna i obsada personalna dywizjonu we wrześniu 1939
dowódca dywizjonu – kpt. mar. Marian Bolesław Wojcieszek
dowódca 21 baterii stałej – kpt. art. Ignacy Dziubiński
dowódca 22 baterii stałej – por. art. Wiktor Janowski
dowódca 23 baterii stałej – por. mar. Eugeniusz Gąsiorowski
dowódca 24 baterii półstałej – por. mar. Wacław Zbigniew Krzywiec
dowódca kompanii przeciwlotniczych ciężkich karabinów maszynowych – kpt. Stanisław Kieszniewski
dowódca plutonu przeciwlotniczych najcięższych karabinów maszynowych – st. bosm. Ludwik Wilczyński
dowódca plutonu łączności – ppor. łącz. rez. inż. Eugeniusz Maciejewski
dowódca 25 baterii stałej (improwizowanej od 17 IX 1939) – ppor. art. Jerzy Dreszer
Każda z trzech baterii stałych była uzbrojona w dwie 75 mm armaty przeciwlotnicze wz. 1922/1924, natomiast bateria półstała dysponowała ośmioma 40 mm armatami przeciwlotniczymi wz. 1938 (podczas mobilizacji liczba armat zwiększyła się do 10, poprzez dołączenie 2 szt. wz. 1936, które były przygotowane do wysyłki dla budowanych w Wielkiej Brytanii ścigaczy dla PMW). Kompania przeciwlotniczych karabinów maszynowych była wyposażona w karabiny maszynowe wz. 1908, a pluton przeciwlotniczych karabinów maszynowych dysponował nielicznymi 13,2 mm najcięższymi karabinami maszynowymi wz. 1930 oraz głównie starszą wersją wz. 1926. W 25 baterii stałej znajdowały się 3 armaty uniwersalne morskie kal. 75 mm Schneider wz. 1928 na podstawach morskich SMCA.
Przypisy
Bibliografia
Rafał Witkowski, Hel na straży wybrzeża 1920-1939, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1974, wyd. I
Waldemar Nadolny: Morskie dywizjony przeciwlotnicze. Wielki Leksykon Uzbrojenia Wrzesień 1939 tom 130. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2018. ISBN 978-83-7945-661-1.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Andrzej A. Bartelski, Waldemar W. Nadolny: Działania artyleryjskie na Wybrzeżu w czasie Wojny Polskiej 1939 roku, „Morze Statki i Okręty Wydanie Specjalne” (4/2014), Warszawa: Magnum X, 2014, ISSN 1426-529X.