2 Korpus Polski (2 KP)
2 Korpus Polski (2 KP) to wyższy związek taktyczny Polskich Sił Zbrojnych, który funkcjonował w latach 1943–1947. W grudniu 1943 roku korpus został przetransportowany do Włoch, gdzie w ramach brytyjskiej 8 Armii brał udział w kampanii włoskiej. W maju 1944 roku zdobył linię Gustawa, zdobywając Monte Cassino, a następnie atakował na linii Hitlera w Piedimonte. W lipcu 1944 roku wyzwolił Ankonę na wybrzeżu Morza Adriatyckiego, a w sierpniu i wrześniu przełamał linię Gotów. W październiku walczył w Apeninach, a w kwietniu 1945 roku uczestniczył w bitwie o Bolonię. Po wojnie jednostka pozostała we Włoszech w składzie wojsk okupacyjnych, a w 1946 roku została przetransportowana do Wielkiej Brytanii. Większość żołnierzy pozostała na emigracji, wstępując do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia. Korpus został rozwiązany w 1947 roku.
Formowanie i szkolenie korpusu
2 KP został utworzony 21 lipca 1943 roku z dowództwa i jednostek Armii Polskiej na Wschodzie na podstawie rozkazu i wytycznych Naczelnego Wodza, generała broni Władysława Sikorskiego. Jego formowanie miało miejsce w północnym Iraku, w rejonie Kirkuku i Ałtun Kapon. Dowództwo Armii w Polu przekształcono w dowództwo 2 Korpusu Polskiego. W sierpniu i wrześniu 1943 roku korpus został przegrupowany do Palestyny, gdzie rozmieszczono go w następujących miejscowościach:
- m. Julis – Dowództwo 2 KP (później przeniesione do obozu „Kilo” k. Gazy),
- rejon m. Julis – 3 Dywizja Strzelców Karpackich,
- rejon m. Mughazi-Nuseirat – 5 Kresowa Dywizja Piechoty i 2 Warszawska Brygada Pancerna,
- rejon m. Isdud – 2 Grupa Artylerii (PSZ),
- m. Beit Jirja – saperzy,
- m. Gaza i rejon na północ od niej – oddziały służb.
Korpus w Palestynie został podporządkowany dowódcy brytyjskiej 9 Armii, gen. Williamowi Holmesowi. Brytyjczycy ustalili, że korpus osiągnie gotowość do 1 stycznia 1944 roku. Dowódca korpusu, gen. Władysław Anders, zachował stanowisko dowódcy Armii Polskiej na Wschodzie. 25 listopada 1943 roku gen. Kazimierz Sosnkowski wydał wytyczne organizacyjne dla Armii Polskiej na Wschodzie, dzieląc ją na trzy rzuty. Pierwszy rzut tworzył 2 Korpus Polski oraz Bazę Armii Polskiej na Wschodzie, drugi – sztab armii i jednostki nie wchodzące w skład 2 KP, a trzeci – jednostki pozostające na terenie Palestyny, Syrii i Iranu.
W listopadzie rozpoczęto przegrupowanie korpusu do Egiptu. Jako pierwsza przeniosła się 3 DSK. W grudniu wyjechało dowództwo, służby korpusu, artyleria oraz 2 BPanc. W połowie stycznia 1944 roku do Egiptu dotarła 5 KDP. Cały korpus został rozmieszczony w obozie Qassasin, położonym 30 km na zachód od m. Ismailia, gdzie otrzymał nowe uzbrojenie i wyposażenie do pełnych etatów wojennych. 12 grudnia 1943 roku pierwsze oddziały 3 DSK zostały przetransportowane z Qassasin do portu Taufig i zaokrętowane na statek „Indrapoera”. W następnych dniach ładowano ciężki sprzęt. 14 grudnia 1943 roku statek dotarł do Kanału Sueskiego, a wieczorem 16 grudnia wypłynął z Port Saidu, docierając 21 grudnia do portu Tarent na południu Włoch.
Działania bojowe korpusu we Włoszech
W grudniu 1943 roku 2 Korpus został przetransportowany do Włoch, gdzie w ramach brytyjskiej 8 Armii brał udział w kampanii włoskiej.
Bitwa o Monte Cassino
Od 11 do 29 maja 1944 roku 2 Korpus uczestniczył w czwartej bitwie o przełamanie linii Gustawa, której celem było zdobycie umocnień górskich między Cassino a Passo Corno.
Gen. Anders wydał „Rozkaz Przed Bitwą” do wszystkich żołnierzy korpusu. Dowódca zdecydował się na główne uderzenie z doliny Rapido, w kierunku południowo-zachodnim, zamiast dotychczasowego ataku od strony Cassino. Uderzenie pomocnicze realizował brytyjski 13 Korpus.
W nocy z 11 na 12 maja przeprowadzono przygotowanie ogniowe natarcia, które realizowało dziesięć pułków artylerii z 224 działami, a także 20 działami artylerii przeciwlotniczej, działami przeciwpancernymi i czołgami. Po zakończeniu przygotowania ogniowego natarcie rozpoczęła piechota. 3 Dywizja Strzelców Karpackich z 12 Pułkiem Ułanów Podolskich atakowała w kierunku wzgórza 593 i wzdłuż Gardzieli na Massa Albaneta, podczas gdy 5 Kresowa Dywizja Piechoty atakowała przez Widmo na San Angelo. Bataliony 5 Kresowej DP zdobyły Widmo, ale poniosły dotkliwe straty. Niemieckie kontrataki doprowadziły do strat sięgających 40–70% stanu osobowego w niektórych pododdziałach. W nocy z 12 na 13 maja Polacy wycofali się na pozycje wyjściowe.
W dniach 13–16 maja prowadzone były działania lokalne i rozpoznawcze. 1 szwadron 1 pułku ułanów krechowieckich wykonał uderzenie przez wąwóz Gardziel na południowe stoki Widma, umożliwiając saperom rozminowanie. Utrzymując wąwóz pod ogniem, uniemożliwił nieprzyjacielowi jego ponowne zaminowanie.
17 maja, po reorganizacji i uzupełnieniu oddziałów, wznowiono natarcie. 5 Kresowa DP miała za zadanie zdobyć grzbiet San Angelo i wzgórze 574, natomiast 3 Dywizja Strzelców Karpackich miała zdobyć wzgórza 593, 569 i 476, a w dalszym etapie opanować Massa Albaneta.
W zgrupowaniu uderzeniowym na odcinku 5 Dywizji dowodził płk Klemens Rudnicki, który zdobył Widmo, a następnie małe San Angelo oraz rozpoczął walkę o duże San Angelo, gdzie wprowadzono odwody. Na odcinku 3 Dywizji atakowano wzgórze 593 i Albanetę pod dowództwem płk Romana Szymańskiego.
W Gardzieli działał szwadron 4 pułku pancernego. Walki trwały również w nocy. Około 10:00 patrole 12 Pułku Ułanów Podolskich, a następnie 5 batalion strzelców karpackich, zdobyły klasztor, gdzie zatknięto polską, a później także brytyjską flagę. 24 maja grupa „Bob” zdobyła Piedimonte, a 25 maja 15 pułk ułanów opanował Monte Cairo, co otworzyło drogę na Rzym.
W bitwie o Monte Cassino i Piedimonte poległo 860 żołnierzy (w tym 72 oficerów), a 2822 zostało rannych (w tym 204 oficerów). 97 żołnierzy uznano za zaginionych (w tym 5 oficerów). Ranni byli umieszczani w szpitalu wojennym w Casamassima, którym kierował płk Tadeusz Sokołowski. Polegli spoczywają na polskim cmentarzu u stóp wzgórza klasztornego.
Walki nad Adriatykiem – Bitwa o Ankonę
7 czerwca 1944 roku 3 Dywizja Strzelców Karpackich zluzowała hinduską 4 Dywizję Piechoty w rejonie na północ od Oriony, rozpoczynając pościg wzdłuż szosy Nr 16. 18 czerwca jednostki korpusu zajęły Pescarę. Po lewej stronie 3 Dywizji weszła do akcji 5 Kresowa DP. Polacy zdobyli Loreto, Recanati, Osimo, Castelfidardo oraz wzgórze San Pietra i podeszli pod Ankonę. Dowódca korpusu postanowił, że główne uderzenie wykona 5 Kresowa DP, mając na celu opanowanie rejonu Paterniano-Monte delia Crescia-Monte Tarto, podczas gdy 3 Dywizja Strzelców Karpackich z Karpackim Pułkiem Ułanów miała wiązać nieprzyjaciela w pasie nadmorskim. 17 lipca 5 KDP uderzyła, zdobywając Paterniano oraz wzgórza na północ od San Stefana, a także Monte delia Crescia oraz Offagna. Na zachodnim odcinku zdobyto wzgórza Monte Tarto i Croce di San Vinzenzo. Po zmroku oddziały kontynuowały natarcie, osiągając rzekę Esino pod Chiaravalle.
18 lipca oddziały korpusu wkroczyły do Ankony, co ułatwiło sprzymierzonym dalsze działania w kierunku Rimini oraz w stronę linii Gotów.
Po zdobyciu miasta i portu kontynuowano natarcie. 3 Dywizja Strzelców Karpackich uderzała w kierunku nadmorskiej szosy Nr 16. Nad Misa zdobyto niewielki przyczółek. 9 sierpnia ponownie do walki weszła 5 Kresowa Dywizja Piechoty, wsparta czołgami brytyjskiego 7 pułku huzarów. Jej oddziały opanowały linię rzeki Cezano, a nocnym natarciem zdobyły Monterado.
3 Dywizja Strzelców Karpackich wraz z 2 Brygadą Pancerną walczyła pod Scapezzano, także osiągając linię Cezano. W tym czasie na kierunek nadmorski wprowadzono korpus kanadyjski, który miał za zadanie przełamać linię Gotów pod Monte Lupone – Cattolica, z udziałem również oddziałów 2 KP.
Od 19 sierpnia główny wysiłek spoczywał na 3 Dywizji Strzelców Karpackich, która uderzyła na wzgórza pod m. Constanza. Po trzydniowej bitwie rozbito niemiecką 278 Dywizję. 28 sierpnia osiągnięto linię rzeki Foglia, a 31 sierpnia 3 DSK zajęła m. Pesaro, przełamując pierwszą linię Gotów. 5 września korpus przeszedł do odwodu 8 Armii, koncentrując się na północ od Ankony w dolinie rzeki Chianti.
W walkach nad Adriatykiem korpus poniósł straty wynoszące 1358 żołnierzy i oficerów, a poległych pochowano na cmentarzu polskim w Loreto w pobliżu bazyliki.
Walki w Apeninie Emiliańskim
Od 10 października 1944 roku korpus toczył walki w Apeninie Emiliańskim w bardzo trudnych warunkach terenowych i klimatycznych.
5 Kresowa Dywizja Piechoty prowadziła działania w rejonie Piero di Bagno i atakowała w kierunku północnym. Jej 5 Wileńska Brygada Piechoty zdobyła Santa Sofia, a 6 Lwowska Brygada Piechoty opanowała Predappio oraz górę Monte Grosso w prowincji Forlì-Cesena. Pod koniec listopada do pierwszego rzutu weszła 3 Dywizja Strzelców Karpackich, której brygady zdobyły szereg miejscowości na zachód od Brisighella i na południowym brzegu rzeki Senio. Na tej rubieży front stał do wiosny 1945 roku.
Bitwa o Bolonię
W kwietniu 1945 roku 2 Korpus brał udział w bitwie o Bolonię. 20 kwietnia oddziały 2 Korpusu sforsowały rzeki Giana i Idice, a 21 kwietnia o godzinie 6:05 9 Batalion Strzelców Karpackich z 3 Brygady jako pierwszy wkroczył do Bolonii, zawieszając nad miastem polską flagę. O godzinie 8:00 do miasta weszli Amerykanie z 5 Armii. Tempo posuwania się było różne: Polacy przebyli 50 km, podczas gdy Amerykanie tylko 20 km. 2 Korpus przez 13 dni walczył z trzema niemieckimi dywizjami (26-tą pancerną oraz 1. i 4. spadochronową), forsując cztery rzeki i dziewięć kanałów umocnionych inżynieryjnie oraz zażarcie bronionych.
Przełamanie frontu pod Bolonią i wyzwolenie miasta miało kluczowe znaczenie dla ostatecznej klęski Niemców na froncie włoskim. Oddziały II Korpusu Polskiego wkroczyły do Bolonii witane owacyjnie przez mieszkańców. Z rozkazu dowódcy 8 Armii Polacy pozostali w tym rejonie, nie biorąc udziału w dalszym pościgu. 9 Batalionowi Strzelców Karpackich nadano tytuł Bolońskiego, a 17 dowódców otrzymało honorowe obywatelstwo miasta. Senat Bolonii wręczył też żołnierzom polskim 215 medali pamiątkowych z napisem: „Oswobodzicielom, którzy pierwsi weszli do Bolonii 21 kwietnia 1945 – w dowód zasługi”.
Nowy dowódca 8 Armii brytyjskiej gen. Mac Creery w rozkazie pochwalnym do żołnierzy 2 Korpusu napisał:
„W Waszym marszu historycznym drogą Via Emilia z Faenzy do Bolonii mieliście za przeciwników najlepsze wojsko nieprzyjaciela. Trzem najlepszym dywizjom niemieckim zadaliście ciężkie straty w ludziach i sprzęcie. W tej wielkiej bitwie ukazaliście wspaniały duch walki, wytrwałość i sprawność bojową. Składam Wam moje najgorętsze gratulacje oraz wyrazy podziwu dla wszystkich oficerów i żołnierzy…”
Straty polskie w operacji pod Bolonią wyniosły 600 rannych oraz 300 poległych, którzy spoczęli na miejscowym cmentarzu. Następnie korpus pozostał w składzie wojsk okupacyjnych, a w 1946 roku został przeniesiony do Wielkiej Brytanii.
Dyslokacja korpusu po zakończeniu działań wojennych
Po zakończeniu walk o Bolonię korpus przeszedł do odwodu brytyjskiej 8 Armii. Początkowo był rozmieszczony między Bolonią, Rimini a Imolą, a jego kwatera główna znajdowała się na północ od Imoli. Tam zastał go koniec działań zbrojnych we Włoszech. Na przełomie maja i czerwca korpus rozpoczął dyslokację na południe Półwyspu Apenińskiego, w rejon na południe od Ankony. Część oddziałów kwaterowała w namiotach polowych, podczas gdy dowództwo korpusu rozlokowało się w Porto San Giorgio. Jesienią 1945 roku większość żołnierzy została skoszarowana w budynkach murowanych, a do tego wykorzystywano także koszary włoskie i poniemieckie. Oficerowie zazwyczaj wynajmowali kwatery prywatne. W dniach 23-24 października 1946 roku kwaterę główną przeniesiono do Ankony, gdzie pozostawała do zakończenia pobytu korpusu we Włoszech.
Oddziały korpusu były rozmieszczone na niemal całym Półwyspie Apenińskim, głównie w centralnej i południowej części kraju. Wspierały one różne oddziały, prowadząc służbę wartowniczą i garnizonową, a także realizując inne obowiązki związane z działalnością korpusu, co wiązało się z częstymi zmianami miejsc postoju.
Rozformowanie korpusu i dalsze losy jego żołnierzy
Korpus został rozwiązany w 1947 roku. Od 1945 roku niektórzy żołnierze zaczęli wracać do kraju, a większość, w 1946 roku, wstąpiła do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia.
Po zakończeniu działań wojennych żołnierzy korpusu, którzy zadeklarowali powrót do kraju, skierowano do obozów repatriacyjnych w Cervinara i Paolisi koło Neapolu (około 5,5 tysiąca żołnierzy) oraz w San Domenico (około 800 żołnierzy). Obozy były pod opieką władz brytyjskich, które organizowały transporty do Polski. Transporty kierowano koleją przez Mediolan, Brenner, Pilzno, Pragę do Zebrzydowic lub drogą morską z Neapolu do Gdańska. Z ramienia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej nad powrotem żołnierzy do kraju czuwała Polska Misja Wojskowa we Włoszech pod kierownictwem płk. Kazimierza Sidora (misja funkcjonowała do maja 1946 roku).
W okresie od 3 do 25 grudnia 1945 roku do Polski, w 13 transportach kolejowych, przybyło łącznie 12 305 żołnierzy 2 KP oraz Jednostek Wojskowych na Środkowym Wschodzie. W tej liczbie było tylko 32 oficerów oraz 1612 podoficerów i 10 661 szeregowców. Wśród powracających 1226 podoficerów i 8601 szeregowców miało za sobą przymusową służbę w armii niemieckiej, a około 8 procent to żołnierze zdegradowani lub więzieni z przyczyn politycznych. Około 2 procent żołnierzy stanowili obywatele polscy narodowości białoruskiej, ukraińskiej i rosyjskiej. Powracający żołnierze przynieśli ze sobą między innymi 11 867 karabinów angielskich oraz 603 150 nabojów karabinowych. Z tej grupy podoficerów zdemobilizowano 1572, a 40 urlopowano, kwalifikując wstępnie do dalszej służby wojskowej. W grupie szeregowców zdemobilizowano 9892, a urlopowano 769 osób.
W późniejszym okresie zrezygnowano z powołania do czynnej służby żołnierzy urlopowanych. Dalsze zorganizowane transporty żołnierzy 2 KP przybywały do kraju z Wysp Brytyjskich. Do grudnia 1947 roku przybyło 16 371 podoficerów oraz 41 912 szeregowców PSZ. Kazimierz Frontczak nie podaje, ilu z nich służyło w 2 KP. Powyższe dane nie obejmują żołnierzy, którzy wrócili do kraju indywidualnie lub cywilnymi transportami repatriacyjnymi. Zorganizowana akcja powrotu żołnierzy PSZ trwała do połowy 1951 roku. 20 września 1951 roku w Gdyni zlikwidowano Remigracyjny Punkt Specjalny Państwowego Biura Podróży „Orbis”.
W latach 1947–1948 723 żołnierzy PSZ na Zachodzie, którzy przed wojną zamieszkiwali tereny województw wileńskiego, białostockiego, nowogródzkiego i poleskiego, trafiło do 312 Obozu dla Wyzwolonych Jeńców Wojennych i Internowanych Obywateli w Grodnie (dane te nie obejmują żołnierzy, którzy powrócili w 1946 roku i przeszli przez oboz w Wilnie, a także tych, którzy wrócili indywidualnie po 1948 roku). Z 723 żołnierzy, którzy przeszli przez oboz grodzieński, 327 służyło w 2 KP, w tym 111 w 3 DSK oraz 159 w 5 KDP. W nocy z 31 marca na 1 kwietnia 1951 roku funkcjonariusze bezpieczeństwa BSRR przystąpili do masowych aresztowań i wywózki żołnierzy PSZ na Zachodzie wraz z ich rodzinami do obwodu irkuckiego. Deportacja wiązała się z konfiskatą mienia i odebraniem odznaczeń bojowych. W sumie zesłano 888 żołnierzy i 3632 członków rodzin z BSRR oraz 49 żołnierzy z LSRR. W 1956 roku deportowanym pozwolono na powrót z zesłania. W 1958 roku w obwodzie irkuckim pozostawało 1152 żołnierzy i członków ich rodzin, a większość z deportowanych w 1961 roku wróciła do Polski.
W 1971 roku Sąd Najwyższy BSRR uznał deportacje za bezpodstawne i umorzył postępowania karne prowadzone przeciwko żołnierzom PSZ na Zachodzie. Żołnierzom, którzy powrócili na terytorium BSRR, wypłacono rekompensatę za skonfiskowane mienie. W 2003 roku na terenie Białorusi żyło 23 żołnierzy 2 KP, którzy nadal nie posiadali uprawnień kombatanckich.
Struktura organizacyjna korpusu
2 Korpus Polski miał znacząco inną strukturę organizacyjną niż korpusy brytyjskie. Składał się z trzech związków taktycznych, podczas gdy korpusy brytyjskie z czterech lub pięciu dużych jednostek. Polski korpus obejmował wiele jednostek rodzajów broni i służb, które u Brytyjczyków znajdowały się na poziomie armii. Artyleria korpusowa stanowiła 30 procent stanu etatowego, podczas gdy piechota jedynie 24 procent.
Kwatera Główna 2 Korpusu
- 3 Dywizja Strzelców Karpackich (3rd Carpathian Infantry Division)
- 5 Kresowa Dywizja Piechoty (5th Kresowa Infantry Division)
- 2 Warszawska Dywizja Pancerna (2nd Warsaw Armoured Division)
Jednostki pozadywizyjne (jednostki korpuśne)
- 2 Grupa Artylerii
Liczebność 2 KP
- 1 października 1943 – 52 688 ludzi, w tym 3099 oficerów, 49 030 podoficerów i szeregowców oraz 559 ochotniczek PSK
- maj 1944 – 48 tys.
- maj 1945 – 56 tys.
- 1 października 1944 (razem z Bazą 2 Korpusu Polskiego):
- 57 kapelanów i 55 500 wiernych wyznania katolickiego, w tym 2100 wyznania greckokatolickiego,
- 3 kapelanów i 2342 wiernych wyznania prawosławnego,
- 2 kapelanów i 838 wiernych wyznania mojżeszowego,
- 325 wiernych wyznania ewangelickiego.
- 29 września 1945 – 104 996
Symbole korpusu
Odznaka pamiątkowa
Odznaka została wprowadzona rozkazem dowódcy 2 Korpusu Nr 106 z dnia 24. IX 1946, jest tłoczona w tombaku i srebrzona, jednoczęściowa o wymiarach 36 × 20 mm. Ma formę tarczy, w górnej części z syrenką warszawską i gałązkami laurowymi po bokach. Na dolnym obramowaniu napis „2 Korpus Polski”, a w środku krzyż. Odznaka łączy znaki rozpoznawcze 8 Armii Brytyjskiej i 2 Korpusu Polskiego. Wykonano ją w rzymskiej medalierni Societa Italiana Per L’Arte Della Medaglia, a autorami projektu byli żołnierze 2 Korpusu, bracia Zygmunt i Leopold Haar.
Do każdej odznaki dołączano tekturową, składaną dwustronnie legitymację, na której znajdowały się informacje, takie jak szkic mapy świata z ciemnym konturem Polski w przedwojennych granicach, szlak bojowy 2 Korpusu oraz wizerunek odznaki. Wewnątrz znajdowały się dane osobowe oraz sentencje podkreślające przynależność żołnierską do 2 Korpusu.
Oznaka rozpoznawcza
Oznaka wykonana z sukna, haftowana srebrną nicią, o wymiarach 50×39 oraz 45×38 mm. Przyjmuje formę tarczy na czerwonym tle z syrenką warszawską. Haftowana srebrną nicią, występowała w różnych wersjach. Obóz uzupełnień miał syrenkę na niebieskim tle. Oznaka była noszona na lewym rękawie, 8 cm poniżej wszycia rękawa.
Oznaka specjalna
Walczący w składzie 8 Armii Brytyjskiej 2 Korpus Polski otrzymał od gen. Olivera Leese’a po bitwie o Monte Cassino specjalną odznakę, która stanowiła oznakę rozpoznawczą 8 Armii w kształcie tarczy krzyżowców, na niebieskim tle.
Gen. Leese pisał do gen. Andersa:
Marsz 2 Korpusu Polskiego
Może były między nami jakieś kwasy
Ten z Narviku, tamten znów angielski lord,
A ten trzeci spod Tobruku,
A ten czwarty z Buzułuku,
Połączyło nas Cassino, klasztor, fort.
To my, żołnierze 2 Korpusu,
Krzyżowców tarcza ramię zdobi nam,
To my, żołnierze 2 Korpusu,
Oszczerstwom wszystkim zadaliśmy kłam.
Nie słowami, bo usta milczały
Odpowiedź naszą pisaliśmy krwią
I jak huragan skruszyliśmy skały
I powinność spełniliśmy swą!
Dzisiaj nie ma między nami już różnicy
Dziś złączyła nas przelana wspólnie krew,
Leży rotmistrz spod Tobruku,
Obok kapral z Buzułuku,
Leżą ramię przy ramieniu Świerk i Lew.
Zobacz też
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Witold Biegański: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1990, s. 63. ISBN 83-03-02923-1.
Witold Biegański, Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej, tom 5, Regularne jednostki Wojska Polskiego na Zachodzie, Warszawa 1967.
Igor Błagowieszczański, Artyleria w II wojnie światowej, Warszawa 1983.
Stefan J. Drue: 7 P. A. K. Szkic historyczny zmechanizowanego pułku artylerii konnej 1942–1947. Londyn: Instytut Polski. Komisja Historyczna, 1991. ISBN 0-9517561-0-9.
Bronisław Dzikiewicz, Z teodolitem pod Monte Cassino, Warszawa 1984.
Kazimierz Frontczak, Siły Zbrojne Polski Ludowej. Przejście na stopę pokojową 1945–1947, Warszawa 1974.
Wacław Król, Polskie dywizjony lotnicze w Wielkiej Brytanii 1940–1945, Warszawa 1982.
Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie 1939–1945: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1984. ISBN 83-223-2055-8.
Adam Majewski, Wojna, ludzie i medycyna, Lublin 1972.
Jerzy Murgrabia: Symbole wojskowe Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Wydawnictwo Bellona, 1990. ISBN 83-11-07825-4.
Andrzej Przemyski, Ostatni komendant. Generał Leopold Okulicki, Lublin 1990.
Jan Paśnicki, Podniebni artylerzyści, Polska Zbrojna, 1994 (artykuł byłego pilota 663 DSA na temat 50 rocznicy powstania jednostki i kontynuowaniu jej tradycji przez brytyjski 663 Dywizjon Korpusu Lotnictwa Wojsk Lądowych).
Michał Polak, Logistyczne zabezpieczenie działań 2 Korpusu Polskiego (grudzień 1944 – kwiecień 1945), Przegląd Historyczno-Wojskowy, Nr 4 (209), Warszawa 2005.
Janusz Odziemkowski, Służba Duszpasterska Wojska Polskiego 1914–1945, Warszawa 1998.
Stefan Orzechowski: Historia walk 5 Kresowej Dywizji Piechoty, Warszawa 1998, wyd. Oficyna Wydawnicza Volumen – Dom Wydawniczy Bellona, seria „O Wolność i Niepodległość”, ISBN 83-11-08809-8.
Jan Partyka: Odznaki i oznaki PSZ na Zachodzie 1939–1946. Rzeszów: Wydawnictwo Libri Ressovienses, 1997. ISBN 83-902021-9-0.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Maciej Zajączkowski, Sztylet Komandosa, Warszawa 1991.
Wojsko Polskie 1939–1945: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1984. ISBN 83-223-2055-8.
Yury Hrybouski, Losy żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie po powrocie na Białoruś, Przegląd Historyczno-Wojskowy nr 2 (197) z 2003 r., ISSN 1640-6281.
Jakub Żak: Nie walczyli dla siebie. Powojenna odyseja 2 Korpusu Polskiego. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2014. ISBN 978-83-7399-621-2.
Piotr Żaroń: Armia Polska w ZSRR, na Bliskim Wschodzie i Środkowym Wschodzie. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza RSW „Prasa – Książka – Ruch”, 1981.