2 Dywizjon Pomiarów Artylerii

2 Dywizjon Pomiarów Artylerii był jednostką artylerii Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

Formowanie dywizjonu

Dywizjon ten powstał na mocy rozkazu Departamentu Dowodzenia Ogólnego Ministerstwa Spraw Wojskowych L.dz. 5704/Tjn. Org. z dnia 9 listopada 1938 roku oraz rozkazu Departamentu Artylerii MSWojsk. L. dz. 3283/Tjn. Og. Org. z dnia 12 grudnia 1938 roku. Organizację dywizjonu rozpoczęto w Toruniu, korzystając z doświadczeń 1 dywizjonu pomiarów artylerii. W maju 1939 roku dywizjon został przeniesiony do Wesołej.

Mobilizacja

Jednostka ta pełniła rolę mobilizującą. Zgodnie z zaktualizowanym planem „W”, który wszedł w życie 15 maja 1939 roku, dowódca dywizjonu był odpowiedzialny za przeprowadzenie mobilizacji w Wesołej:

W mobilizacji alarmowej w grupie czarnej, w czasie A+48:

baterii pomiarowej artylerii nr 8,

W mobilizacji powszechnej w I rzucie:

baterii pomiarowej artylerii nr 5, w czasie do 5 dnia mobilizacji,
baterii pomiarowej artylerii nr 6, w czasie do 6 dnia mobilizacji.

W mobilizacji powszechnej w II rzucie:

baterii pomiarowej artylerii nr 7, w czasie X+3,
Ośrodek Zapasowy Pomiarów Artylerii nr 1, w czasie X+5.

Baterie pomiarowe artylerii na stopie wojennej formowały się w składzie:

drużyna dowódcy,
sekcja fotograficzna,
sekcja zwiadu,
drużyny lkm plot,
pluton topograficzno-ogniowy,
pluton dźwiękowy,
pluton wzrokowy,
drużyna gospodarcza.

Etaty przewidywały 8 oficerów, 330 podoficerów i szeregowych, 185 koni, około 60 wozów sprzętowych i taborowych, 2 kuchnie polowe oraz 2 lkm.

Działania wojenne zmobilizowanych baterii i OZPA nr 1

bateria pomiarów artylerii nr 8

Bateria ta została sformowana w dniach 24-25 sierpnia 1939 roku. W ramach mobilizacji alarmowej w grupie czarnej, proces ten trwał 20 godzin. W trakcie mobilizacji wystąpiły braki w broni ręcznej, które zastąpiono bagnetami; dostarczono kbk dla 1/3 stanu, a także wystąpiły problemy z jakością koni i uprzęży. Dowództwo nad baterią objął mjr Stanisław Koryciński. 28 sierpnia bateria wyjechała transportem kolejowym przez Radom, Kielce i Kraków do Oświęcimia, gdzie dotarła w nocy z 29 na 30 sierpnia. 30 sierpnia bateria została przydzielona do dowódcy artylerii Grupy Operacyjnej „Śląsk”, płk. Kryńskiemu. Po tej dacie bateria udała się do lasu Brzezinki na południe od Mysłowic, gdzie miała za zadanie założenie układu pomiarowego na odcinku 55 DP rez. Wyry-Mikołów. 1 i 2 września bateria zajęła układ pomiarowy na wyznaczonym odcinku, zakładając placówki pod ogniem artylerii niemieckiej, a w dwóch przypadkach placówki znalazły się na I linii frontu. Obiekty oraz centralna jednostka topograficzno-ogniowa były ostrzeliwane przez niemieckie lotnictwo. W godzinach przedwieczornych bateria zwinęła układ topograficzny. W trakcie nocnego marszu odwrotnego przez Podlesie, w Murckach, z uwagi na tłok i ciemności, od 8 bpa odłączyły się plutony dźwiękowy i wzrokowy. Mimo poszukiwań przez dowódcę baterii i płk. Kryńskiego, nie udało się nawiązać z nimi kontaktu. Ustalono, że oba plutony dotarły do Krakowa, a stamtąd przeszły przez Tarnów i Rzeszów do Złoczowa. Ostatecznie, 16 września dotarły do Tarnopola, gdzie 18 września zostały wzięte do niewoli przez Sowieci. Oficerowie tych plutonów znaleźli się na „listach katyńskich”. Reszta 8 bpa dotarła 3 września przez Mysłowice i Klimontów do Niemajowej Górki koło Dąbrowy Górniczej. Nocą z 4 na 5 września 8 bpa, zgodnie z rozkazem, pomaszerowała do Krakowa, skąd po dalszym marszu przez Mogiłę, Kazimierzę Wielką i Wiślicę, dotarła 10 września do Baranowa. W trakcie marszu bateria uzupełniła swój sprzęt o 1 lkm i kbk. W rejonie Wiślicy była ostrzeliwana przez dywersantów niemieckich, a w Stopnicy przez niemiecką artylerię. 10 września, od godziny 15, przeprawiała się przez Wisłę w bród. 12 września bateria została podporządkowana dowódcy 95 dywizjonu artylerii ciężkiej, mjr. S. Szancerowi. 15 września 8 bpa dotarła do Mamotów-Deputatów, gdzie prowadziła prace topograficzne dla 95 dac, a z powodu braku kabla telefonicznego, strzelano z mapy, co doprowadziło do upadku około 40 pocisków na własne oddziały. Następnie bateria maszerowała przez Odrowąż Szlachecki, Janów Lubelski, Frampol do Zielonej pod Tomaszowem Lubelskim, gdzie przybyła 19 września. 19 i 20 września pluton topograficzno-ogniowy próbował wspierać 95 dac w prowadzeniu ognia na pozycje niemieckie, jednak z powodu braku łączności wynik był znikomy. W trakcie walk bateria straciła 1 żołnierza poległego i 3 rannych. Z powodu kapitulacji Armii „Kraków” 20 września po południu sprzęt został zakopany, a mjr Koryciński rozwiązał 8 bpa. Żołnierze próbowali w grupkach przedrzeć się poza pierścień okrążenia.

Obsada personalna 8 bpa

dowódca baterii – mjr Stanisław Koryciński
oficer zwiadowczy – ppor. Marian Makola
oficer łączności – ppor. rez. Marian Kuchinka
dowódca plutonu topograficzno-ogniowego – por. Edward Saulewicz
dowódca plutonu wzrokowego – por. Oskar Schab
oficer młodszy – ppor. rez. Adolf Moczulski
dowódca plutonu dźwiękowego – kpt. Antoni Pawlikowski
oficer młodszy – ppor. Żołobiński

bateria pomiarów artylerii nr 5

Bateria ta została sformowana w dniach 31 sierpnia – 4 września 1939 roku, w ramach I rzutu mobilizacji powszechnej. Proces mobilizacji przebiegł sprawnie, z wyjątkiem fatalnej jakości koni i wozów z poboru. Dowództwo nad 5 bpa objął mjr Władysław Kraśnicki. 5 września o godz. 6 bateria została załadowana na transport kolejowy w Rembertowie, który miał udać się w rejon Mławy, aby włączyć się w skład Armii „Modlin”. Z powodu zmiany sytuacji wojennej, bateria została wyładowana w Jabłonnie. Następnie maszerowała przez Nowy Dwór Maz., Modlin, Kazuń do Sowiej Woli, gdzie dotarła 6 września. W trakcie marszu zdezerterował 3-osobowy patrol konny. Na nowym rozkazie 5 bpa 7/8 września ponownie wróciła do lasów w okolicach Jabłonny i Legionowa. 9 września dowódca artylerii Armii „Modlin”, ppłk dypl. Jan Ciałowicz, podporządkował baterię zgrupowaniu gen. bryg. J. Zulaufa. 10 września bateria została wysłana do Warszawy, gdzie 11 września przydzielono ją na odcinek Warszawa-Zachód. Centrala 5 bpa została umiejscowiona przy ul. Nowy Świat 67, a później przy Ogrodowej 12/14. Do 12 września układ pomiarowy rozpoczął działalność. Bateria działała na rzecz obrony Warszawy do 25 września, kiedy to ostrzał niemieckiej artylerii i naloty z powietrza skutecznie zniszczyły łączność telefoniczną baterii oraz sieć miejską, a także zniszczeniu uległa centrala baterii wraz ze sprzętem i część placówek. Podczas obrony Warszawy, bateria przekazała własnej artylerii współrzędne blisko 100 nieprzyjacielskich baterii, w tym 8 dział najcięższej artylerii, które znajdowały się w lasku młocińskim na betonowych podstawach. 23 września w baterii znajdowało się 8 oficerów, 317 podoficerów i kanonierów, 180 koni, a w wyposażeniu było 60 wozów, 2 kuchnie, 1 samochód i 1 motocykl. W trakcie walk bateria straciła kilku poległych i rannych żołnierzy. Bateria wymaszerowała do niewoli z miasta nocą z 30 września na 1 października 1939 roku jako pododdział zwarty. 3 października w Sochaczewie oficerów wzięto do niewoli, a pozostałych żołnierzy zwolniono do domów.

Obsada personalna 5 bpa

dowódca baterii – mjr Władysław Kraśnicki
oficer zwiadowczy – ppor. Maria Wiktor Bogłowski
dowódca plutonu topograficzno-ogniowego – por. Aleksander Winnicki
dowódca plutonu wzrokowego – por. rez. Edward Skrutkowski
oficer młodszy – ppor. rez. Jan Różycki
dowódca plutonu dźwiękowego – por. Bronisław Weber
oficer młodszy – ppor. rez. Mafalski

bateria pomiarów artylerii nr 6

Bateria ta została sformowana w dniach 31 sierpnia – 5 września 1939 roku, w ramach I rzutu mobilizacji powszechnej. Dowództwo nad 6 bpa objął kpt. Feliks Dutkiewicz. 5 września wieczorem bateria została załadowana w Okuniewie do transportu kolejowego, który dotarł w okolice Radomia. Po rozładunku, z uwagi na zagrożenie atakiem niemieckiej broni pancernej, bateria udała się na wschód. 7 września przekroczyła Wisłę w pobliżu Kozienic, podczas nalotu doszło do rozproszenia baterii. Część z dowódcą, kpt. Dutkiewiczem (większość plutonu wzrokowego z częścią taborów), dołączyła nocą 11/12 września do 7 bpa i OZPA nr 1 w Radzyniu Podlaskim. Większość 6 bpa pod dowództwem kpt. Józefa Godlewskiego – dowódcy plutonu dźwiękowego, maszerowała przez Dęblin, Lublin do Kowla, osiągając go 15 września. W trakcie marszu prowadziła potyczki z dywersantami niemieckimi i ukraińskimi, a także była atakowana przez niemieckie lotnictwo. Z Kowla bateria udała się do Czerkass. 18 września, po otrzymaniu informacji o agresji sowieckiej, z baterii za zgodą przełożonych odłączyła się niewielka grupa oficerów i podoficerów, która udała się na południe, w kierunku granicy rumuńskiej i węgierskiej. Większość baterii skierowała się na południowy-zachód, przekraczając Bug pod Uściługiem i tocząc potyczki z bandami ukraińskimi, które atakowały baterię. 27 września w Parczewie bateria połączyła się z pozostałością baterii kpt. Dutkiewicza i OZPA nr 1. W Miłkowie koło Parczewa zakopano sprzęt baterii. 28 września bateria dołączyła do 50 Dywizji Piechoty „Brzoza”. 1 października baterię rozwiązano, z części konnej 6 bpa utworzono pluton zwiadu konnego pod dowództwem kpt. Dutkiewicza, a pozostali żołnierze weszli w skład kompanii piechoty por. Stefana Głogowskiego z 6 bpa, sformowanej dla 50 DP. W jej szeregach walczyli do chwili kapitulacji SGO „Polesie”.

Obsada personalna 6 bpa

dowódca baterii – kpt. Feliks Dutkiewicz
oficer zwiadowczy – por. Stefan Głogowski
oficer łączności – ppor. rez. Gadomski
dowódca plutonu topograficzno-ogniowego – ppor. rez. Janczewski
dowódca plutonu wzrokowego – ppor. Mieczysław Lebisz
oficer młodszy – ppor. rez. Wacław Lesiecki
dowódca plutonu dźwiękowego – kpt. Józef Godlewski
oficer młodszy – ppor. rez. Józef Łoziński

bateria pomiarów artylerii nr 7

Bateria ta została sformowana w dniach od 3 do 7 września 1939 roku, w ramach II rzutu mobilizacji powszechnej. Dowództwo nad 7 bpa objął kpt. Stanisław Chodań. Po zmobilizowaniu, 7 września po godzinie 20, bateria wyruszyła na marsz w kierunku Okuniewa, rano osiągając rejon Dębe Wielkie, gdzie z 7 bpa maszerowała część OZPA nr 1. Następnie trasa prowadziła przez Mińsk Mazowiecki, Stoczek Łukowski, Łuków, Radzyń Podlaski, gdzie nocą 11/12 września dołączyła część 6 bpa. 12 września bateria była atakowana przez niemieckie lotnictwo. Od tego momentu marsz odbywał się nocą z odpoczynkiem w dzień. W kolejnych czterech nocach osiągnięto Wisznice, Monastyr koło Sławatycz, Włodawę, Piszczę i Szack. 16 września dotarli do Czerkassy, gdzie dołączyła większość 6 bpa. 19 września obie baterie z ośrodkiem podjęły marsz w kierunku zachodnim. 21 września 7 bpa przekroczyła Bug i pomaszerowała wraz z OZPA nr 1 do Chełma, gdzie przebywała do 25 września, zakopując część sprzętu baterii na terenie szkoły rolniczej. Tego dnia, na kolumnę ośrodka i 7 baterii, zaatakowały czołgi sowieckie, które zostały odparte przy pomocy wcześniej przygotowanych butelek z benzyną, biorąc do niewoli około 30 czerwonoarmistów. 26 września bateria dotarła do wsi Uścimów Nowy. 28 września w Parczewie połączono się z 50 Dywizją Piechoty „Brzoza”. Z części koni utworzono pluton jazdy kpt. Dutkiewicza, a z pozostałych żołnierzy 7 i 6 baterii oraz ośrodka zapasowego w Adamowie i Woli Burzeckiej zorganizowano 2 i 3 października kompanie piechoty pod dowództwem por. Wróbla i por. Głogowskiego, które weszły w skład 50 DP „Brzoza”. W jej szeregach walczyli do chwili kapitulacji SGO „Polesie”.

Obsada personalna 7 bpa

dowódca baterii – kpt. Stanisław Chodań
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Edward Żak
oficer łączności – ppor. rez. Lisowski
dowódca plutonu topograficzno-ogniowego – kpt. Władysław Sobczyk
dowódca plutonu wzrokowego – por. Michał Pietruszka
dowódca plutonu dźwiękowego – por. rez. Matusiak

Ośrodek Zapasowy Pomiarów Artylerii nr 1

Po sformowaniu przewidzianych planem baterii pomiarowych artylerii, z nadwyżek mobilizacyjnych 2 dywizjonu pomiarów artylerii oraz napływających nadwyżek 1 dpa, rozpoczęto po 5 września przyspieszone formowanie Ośrodka Zapasowego w II rzucie mobilizacji powszechnej. Planowano utworzyć według etatu: dowództwo ośrodka pod ppłk. inż. Józefem Kleiberem, baterię gospodarczą, baterię wzrokowo-dźwiękową, baterię topograficzno-ogniową oraz baterię specjalistów. W teren przyległych gmin wysłano komisje poboru koni i wozów. Z uwagi na braki w środkach transportu, ośrodek nie był w stanie przetransportować zapasów, sprzętu i uzbrojenia oraz wyposażenia ze składnic OK I. Dopiero pomoc dwudniowej kolumny transportowej z pułku strzelców pieszych ppłk. dypl. Zenona Wzacnego, umożliwiła przewiezienie niezbędnego mienia dla ośrodka z magazynów. Po przybyciu 4 września części OZN 1 dpa, podjęto działania organizacyjne. 7 września, w związku z zagrożeniem ze strony niemieckich jednostek, ppłk Kleiber otrzymał z Komendy Garnizonu Rembertów rozkaz ewakuacji na wschód. W koszarach w Wesołej pozostał pododdział por. M. Rudzińskiego, który miał oczekiwać na resztę nadwyżek z 1 dpa oraz wysłane w teren komisje poborowe koni i wozów. Po przybyciu oczekiwanych jednostek, 10 i 11 września, por. Rudziński podporządkował się kpt. Mikołajowi Pac-Pomarnickiemu, a 14 września odmaszerował do Warszawy. W marszu pieszo-konnym, wraz z ośrodkiem zapasowym, maszerowała 7 bpa, natomiast część żołnierzy ośrodka poruszała się pojazdami mechanicznymi. Ośrodek zapasowy przesuwał się przez Dębe Wielkie, Mińsk Maz., Siennicę, Maciejewo, poszukując dowództwa OK I, ustalono, że ewakuował się do Kowla, więc OZPA nr 1 w tym kierunku maszerował. Osiągając nocnymi marszami 9/10 września Stoczek Łukowski, 10/11 września Łuków, Gołąbek, a 11/12 września Radzyń Podlaski, gdzie dołączyła część 6 bpa. Następnymi nocnymi marszami osiągnięto Wisznice, Monastyr, Włodawę, Piszczę, Szack i 16 września dotarto do wsi Czerkassy. 18 września, po uzyskaniu informacji o zbliżających się wojskach sowieckich do Kowla, ppłk Kleiber wydał rozkaz marszu na zachód. 20 września OZPA nr 1 dotarł do Lubomla, gdzie osłaniano kolumnę sanitarną i zaopatrzono się w butelki z benzyną do walki z czołgami sowieckimi. 21 września ośrodek przeprawił się przez Bug i następnego dnia dotarł do Chełma, gdzie stacjonował do 25 września. Zakopano część sprzętu na terenie szkoły rolniczej. 25 września ośrodek maszerował w kierunku Rejowca, gdzie stoczył potyczkę z lekkimi czołgami sowieckimi, wspólnie z 7 bpa biorąc do niewoli 30 jeńców. Artylerzyści pomiarowi przebili się do Woli Korybutowej. 26 września osiągnięto Uścimów Nowy, odpoczywając po walce do 27 września, tu wypłacono wszystkim żołd. 28 września, maszerując przez Parczew do Miłkowa, połączono się z większą częścią 6 bpa. Nawiązano kontakt z dowództwem SGO „Polesie” i uzyskano rozkaz dołączenia do 50 DP „Brzoza”. 30 września najlepsze konie oddano do oddziału konnego kpt. Dutkiewicza, który tworzył Kawalerię Dywizyjną. Dla jednostek artylerii przekazano część sprzętu pomiarowego. Tego dnia jednostki ośrodka były atakowane przez lotnictwo sowieckie. Ostatecznie, odmaszerowano do Czemiernik, gdzie w lesie zakopano pozostały sprzęt pomiarowy. Wypłacono dalsze pieniądze, spalono akta i dokumenty. Ponadto wszyscy oficerowie, podchorążowie i podoficerowie posiadający konie zostali wcieleni do szwadronu przybocznego dowódcy Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”. Z pozostałymi żołnierzami ppłk Kleiber pomaszerował 2 października do Adamowa, do dyspozycji dowódcy 50 DP, następnie do Woli Burzeckiej. 3 października ppłk Kleiber rozwiązał OZPA nr 1, 6 i 7 bpa, z artylerzystów pomiarowych sformowano dwie kompanie piechoty pod dowództwem: por. Stefana Głogowskiego i por. Władysława Wróbla, każda po około 150 żołnierzy, które weszły w skład 50 DP i walczyły do 6 października, do dnia kapitulacji SGO „Polesie”.

Obsada personalna dywizjonu

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Eugeniusz Kozłowski: Wojsko Polskie 1936-1939. Próby modernizacji i rozbudowy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1964.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.

Andrzej Wesołowski (red.): SGO „Polesie” w dokumentach, relacjach, wspomnieniach tom 6. Dywizja „Brzoza”. Dowództwo, artyleria, jednostki samodzielne. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, 2023. ISBN 978-83-66687-33-2.

Piotr Zarzycki: Artyleria Pomiarowa. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1998, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 53. ISBN 83-87103-10-1.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.