2 Dywizjon Pociągów Pancernych

2 Dywizjon Pociągów Pancernych (2 d.pg.panc.) był jednostką broni pancernych Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Dywizjon został utworzony 17 kwietnia 1928 roku w garnizonie Niepołomice, w obrębie Okręgu Korpusu Nr V w Krakowie. Do jego organizacji wykorzystano żołnierzy oraz sprzęt przekazany z 1 pułku saperów kolejowych. Jednostka korzystała z bocznicy stacji kolejowej Kraków Bonarka, ponieważ bocznica w Niepołomicach nie miała wystarczającej pojemności na więcej niż jeden pociąg. Niepołomice były miejscem stacjonowania dywizjonu, natomiast Kraków Bonarka pełnił rolę składnicy i magazynów. W latach 30. bocznicę w Niepołomicach zmodernizowano, powstały również warsztaty naprawcze, koszary dla załogi pociągu szkolnego oraz kompanii drezyn.

Dywizjon dysponował sześcioma pociągami pancernymi:

• „Śmiały”
• „Groźny”
• „Piłsudczyk”
• „Stefan Czarniecki”
• „Pierwszy Marszałek”
• „Bartosz Głowacki”

W 1930 roku pociąg pancerny „Stefan Czarniecki” został rozwiązany. Pozostałe pięć pociągów funkcjonowało w dywizjonie do września 1939 roku, przy czym trzy z nich stanowiły zapas mobilizacyjny, a dwa były przypisane do grupy „ćwiczebno-mobilizacyjnej”. Do grupy ćwiczebno-mobilizacyjnej zaliczał się pociąg pancerny „Pierwszy Marszałek”, który pełnił rolę pociągu manewrowego, oraz pociąg „Piłsudczyk”, używany do celów szkoleniowych.

Do 15 maja 1930 roku dywizjon był jednostką saperów kolejowych, a następnie przekształcony został w jednostkę broni pancernych.

Zgodnie z rozkazem Ministra spraw wojskowych B. Og. Org. 403 Tjn. Org. II, ogłoszonym 18 maja 1929 roku, dywizjon został przydzielony do 5 Grupy Artylerii w zakresie wyszkolenia.

Od lutego 1934 roku dywizjon, w czasie pokoju, podlegał, poprzez dowódcę broni pancernych, I wiceministrowi spraw wojskowych, a w kwestiach zaopatrzenia oraz administracyjnych – II wiceministrowi spraw wojskowych. W latach 1937–1938 utworzono trzy dowództwa grup pancernych jako pośrednie ogniwo pomiędzy jednostkami a Dowództwem Broni Pancernych. 2 d.pg.panc. od 1 sierpnia 1938 roku podporządkowany został dowódcy 3 Grupy Pancernej. Dodatkowo dywizjon pełnił funkcję jednostki administracyjnej (od 1 kwietnia 1938 roku – oddziału gospodarczego) oraz jednostki mobilizującej.

20 stycznia 1930 roku Minister Spraw Wojskowych zatwierdził 5 czerwca jako datę święta 2 dywizjonu pociągów pancernych.

Organizacja pokojowa dywizjonu

• dowództwo
• szkolny pociąg pancerny
• kadrowy (manewrowy) pociąg pancerny
• pluton ogniowy
• pluton motorowy
• pluton wypadowy sapersko-minerski
• pluton łączności
• kompania drezyn
• kwatermistrzostwo
• pluton gospodarczy
• park
• warsztaty

Kampania wrześniowa

W kampanii wrześniowej dowództwo dywizjonu sprawował mjr Sączewski.

W dniach 24-26 sierpnia 1939 roku, w ramach mobilizacji alarmowej, zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, dywizjon sformował pięć pociągów pancernych, które zamiast dotychczasowych nazw otrzymały numery:

• pociąg pancerny nr 51 (były „Pierwszy Marszałek”) – kpt. Leon Cymborski, od 2 września kpt. Zdzisław Rokossowski, przydział Armia „Kraków”
• pociąg pancerny nr 52 (były „Piłsudczyk”) – kpt. Mikołaj Gonczar, przydział Armia „Łódź”
• pociąg pancerny nr 53 (były „Śmiały”) – kpt. Mieczysław Malinowski, przydział Armia „Łódź”
• pociąg pancerny nr 54 (były „Groźny”) – kpt. Jan Rybczyński, od 2 września kpt. Józef Kulesza
• pociąg pancerny nr 55 (były „Bartosz Głowacki”) – kpt. Andrzej Podgórski, początkowo przydział Grupa Operacyjna „Wyszków”, od 3 września, przydzielony do Armii „Prusy”

Po zakończeniu mobilizacji wszystkie pociągi przemieściły się do rejonów operacyjnych armii. Szczegóły dotyczące losów pociągów pancernych zostały opisane w ich poszczególnych artykułach.

W II rzucie mobilizacji powszechnej dywizjon miał utworzyć Ośrodek Zapasowy Pociągów Pancernych nr 1. Z chwilą zakończenia mobilizacji dywizjon został zlikwidowany. W etacie ośrodka zapasowego przewidziano między innymi szkolny pociąg pancerny. 1 września dowództwo tego pociągu objął kpt. Franciszek Pietrzak.

2 września, po klęsce 6 Dywizji Piechoty pod Pszczyną, zaczęto planować ewakuację dywizjonu. Mobilizacja jednostek II rzutu rozpoczęła się 4 września. Według Krawczaka i Odziemskiego, tego samego dnia dywizjon rozpoczął ewakuację z Niepołomic do Tarnobrzega, gdzie miał powstać Ośrodek Szkoleniowy Kadr Uzupełniających. Krawczak i Odziemski podają, że „4 września rezerwistów i część kadry pod dowództwem mjr. Stanisława Sączewskiego, mjr. Józefa Dorzańskiego, kpt. Zygmunta Zawiłły i por. Jana Massalskiego załadowano do pociągu ewakuacyjnego”, jednak jest to błąd – kpt. Konieczny w swoich pamiętnikach wyraźnie stwierdza, że „majorowie Sączewski, Dobrzański, kpt. Zawiła, kpt. Starzewski, Trębakiewicz” podróżowali transportem samochodowym. Konieczny i Brzeski informują, że transporty kolejowe i samochodowe opuściły Niepołomice dopiero 5 września. Dowództwo transportu ewakuacyjnego sprawował kpt. Bronisław Konieczny, który w swoim pamiętniku pisze, że „oficerów było trzech, tj. ja, por. [Cezary] Masalski i jeden ppor. przydzielony z DOK jako informator.” Transportem samochodowym prawdopodobnie dowodził kpt. Lichnowski. Ewakuacja składała się z 23 wagonów. Nad ranem 5 września do wagonów dołączono lokomotywę, i pociąg ewakuacyjny wyruszył. W okolicy stacji Brzesko, na skutek nalotu, zginął jeden z żołnierzy pociągu. Przez Brzesko-Bogumiłowice, Tarnów, Dębicę pociąg dotarł do Tarnobrzega 7 września.

W źródłach pojawiają się sprzeczne informacje co do losów transportu ewakuacyjnego. Krawczak i Odziemkowski twierdzą, że miejsce przewidziane na zakwaterowanie było zbombardowane, a podczas postoju pociągu nalot uszkodził pociąg ewakuacyjny – lokomotywa została zniszczona, a wagony spaliły się; po tym wydarzeniu ewakuowani zostali przetransportowani samochodami ciężarowymi na Sandomierz, Lwów, Brody, Stanisławów, Kołomyję, a 19 września kolumna przekroczyła granicę państwa. Z kolei kpt. Konieczny podaje inną wersję zdarzeń. Potwierdza, że dotarli na stację Tarnobrzeg 7 września, która była zbombardowana i opuszczona. Ponieważ tylko jeden tor był zdatny do przejazdu, a za pociągiem ewakuacyjnym czekały inne, pociąg musiał ruszyć, zatrzymując się na bocznym torze w pierwszej stacji za Tarnobrzegiem w kierunku na Rozwadów (Sobów). Kpt. Konieczny wysłał por. Masalskiego na poszukiwania dowództwa; wieczorem ten zameldował telefonicznie, że spotkał dowództwo dywizjonu koło Tarnobrzega, a mjr Sączewski nakazał doprowadzić transport do Żurawicy. Pociąg dotarł do stacji Rozwadów około godziny 20.00 8 września. Rankiem 9 września pociąg dotarł do stacji Nisko. Około godziny 14.00 pociąg dotarł do Przeworska, który opuścił 9 września. W drodze do Jarosławia, 10 września, pociąg utknął w zatorze, razem ze szkolnym pociągiem kpt. Pietrzaka. Tam po nalocie pociągi zostały zaatakowane przez piechotę oraz jednostki zmotoryzowane wroga. Unieruchomiony pociąg został opuszczony pod ostrzałem niemieckim; tak koniec kolejowego transportu ewakuacyjnego opisał jego dowódca.

Kadra dywizjonu

Dowódcy dywizjonu:

• ppłk art. Wiktor Hein (IV 1928 – XII 1929 → dowódca 3 pac)
• ppłk art. Stefan Mazurkiewicz (XII 1929 – III 1938)
• mjr Zygmunt Chabowski (III 1938 – II 1939)
• mjr art. Tadeusz Sączewski (do IX 1939)

Zastępcy dowódcy dywizjonu:

• mjr art. dr Karol Władysław Mikołajczyk (IV 1928 – III 1929 → p.o. kierownika I referatu PKU Łomża)
• mjr / ppłk art. Maksymilian Wzacny (XII 1929 – III 1932 → komendant OC Leśna)
• mjr piech. Jan Emil Pelikan (od VII 1932)
• mjr Józef II Dobrzański (1939)

Oficerowie dywizjonu:

• kpt. art. Tadeusz Smyczyński (od 1 IV 1928)
• kpt. art. Albin Olejnik.

Organizacja i obsada personalna w 1939 roku:

• dowódca dywizjonu – vacat
• zastępca dowódcy – mjr Józef II Dobrzański
• adiutant – kpt. Zdzisław Stanisław Rokossowski
• lekarz medycyny – por. lek. Walenty Sawiński
• kwatermistrz – kpt. Zygmunt Zawiła
• oficer mobilizacyjny – kpt. Jan I Rybczyński
• oficer administracyjno-materiałowy – kpt. adm. (br. panc.) Jan Wiktor Lichnowski
• oficer gospodarczy – kpt. int. Bronisław Stanisław Konieczny
• dowódca plutonu łączności – por. Bolesław Sitkowski
• dowódca szkolnego pociągu pancernego – kpt. Mikołaj Gonczar
• dowódca 1 plutonu podoficerskiego – kpt. Franciszek Pietrzak
• dowódca 2 plutonu podoficerskiego – por. Wacław Elertowicz
• dowódca pociągu pancernego – kpt. Leon Cymborski
• dowódca plutonu technicznego – por. Antoni Mieczysław Solon
• dowódca 1 plutonu ogniowego – vacat
• dowódca 2 plutonu ogniowego – chor. Walenty Grobelny
• dowódca skadrowanego pociągu pancernego – kpt. Józef Kulesza
• dowódca kompanii drezyn pancernych – kpt. Andrzej Podgórski
• komendant parku – kpt. adm. (art.) Edward Starzewski
• kierownik warsztatów – kpt. Lech Wiktor Trębaczkiewicz
• kierownik składnicy – chor. Józef Jekiel
• komendant kadry dywizjonu – por. Cezary Masalski
• na kursie – kpt. Mieczysław I Malinowski
• na kursie – por. piech. Zdzisław Jan Gawroński
• na kursie – por. piech. Karol Kulas

Symbole dywizjonu

Sztandar:

Sztandar został ufundowany przez społeczeństwo Niepołomic, a przewodniczącym komitetu fundacyjnego był burmistrz Władysław Pikulski.

Na mocy zarządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 25 marca 1938 roku dywizjon otrzymał sztandar. Tak jak wszystkie sztandary jednostek broni pancernych, posiadał on jednolitą prawą stronę płatu. Zamiast numeru oddziału, na białych tarczach pomiędzy ramionami krzyża kawaleryjskiego znajdował się Znak Pancerny, który również widniał na przedniej ściance podstawy orła.

Na lewej stronie płatu sztandaru umieszczono:

• w prawym górnym rogu – wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej
• w lewym górnym rogu – wizerunek św. Michała
• w prawym dolnym rogu – godło Niepołomic
• w lewym dolnym rogu – odznaka honorowa 2 dywizjonu pociągów pancernych

Na górnym ramieniu krzyża kawalerskiego widniał napis: „Przemyśl 10-11 XI.1918”,

na dolnym ramieniu krzyża kawalerskiego – „Lwów XI.1918 – VI.1919”,

na lewym ramieniu krzyża kawalerskiego – „Pohrebyszcze 29.V.1920”,

na prawym ramieniu krzyża kawalerskiego – „Zamość 29-31 VIII.1920”.

Uroczyste wręczenie sztandaru miało miejsce 26 maja 1938 roku na Polu Mokotowskim w Warszawie. Sztandar wręczył minister Spraw Wojskowych gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki, w imieniu Prezydenta RP oraz Naczelnego Wodza.

Wręczenie odbyło się w Warszawie 26 maja 1938 roku. W skład pocztu odbierającego sztandar weszli: kpt. Jan Rybczyński, sztandarowy – chor. Walenty Grobelny oraz Bolesław Sitkowski. Sztandar był przechowywany w dowództwie dywizjonu w Niepołomicach aż do września 1939 roku.

1 września sztandar powierzono dowódcy szkolnego pociągu pancernego kpt. Pietrzakowi. 5 września pociąg opuścił Niepołomice. 10 września, w godzinach porannych, zatrzymał się w odległości 5 km od Jarosławia, gdzie stoczył swoją ostatnią walkę. Kpt. Pietrzak nakazał sierż. Stanisławowi Hajdukowi zabrać sztandar i udać się na wschód. Sierż. Hajduk przedostał się do Rumunii, gdzie w Ploesti przekazał sztandar dowódcy dywizjonu mjr. Tadeuszowi Sączewskiemu. Mjr Sączewski trafił do obozu internowanych oficerów w Targovista, gdzie zmarł. Przedtem przekazał sztandar swojej żonie, prosząc ją o oddanie go władzom wojskowym w attachacie w Bukareszcie. Z Bukaresztu sztandar trafił do Francji, a następnie ewakuowano go do Wielkiej Brytanii. Obecnie znajduje się w Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.

Odznaka pamiątkowa:

29 listopada 1929 roku Minister Spraw Wojskowych zatwierdził wzór oraz regulamin odznaki pamiątkowej 2 d.pg.panc.

Odznaka przybiera formę krzyża polskiego, srebrnego, oksydowanego i emaliowanego na biało. W centrum znajduje się pomarańczowa tarcza z hełmem rycerskim.

Druga odznaka pamiątkowa została zatwierdzona rozkazem MSWojsk., Dz. Rozk. Nr 5/38 z 14 V 1938 roku, G.M. 3013. Repr. 1938 r.

Izba pamięci:

W Jednostce Wojskowej nr 4115 w Niepołomicach znajduje się wojskowa izba pamięci Dywizjonu.

Niestety, Niepołomicką Jednostkę Wojskową, jak również stację kolejową, poligon i bocznice – zlikwidowano. Na ich miejscu powstało osiedle mieszkaniowe.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].

Bronisław Konieczny, Jan Brzeski: Mój wrzesień 1939: pamiętnik z kampanii wrześniowej spisany w obozie jenieckim. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego: Księg. Akademicka, 1999. ISBN 83-7188-328-5.

Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.

Pancerna opowieść, „Dziennik Polski” 26-27 XI 2005.

Rajmund Szubański: Polska broń pancerna 1939. Warszawa: Bellona, 2011. ISBN 978-83-11-12106-5.

Tadeusz Krawczak, Janusz Odziemkowski: Polskie pociągi pancerne w wojnie 1939 r. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1987. ISBN 83-05-11723-5.

Eugeniusz Kozłowski, Wojsko Polskie 1936–1939. Próby modernizacji i rozbudowy, Wydawnictwo MON, wyd. II, Warszawa 1974.

Adam Jońca, 2. Dywizjon Pociągów Pancernych w walce, Nowa Technika Wojskowa, numer specjalny nr 5 (skrót).

Plan mobilizacyjny „W”: wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks” i Zarząd XII Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, 1995. ISBN 83-85621-87-3. Brak numerów stron w książce.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.

Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.

Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918 – 1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernych, 1971.