2. List do Tesaloniczan

Drugi List do Tesaloniczan

Drugi List do Tesaloniczan (2 Tes) jest dokumentem, który najprawdopodobniej napisał apostoł Paweł, skierowanym do wspólnoty chrześcijańskiej w Tesalonice. Stanowi on część Nowego Testamentu i powstał prawdopodobnie około roku 51 po Chr., wkrótce po wysłaniu przez Pawła pierwszego listu do Tesaloniczan. Przyczyną jego powstania były nieprawidłowe przekonania Tesaloniczan dotyczące dnia Pańskiego oraz paruzji. List ten zachęca odbiorców do wytrwania w obliczu prześladowań, dając im nadzieję na Boży sprawiedliwy sąd. Paweł przestrzega Tesaloniczan przed uleganiem twierdzeniom, że dzień Pański już nadszedł, podkreślając, że najpierw musi nastąpić odstępstwo, a syn zatracenia ukaże się przez znaki i fałszywe cuda. Apostoł krytykuje także tych, którzy wstrzymują się od pracy, wzywając ich do spokojnego zarobkowania na swoje utrzymanie.

W XX wieku, na podstawie podobieństw między pierwszym a drugim listem oraz różnic budzących wątpliwości, niektórzy badacze zaczęli kwestionować autorstwo Pawła w odniesieniu do tego dokumentu.

Okoliczności powstania Listu

Uważa się, że celem listu było sprostowanie błędnych interpretacji zapowiedzi apokaliptycznych zawartych w 1 Tes 4,13-5,11. Kluczowy werset to 2 Tes 2,2, w którym autor sprzeciwia się poglądowi, wywołanemu przez osoby roszczące sobie prawo do proroctwa oraz rzekomy list od Pawła, że dzień Pański już nastał. Dzień Pański interpretowano na trzy sposoby:

• jako wydarzenia całkowicie zmieniające strukturę wszechświata; ten pogląd jest krytykowany, ponieważ nie wystąpiły żadne zjawiska, które mogłyby być tak zinterpretowane przez odbiorców listu;
• jako wydarzenie w sferze duchowej – interpretacja zgodna z gnostyckim duchowym rozumieniem paruzji;
• jako wydarzenie, które jeszcze nie miało miejsca, ale nastąpi wkrótce – obecnie ta interpretacja jest odrzucana jako gramatycznie nieprawdopodobna.

M.G. Barclay, opowiadający się za autentycznością listu, twierdzi, że Tesaloniczanie rozumieli dzień Pański jako oddzielne wydarzenie od paruzji, jako karę Bożą dla niewierzących, i zinterpretowali jakieś tragiczne wydarzenie jako nadejście dnia Pańskiego. M.J.J. Menken, który krytykuje autentyczność listu, łączy wypowiedź autora z pojawieniem się osób twierdzących, że są Chrystusem.

Inny temat, do którego odnosi się autor, to wstrzymywanie się przez niektórych adresatów od pracy. Zgodnie z powszechną interpretacją, przyczyną tego stanu rzeczy był apokaliptyczny entuzjazm, prowadzący do zaniedbania codziennych obowiązków. Napomnienie autora do spokoju (2 Tes 3,12) może to potwierdzać. Takie zachowania były obserwowane również wśród współczesnych grup oczekujących rychłego końca czasów. R. Russell i R. Jewett sugerują, że niektórzy nadużywali systemu wzajemnej pomocy materialnej, co nie miało związku z apokaliptycznymi oczekiwaniami. Z tym poglądem polemizuje Kazimierz Romaniuk.

Autor, czas i miejsce powstania

Większość badaczy zgadza się, że autorem Listu jest święty Paweł, a sam dokument powstał niedługo po pierwszym liście do Tesaloniczan, w ciągu kilku tygodni lub miesięcy później, w Koryncie. Argumenty na rzecz bliskiego związku czasowego między oboma listami, oprócz treści, obejmują też fakt, że współautorem obydwu był Sylwan, który towarzyszył Pawłowi tylko w trakcie drugiej podróży misyjnej (Dz 15, 40 – 18, 5). W zależności od datowania 1 Tes, 2 List do Tesaloniczan datuje się na rok 51 lub 52, a nieliczni badacze sugerują nawet rok 50.

Ze względu na wątpliwości co do okoliczności powstania Listu, pojawiły się także propozycje przesunięcia daty jego powstania na okres trzeciej podróży misyjnej, pod koniec pobytu Pawła w Efezie, a nawet przypisania autorstwa uczniowi Pawła, który miałby napisać List na zlecenie Apostoła.

Niektórzy badacze posunęli się nawet do całkowitego odrzucenia autorstwa Pawła, twierdząc, że List został napisany po jego śmierci, najpóźniej pod koniec I wieku. Granicznym rokiem jest 110, ponieważ Polikarp ze Smyrny (zm. 155) oraz prawdopodobnie Ignacy Antiocheński (zm. 110) wspominają o 2 Tes. Szerokie ramy czasowe dla powstania Listu (około 62-110) sprawiają, że zwolennicy tej tezy nie potrafią wskazać, gdzie i do kogo List mógłby zostać napisany.

Układ Księgi

Treść

Pozdrowienie

Paweł, Sylwan i Tymoteusz pozdrawiają Tesaloniczan.

Dziękczynienie

Paweł dziękuje Bogu za wiarę i miłość Tesaloniczan, którą chwali się w innych Kościołach, a szczególnie za ich cierpliwość w obliczu prześladowań. Te prześladowania są sygnałem sprawiedliwego sądu Boga, który odpłaci uciskiem tym, którzy ich uciskają, a uciśnionym zapewni odpoczynek. Gdy Pan Jezus zstąpi z nieba, ci, którzy nie uznają Boga, poniosą karę wiecznej zagłady, oddaleni od Jego oblicza. On zaś zostanie uwielbiony wśród swoich świętych. Dlatego Paweł modli się za Tesaloniczan, aby Bóg uczynił ich godnymi swojego wezwania.

Ponowne przyjście Pana

Apostoł prosi Tesaloniczan, aby nie ulegali zwodniczym informacjom, jakoby już nastąpił dzień Pański. Najpierw musi bowiem przyjść odstępstwo i objawić się syn zatracenia, który sprzeciwia się Bogu i zasiądzie w świątyni Boga, dowodząc, że sam jest Bogiem. Do tego czasu jest on powstrzymywany, ale gdy ustąpi to, co go powstrzymuje, ukaże się ów Niegodziwiec i zostanie zgładzony tchnieniem ust Pana Jezusa i objawieniem Jego przyjścia. Pojawieniu się syna zatracenia towarzyszyć będą działania szatana: znaki, fałszywe cuda i zwodzenie tych, którzy nie uwierzyli prawdzie.

Paweł dziękuje Bogu, że wybrał Tesaloniczan do zbawienia, aby dostąpili chwały Pana Jezusa Chrystusa. Zachęca ich, aby niewzruszenie trzymali się tradycji, którą od niego otrzymali, a Bóg pocieszy ich serca i utwierdzi w dobrym.

Pouczenia

Paweł prosi o modlitwę za apostołów, o szerzenie się Ewangelii i o ochronę przed ludźmi przewrotnymi. Wyraża ufność do dalszego postępowania Tesaloniczan. Nakazuje im unikać osób, które go nie naśladują. Gdy przebywał w Tesalonice, mimo że miał prawo jeść chleb za darmo, pracował dniem i nocą, aby nie być ciężarem dla nikogo. Nakazał, aby kto nie pracuje, ten niech też nie je. Teraz jednak słyszy, że są wśród Tesaloniczan tacy, którzy, wbrew porządkowi, wcale nie pracują, lecz zajmują się sprawami niepotrzebnymi. Napomina ich, aby pracując w spokoju, jedli własny chleb. A kto by nie chciał posłuchać, tego każe wyłączyć ze społeczności, aby się zawstydził.

Błogosławieństwo

Na zakończenie błogosławi Tesaloniczanom i pozdrawia ich, składając własnoręczny podpis pod listem.

Teologia Listu

Życie chrześcijańskie

List przynosi szczegółowe rozważania Pawła na temat pracy. Wśród wspólnoty Tesaloniczan są tacy, którzy nie pracują, lecz zajmują się sprawami niepotrzebnymi (2 Tes 3, 11). Paweł przywołuje własny przykład – przebywając wśród Tesaloniczan, ciężko pracował, aby nie być ciężarem, mimo że miał prawo być utrzymywanym przez wspólnotę (2 Tes 3, 8-9). W trosce o sprawiedliwość i o swoich braci, Apostoł nakazuje: kto nie chce pracować, niech również nie je (2 Tes 3, 10). Leniwym odmawia wsparcia wspólnoty. Nie krytykuje tych, którzy jedzą, nie pracując, lecz tych, którzy, zajmując się sprawami niepotrzebnymi, jedzą cudzy chleb. Nakazuje ich oddzielić od wspólnoty, aby ich wyleczyć (2 Tes 3, 14). Zachęca ich, aby, pracując w spokoju, jedli własny chleb (2 Tes 3, 12).

Eschatologia

List odnosi się także do Dnia Pańskiego. Przyjście Pana poprzedzi odstępstwo (apostasia; oddalenie się) oraz pojawienie się niegodziwca, syna zatracenia (2 Tes 2, 3). Niegodziwiec sprzeciwia się Bożej woli i lekceważy Jego prawo. Paweł nazywa go również synem zatracenia oraz szatanem (2 Tes 2, 9). Niegodziwiec:

• będzie sprzeciwiał się i wynosił ponad wszystko, co nazywa się Bogiem,
• twierdził, że sam jest Bogiem,
• i bezprawnie zasiądzie w świątyni Boga (2 Tes 2, 4).

Philipp P. Esler zauważa, że opis postaci niegodziwca nawiązuje do postaci Antiocha IV Epifanesa, Pompejusza, który wszedł do Świątyni Jerozolimskiej, oraz Kaliguli, który chciał umieścić swój pomnik w Świątyni.

Tajemnica nieprawości już obecnie działa, jest jednak powstrzymywana i nie może się w pełni objawić (2 Tes 2, 7). Paweł używa określenia katechon (to, co zatrzymuje), co wskazuje, że Tesaloniczanie znają tożsamość tej siły. Gdy przeszkoda ustanie, ujawni się niegodziwiec, któremu będą towarzyszyć zjawiska mocy: znaki i cuda. Jego pojawienie się będzie jednocześnie ujawnieniem procesu zwodzenia. Fałszywe cuda zwiodą ludzi, by uwierzyli niegodziwości jak Bogu (2 Tes 2, 9-10). Jego działalność zakończy się klęską. Jezus zgładzi go tchnieniem swych ust i ukarze. Nie podejmie z nim walki, lecz unicestwi go samym swoim przyjściem oraz tych, którzy pozwolą mu się zwieść (2 Tes 2, 8, 12).

Kiedy Jezus objawi się z aniołami swej potęgi, dokona sądu (2 Tes 1, 7). Centralnym aktem sądu będzie wymierzenie kary. Edikēsis – pomsta, odpłata spotka tych, którzy nie uznają Boga i nie są posłuszni Ewangelii. Potępieni znajdą się w płomienistym ogniu, a kara, która ich spotka, będzie ostateczna i będzie polegać na wiecznym oddaleniu od oblicza Boga (2 Tes 1, 8-9). Na tych, którzy odrzucili miłość prawdy, Bóg zsyła omamienie przez fałsz. Źródłem odrzucenia jest upodobanie w złem (2 Tes 1, 8-9). Wierzący, widząc przychodzącego Pana, zapomną o swoich cierpieniach. Nagrodą będzie dla nich możliwość oglądania oblicza Chrystusa i Jego potężnej chwały (2 Tes 1, 9-10).

Kwestie dyskutowane

Autentyczność

Wczesne chrześcijaństwo nie wątpiło w autorstwo Pawła Listu. Cytowali go Ignacy Antiocheński, Pasterz Hermasa, Polikarp, a także znalazł się on w Kanonie Muratoriego. Klemens Aleksandryjski i Ireneusz (zm. 202) uznawali go za dzieło Pawła. Autentyczność Listu nie była kwestionowana aż do XIX wieku.

Ci, którzy popierają tezę o Pawłowym autorstwie Listu, podają kilka argumentów na jego rzecz:

• W adresie Listu znajduje się imię Pawła jako autora, a od I połowy II wieku był on powszechnie uważany za dzieło Pawła.
• Współpracownicy Pawła, Sylwan i Tymoteusz, zostali wymienieni w adresie, co zgadza się z jego działalnością.
• Pawłowe autorstwo podkreśla również jego podpis pod Listem, co jest znane z innych listów Apostoła, w których, ze względu na szczególne okoliczności, Paweł chciał uwiarygodnić swoje przesłanie.
• Wydaje się mało prawdopodobne, aby stwierdzenie, że niegodziwiec zasiądzie w świątyni Boga (2 Tes 2, 4), mogło powstać po jej zburzeniu w roku 70 po Chr.
• Listy pseudoepigraficzne rzadko były pisane za życia lub krótko po śmierci osoby, której je fałszywie przypisywano.
• Nie ma wyraźnego powodu do fałszerstwa, więc bardziej logiczne jest przyjęcie, że List napisał Paweł.

Zarzuty przeciw Pawłowemu autorstwu

W XIX wieku F.C. Baur oraz szkoła tybińska uznali jedynie te listy za Pawłowe, które zawierały wyraźne wypowiedzi na temat wolności od prawa żydowskiego, uznając wszystkie inne, w tym 2 Tes, za późniejsze pisma, datowane na II wiek. Ten pogląd nie przetrwał próby czasu. W 1903 roku W. Wrede podniósł nowe argumenty przeciw autentyczności 2 Tes, a W. Trilling w 1990 roku opracował je w sposób najbardziej wszechstronny. Nowa krytyka opiera się na stwierdzeniu, że list, pisany – jak powszechnie sądzono – zaledwie po kilku miesiącach na ten sam temat, używa słownictwa, stylu i teologii, które znacząco odbiegają od 1 Tes.

W. Wrede zwrócił uwagę na wyraźne podobieństwo strukturalne między obydwoma listami: w obu występuje dziękczynienie, modlitwy o wytrwanie, a także podobne zakończenia oraz części zawierające napomnienia.

Niektóre fragmenty 2 Tes w zakresie słownictwa, teologii i stylu tak bardzo przypominają fragmenty 1 Tes, że można przypuszczać, że zostały skopiowane. Zbieżność terminologiczna i stylistyczna jest na tyle daleko posunięta, że nie można założyć, iż Paweł przypominał sobie wcześniej użyte słowa i zwroty. Dlatego najlepszym wytłumaczeniem jest, że późniejszy autor posłużył się wcześniejszym wzorem.

W. Trilling rozwinął krytykę Wredego, wskazując na różnice między listami. Obydwa listy różnią się znacznie słownictwem i stylem. Pierwszy ma prostą, typowo Pawłową strukturę gramatyczną, a wyrażenia tworzą głównie zdania współrzędne, obfitując w antytezy. Drugi list, podobnie jak deutero-Pawłowe Listy do Kolosan i Efezjan, przejawia złożoną strukturę zdań podrzędnych, zamiast paralel antytetycznych, stosując paralele synonimiczne, co jest charakterystyczne dla piśmiennictwa żydowskiego.

Listy różnią się także tonem: 1 Tes tchnie ciepłem i osobistym zaangażowaniem, a 2 Tes ma charakter bezosobowy i pouczający. Obydwa listy różnią się także w myśli eschatologicznej: pierwszy koncentruje się na przyszłości, oczekując paruzji, która przyjdzie nagle, w sposób niemożliwy do przewidzenia, podczas gdy drugi przedstawia apokaliptyczny scenariusz, którego można użyć do rozpoznania czasu paruzji.

Wezwania do zachowywania tradycji oraz użycie słowa „Pan” w 2 Tes, gdzie w 1 Tes występuje „Bóg”, sugerują, że List pochodzi z czasów późniejszych, kiedy obecność apostolska została zastąpiona przez późniejszą tradycję.

Podkreślanie apostolskiego autorytetu w 2 Tes nie jest typowe dla Pawła, a wątpliwości budzi również szczególne podkreślenie przez Apostoła autentyczności jego podpisu, co nie występuje nigdzie indziej.

Odpowiedź na zarzuty

Zarzuty te, zwłaszcza argumenty Trillinga, skłoniły część uczonych do uznania 2 Listu do Tesaloniczan za nieautentyczny. Inni pozostają sceptyczni, uznając sprawę za nierozstrzygniętą lub zalecając ostrożność. Większość badaczy nadal jednak przyjmuje, że to Paweł jest autorem Listu i odpiera zarzuty.

Wskazują oni, że w rzeczywistości nie można znaleźć zbyt wielu przykładów kopiowania zdań z pierwszego listu w drugim. Istnieją tylko dwa takie miejsca: 1 Tes 2, 9 i 2 Tes 3, 8 oraz 1 Tes 3, 4 i 2 Tes 3, 10.

Uważają również, że nie należy przesadnie podkreślać podobieństwa słownictwa obu listów, ponieważ autorzy omawiający identyczne tematy nieuchronnie korzystają z tych samych słów. Również podobieństwa stylu nie są tak oczywiste, jak twierdzą krytycy, i mogą być wytłumaczone podobnymi okolicznościami napisania listów, krótkim odstępem czasowym oraz koniecznością powrotu do tych samych zagadnień.

Podobnie sceptycznie odnoszą się do wyolbrzymianych różnic między obydwoma listami. 2 List do Tesaloniczan zawiera wiele cech charakterystycznych dla stylu Pawła. 90% słownictwa z obu listów do Tesaloniczan występuje również w tzw. listach wielkich i listach więziennych. Analizując styl, można stwierdzić, że 2 List do Tesaloniczan lepiej wpisuje się w corpus Paulinum niż Pierwszy. Wreszcie, podobne różnice, jak te między 1 Tes a 2 Tes, występują także między innymi autentycznymi pismami Pawła, na przykład między 1 a 2 Listem do Koryntian. Dlatego kładzenie zbyt dużego nacisku na podobieństwa czy różnice między obydwoma listami wydaje się bezcelowe.

2 Tes nie jest tak wylewny jak 1 Tes, jednak trudno nie dostrzegać przejawów serdeczności i ciepła w tekście, na przykład w dwóch początkowych wersetach, w fragmentach 2 Tes 3, 7-10; 1, 7; 1, 10; 2, 14 czy w ciągłym zwracaniu się do adresatów słowem: bracia. Nie dziwi zatem, że w sytuacji, gdy Tesaloniczanie wciąż trwają w swoich błędach, które zagrażają młodemu Kościołowi, stosunek Apostoła do nich stał się bardziej powściągliwy.

Sprzeczność między eschatologią 1 i 2 Listu do Tesaloniczan jest jedynie pozorna. W 1 Liście Paweł podkreśla konieczność czuwania, ponieważ dzień Pański przyjdzie niespodziewanie. Z faktu, iż w 2 Tes Apostoł pisze o znakach poprzedzających przyjście Pana, nie wynika, że czas nadejścia paruzji jest znany. Obydwa ujęcia nie wykluczają się, a jedynie poruszają różne aspekty zagadnienia. Paweł zresztą rozwija tu nauczanie samego Jezusa, który mówił, że nikt nie wie, kiedy nadejdzie dzień Pański, wzywając do czujności, jednocześnie mówiąc o znakach, które poprzedzą paruzję.

Podobnie jest z innymi tematami teologicznymi. Nieprawdą jest, że koncepcja tradycji pojawia się tylko w 2 Tes; występuje także w 1 Kor 11, 2 oraz w 1 Tes 2, 13 i 4, 1-2. Tytuł „Pan” Paweł używa także w 1 Tes 1, 3 i 2, 15.

Paweł tak mocno podkreśla swój apostolski autorytet i zwraca uwagę na autentyczność podpisu, ponieważ w Tesalonice pojawił się list, który rzekomo pochodził od niego; chcąc zdemaskować oszustwo, zwraca uwagę na swój podpis.

Jedność

W 1965 roku W. Schmitals, włączając się w dyskusję na temat jedności 1 Listu do Tesaloniczan, wysunął hipotezę, że Paweł napisał do Tesaloniczan nie dwa, a cztery listy. Według jego teorii 2 List do Tesaloniczan jest kompilacją dwóch pierwotnie oddzielnych listów:

• pierwszy (List A) składał się z fragmentów obecnego 2 Tes 1, 1-12 oraz 3, 6-16;
• drugi (List C) zawierał 2 Tes 2, 13-14, a następnie 2, 1-12 oraz 2, 15–3, 5 i 3, 17-18.

Przyjmuje on, że wersety 2 Tes 2, 13-14 stanowią drugie dziękczynienie, a 2 Tes 2, 15–3, 3 drugie zakończenie. Pogląd Schmitalsa nie zyskał wielu zwolenników.

Kolejność

W swojej pracy Schmitals przyjął również, że odmienna od tradycyjnie zakładanej jest kolejność Pawłowych listów do Tesaloniczan:

• Za pierwszy list Apostoła do Tesaloniczan uznaje on fragmenty 2 Listu do Tesaloniczan oznaczone jako List A;
• Kolejnym listem (List B) były według niego obecne fragmenty 1 Listu do Tesaloniczan (1 Tes 1, 1–2, 12 i 4, 3–5, 28);
• Po nim następował List C;
• korespondencję zamykał List D, obecny 1 Tes 2, 13–4, 2.

Schmitals przyjął, że skoro Paweł kładzie tak duży nacisk na swój podpis na końcu 2 Listu do Tesaloniczan, to należy to traktować jako zaprezentowanie się Apostoła adresatom i uznać ten list za wcześniejszy.

Przeciw pierwszeństwu 2 Listu do Tesaloniczan wysuwają się następujące argumenty:

• Podpis pod listem nie wynika, jak się wydaje, z surowego przestrzegania przez Pawła zasad starożytnej korespondencji, lecz z konieczności zaradzenia konkretnej sytuacji. Apostoł prawdopodobnie nie zamieszczałby swojego podpisu, gdyby w Tesalonice nie pojawił się fałszywy list.
• Trudno zrozumieć, dlaczego Paweł dopiero w drugim liście powiadomiłby Tesaloniczan o swoich dalszych losach, jak czyni to w 1 Tes 2, 17–3, 10.
• Gdyby 2 List do Tesaloniczan był wcześniejszy, Paweł mógłby oświadczyć swoim adresatom, że nie wysyłał do nich żadnego listu (2 Tes 2, 2), a tego nie robi.

Znaczenie

2 List do Tesaloniczan przyczynił się do rozwoju w chrześcijańskiej eschatologii tematu przyjścia antychrysta, określanego jako człowiek grzechu, syn zatracenia i niegodziwiec (2 Tes 2, 3, 8, 9). Jest on przedstawiany jako przeciwnik Boga w dniach ostatecznych, wysłannik szatana, który wyrośnie ponad wszystko, dowodząc, że jest Bogiem i wprowadzając w błąd. Odpowiada to szeroko rozpowszechnionemu w apokaliptyce żydowskiej przekonaniu, że konflikt między Bogiem a szatanem osiągnie punkt kulminacyjny w ostatnich dniach.

Postać Niegodziwca wykazuje związki z postaciami Antychrysta z listów Jana, fałszywych Chrystusów z Ewangelii oraz Bestii wychodzącej z morza w Apokalipsie Janowej.

List przynosi także naukę Apostoła na temat pracy, koncentrując się na zasadzie: Kto nie chce pracować, niech też nie je (2 Tes 3, 10). Przeciwstawiając się normom znanym w kulturze greckiej, charakteryzującym się pogardą dla pracy fizycznej, Paweł potwierdza religijną wartość pracy. Na podstawie stanowiska Pawła, autor Didache opracował zręby chrześcijańskiej nauki na temat pracy. Zalecając pracę jako jedyne źródło utrzymania, Apostoł piętnuje wszelkie próby życia na koszt bliźniego, co jest sprzeczne z miłością braterską, podważając tym samym ideowe podstawy społecznego niewolnictwa.

Zobacz też

Warianty tekstowe 2. Listu do Tesaloniczan

Odesłania do tekstu Pisma Świętego

Przypisy

Bibliografia

Michał Bednarz: 1 – 2 List do Tesaloniczan. Wstęp. Przekład z oryginału. Komentarz. Częstochowa: Edycja św. Pawła, 2007, s. 21-55. ISBN 978-83-7424-252-3.

Biblia Jerozolimska. Warszawa: Pallotinum, 2006, s. 1566. ISBN 83-7014-519-1.

Biblia Warszawsko-Praska. Warszawa: Towarzystwo Biblijne w Polsce, 1997. ISBN 83-85260-15-3. Brak numerów stron w książce.

Charles H. Giblin: 2 List do Tesaloniczan. W: Katolicki Komentarz Biblijny. Raymond E. Brown, Joseph A. Fitzmyer, Roland E. Murphy (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, 2001, s. 1431-1433. ISBN 83-7146-080-5.

Donald Guthrie: 2 List do Tesaloniczan. W: Przewodnik po Biblii. David i Pat Alexander (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, 1997. ISBN 83-7146-010-4. Brak numerów stron w książce.

Craig Keneer: Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, 2000, s. 461. ISBN 83-7146-153-4.

Pismo Święte Nowego Testamentu i Psalmy. Częstochowa: Edycja św. Pawła, 2005. ISBN 83-7424-076-8. Brak numerów stron w książce.

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (Biblia Poznańska). Michał Peter (red.). Poznań: Księgarnia św. Wojciecha, 1994. ISBN 83-7015-196-5. Brak numerów stron w książce.

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia. Poznań: Pallottinum, 2003. ISBN 83-7014-419-5. Brak numerów stron w książce.

Kazimierz Romaniuk, Augustyn Jankowski, Lech Stachowiak: Komentarz Praktyczny do Nowego Testamentu. T. 2. Poznań-Kraków: Pallotinum, 1999. ISBN 83-7014-353-9. Brak numerów stron w książce.

George Soares-Prabhu: 2 List do Tesaloniczan. W: Międzynarodowy Komentarz do Pisma Świętego. William R. Farmer (red.). Warszawa: Wydawnictwo Księży Werbistów, 2001, s. 1568-1571. ISBN 83-7192-122-5.

Linki zewnętrzne

Biblia Tysiąclecia – 2 List do Tesaloniczan