2 Dywizja Strzelców Pieszych (2 DSP), fr. 2e Division d’Infanterie Polonaise (2e DIP) – to duża jednostka piechoty Polskich Sił Zbrojnych, która działała w latach 1939–1940 we Francji oraz od 1940 do 1945 w Szwajcarii.
W trakcie kampanii francuskiej w 1940 roku, mimo ograniczonego wyposażenia, dywizja stawiała opór przeważającym siłom Wehrmachtu w Alzacji. Gdy 19 czerwca możliwości obrony zostały wyczerpane, większość jednostek dywizji przekroczyła granicę Szwajcarii i została internowana.
Formowanie we Francji
W ramach odbudowy Wojska Polskiego po klęsce wrześniowej 1939 roku, proces formowania dywizji rozpoczął się 11 listopada 1939 roku – dwa dni przed utworzeniem 1 Dywizji Piechoty, która w maju 1940 roku została przemianowana na 1 Dywizję Grenadierów. Podstawą dywizji był 4 pułk piechoty, utworzony z wydzielonych pododdziałów pułku szkolnego oraz 2 pułku piechoty.
Rejon formowania dywizji znajdował się w Parthenay, w departamencie Deux-Sèvres. Dowództwo dywizji objął pułkownik Bronisław Prugar-Ketling, awansowany później na generała brygady. W końcu maja dywizja została przeniesiona do rejonu Colombey-les-Belles, gdzie znajdowała się w odwodzie 3 Armii, kończąc organizację i uzupełniając brakujący sprzęt. Dodatkowe pododdziały przeciwpancerne były formowane z powodu przejęcia macierzystych jednostek przez dywizje francuskie. Zakładano, że oddziały dywizji będą walczyć z Niemcami wspólnie z 1 Dywizją Grenadierów, w ramach tego samego korpusu.
W lutym dywizja przekazała jeden batalion najlepiej wyszkolonych żołnierzy brygadzie podhalańskiej.
Na początku czerwca dywizja liczyła 15883 żołnierzy, jednak występowały braki w sprzęcie wojskowym, uzbrojeniu i umundurowaniu.
Działania zbrojne
Od 19 maja 1940 roku dywizja stała w strefie przyfrontowej, w odwodzie francuskiej 3 Armii w rejonie Colombey-les-Belles. Wraz z 1 Dywizją Grenadierów miała wejść w skład francuskiego XX Korpusu.
8 czerwca dywizja otrzymała rozkaz do działania. Zmieniono jej podporządkowanie, przydzielając do XLV Korpusu Armijnego gen. Daillégo, mając na celu wzmocnienie obrony Belfortu, miasta-twierdzy strzegącego bramy burgundzkiej.
10 czerwca rozpoczęto załadunek wojsk na transporty kolejowe. Gen. Bronisław Prugar-Ketling zameldował się w Malveux u dowódcy 8 Armii. Zgodnie z wytycznymi, dywizja miała budować umocnienia polowe między fortami oraz prowadzić szkolenie bojowe.
W miarę upływu czasu precyzowano zadania. Pas obrony Belfortu podzielono na dwie części:
północnym odcinkiem obrony dowodził gen. Girol, odpowiedzialny za obronę Belfortu. Jego zadaniem była obrona przez 6 pułk strzelców pieszych z II dywizjonem 2 pal.
południowy odcinek obrony przypisano 2 DSP (bez 6 psp) z batalionem strzelców pirenejskich (załoga fortów) oraz dwoma batalionami saperów francuskich.
Walki o wzgórza Clos du Doubs
18 czerwca dywizja otrzymała rozkaz zorganizowania obrony opierającej się na wzgórzach w rejonie Clos du Doubs. Celem obrony było zamknięcie wszystkich dróg prowadzących do Szwajcarii przy pomocy samodzielnych punktów oporu.
Na odprawie dowódców o 4.30 w miejscowości Maîche, gen. Prugar-Ketling podzielił rejon obrony o szerokości 18 km na dwa odcinki:
południowy – pod dowództwem ppłk Aleksandra Gembala, dowódcy 4 Warszawskiego pułku strzelców pieszych
północny – pod dowództwem płk Stanisława Bienia, dowódcy 6 Kresowego pułku strzelców pieszych.
Organizacja obrony odbywała się w bardzo trudnych warunkach, ponieważ wszystkie drogi i miejscowości były zatarasowane przez wycofujące się oddziały francuskie. Około południa oba odcinki obrony zostały obsadzone, a oddziały przystąpiły do rozbudowy terenu.
Od 13.30 pododdziały dywizji weszły w kontakt ogniowy z grupami rozpoznawczymi nieprzyjaciela. O 16.00 Niemcy, w sile około batalionu, przeprowadzili rozpoznanie systemu obrony w Maîche.
Po dokonaniu rozpoznania, dwa wzmocnione bataliony piechoty niemieckiej, wspierane przez dywizjon artylerii, zaatakowały Maîche i zajęły miasto. Żołnierze 4 psp i I dywizjonu 2 pal wycofali się z miasta.
18 czerwca około 17.00, dowódca 2 DSP przeprowadził odprawę oceniającą sytuację oraz stan fizyczny i morale żołnierzy dywizji. Na tym spotkaniu podjęto decyzję co do dalszego prowadzenia walki oraz ewentualnej ewakuacji do Szwajcarii lub przebijania się na południe Francji.
Jednak wieczorny rozkaz dowódcy korpusu nakazał wycofanie dywizji z Maîche i Saint-Hippolyte, oraz przyjęcie frontu w kierunku południowo-zachodnim, aby być gotowym do odparcia natarcia między doliną St. Hyppolyte a granicą szwajcarską w rejonie Charmauvillers.
W nocy dokonano przesunięcia oddziałów i przyjęto nowe ugrupowanie bojowe. Około 7.30 rozpoczęło się niemieckie natarcie na miejscowość Damprichard.
Następnie nieprzyjaciel zaatakował Saint-Hippolyte. Miejscowość ta była broniona przez dwa plutony piechoty, wspierane przez trzy działa 75 mm z 2 pal oraz pluton przeciwpancerny. Te niewielkie siły skutecznie prowadziły działania opóźniające, a po utracie wszystkich dział wycofały się.
W południe Niemcy rozpoczęli natarcie na odcinku Trévillers.
Był to trudny dzień dla polskich żołnierzy, którzy wykazywali oznaki wyczerpania fizycznego i psychicznego. W 6 pułku strzelców pieszych, dwie kompanie pod dowództwem oficerów samowolnie opuściły pozycje obrony, porzucając broń i sprzęt. Dopiero interwencja dowódcy III batalionu pomogła opanować sytuację.
Bilans walk
Wyniki walki stoczonej przez 2 DSP można uznać za pomyślne. Żołnierze polscy, mimo niekorzystnych warunków, w jakich przyszło im walczyć z lepiej wyposażonym i liczniejszym przeciwnikiem, wypełnili swoje zadanie.
Kiedy wojsko francuskie, zdemoralizowane i w panice się wycofywało, polscy żołnierze przekroczyli granicę Szwajcarii z niemal całym sprzętem bojowym i resztą nieużytej amunicji, w szyku bojowym i na rozkaz.
Kierunek Szwajcaria
Internowanie w Szwajcarii
W nocy z 19 na 20 czerwca, w związku z wyczerpaniem większości zapasów amunicji, dywizja otrzymała rozkaz wycofania się do Szwajcarii przez przejścia graniczne: Goumois, Burnevillers, Brémoncourt, Montancy, gdzie złożono broń, a żołnierze (w liczbie ponad 13 tysięcy) zostali internowani.
Początkowo Szwajcarzy, podobnie jak Francuzi, traktowali 2 DSP jako część francuskiego XLV Korpusu. W związku z zawarciem rozejmu między Francją a Niemcami, a Polską, która wciąż pozostawała w stanie wojny, w późniejszym terminie (1941) formalnie wyłączono Polaków z armii francuskiej.
Od wiosny 1941 roku władze szwajcarskie zrezygnowały z komasowania internowanych w dużych obozach.
Na terytorium Szwajcarii zorganizowano osiem grup obozów. Żołnierze w większości kierowani byli do prac na rzecz szwajcarskiej gospodarki. Na początku pracowali przy budowie umocnień polowych dla armii szwajcarskiej, a później przy budowie dróg o znaczeniu wojskowym oraz w pracach rolnych.
Żołnierze angażowali się w rolnictwo, przemysł, usługi, budowę dróg i mostów, prace rekultywacyjne, leśne, regulację rzek, górnictwo, wydobycie torfu oraz ochronę kraju (budując wysokogórskie ścieżki, lotniska, stanowiska artyleryjskie, schrony, zasieki i linie telefoniczne). Przez kilka lat internowania zbudowali m.in. 450 km dróg, 63 mosty oraz 10 km kanałów, wydobyli 70 tys. ton rudy żelaza i 7 tys. ton węgla.
Plany obronne
Mimo wielu uciążliwości wynikających z przepisów internowania oraz braku sprzętu i uzbrojenia, dowódca dywizji planował utrzymać zwartość bojową i wysokie morale swoich żołnierzy.
W październiku 1940 roku Naczelny Wódz polecił, aby w przypadku ataku Niemców na Szwajcarię dywizja wzięła udział w obronie tego kraju. Przewidywano również, że w przypadku wcześniejszego załamania się Włoch, dywizja będzie mogła połączyć się z siłami alianckimi.
W przypadku rozkładu Niemiec, planowano skierowanie żołnierzy polskich na Górny Śląsk przez Austrię i Czechosłowację.
15 grudnia 1942 roku opracowano plan działania 2 Dywizji Strzelców Pieszych na wypadek niemieckiej napaści na Szwajcarię, który zakładał walkę z Niemcami u boku armii szwajcarskiej.
Ustalenia głównodowodzącego armii szwajcarskiej gen. Guisana z dowódcą 2 DSP gen. Prugarem-Ketlingiem z 22 kwietnia 1941 roku były wielokrotnie aktualizowane.
1 sierpnia 1943 roku dywizja liczyła 10.508 żołnierzy, w tym 534 oficerów, 87 aspirantów, 2473 podoficerów oraz 7414 szeregowców.
Zobacz też: Polenweg
Nauka
Decyzją dowódcy 2 DSP oraz odpowiednich władz szwajcarskich, żołnierze mieli możliwość studiowania na uniwersytecie i politechnice w Zurychu, Uniwersytecie Fryburskim, w Wyższej Szkole Handlowej w St. Gallen, a także w specjalnie utworzonej szkole technicznej w Winterthur.
W obozach uniwersyteckich uruchomiono tajny proces nauczania w nieoficjalnych szkołach podchorążych, a programy nauczania były tak skonstruowane, aby nie wpływały negatywnie na wyniki studiów w szwajcarskich uczelniach. Roczne szkolenie wojskowe, szczególnie intensywne w okresie wakacji i ferii, odbywało się głównie w formie praktycznych zajęć w terenie.
Organizację obozów szkolnych dla żołnierzy 2 DSP powierzono Adamowi Vetulaniemu, który prowadził wykłady uniwersyteckie oraz redagował podręczniki dla szkół wojskowych. Kadra dydaktyczna została zorganizowana z inicjatywy gen. Prugara-Ketlinga. Vetulani, we współpracy z dr. hab. Antonim Deryngiem, zajmował się organizacją studiów prawniczych.
Tajna ewakuacja
Decyzja Naczelnego Wodza z 17 sierpnia 1944 roku nakazała rozpoczęcie tajnej ewakuacji ze Szwajcarii.
Dowódca 2 DSP wysłał przedstawicieli do Francji, aby zbadać warunki ewakuacji i odtworzenia dywizji. 30 sierpnia w Genewie przeprowadził rozmowę z przedstawicielem francuskiego „Résistance”.
Ewakuacji podlegali ci internowani, którzy zgłosili chęć udziału w tajnym i zorganizowanym przerzucie. Po dotarciu do Francji, żołnierze polscy byli odbierani przez obsadę odcinka granicznego i kierowani do Centrum Demobilizacyjnego 2 DSP, gdzie załatwiano kwestie finansowe i transport do Wielkiej Brytanii.
Rozwiązanie dywizji
Po kapitulacji Niemiec, władze szwajcarskie przekazały żołnierzy polskich, zgodnie z prawem międzynarodowym, dowódcom polskim. Wyraziły także zgodę na ich natychmiastowy przewóz transportami kolejowymi na terytorium Francji, gdzie byli demobilizowani.
Ordre de Bataille i obsada personalna dywizji
Dywizja była formowana według etatów francuskiej dywizji piechoty typu północno-wschodniego z 1940 roku. Niektóre jednostki miały podwójną numerację, polską i francuską.
Kwatera główna
Dowództwo
dowódca – gen. bryg. Bronisław Prugar-Ketling
dowódca piechoty dywizyjnej – płk dypl. Stanisław Pelc
dowódca artylerii dywizyjnej – płk art. dr Włodzimierz Leon Dembiński
dowódca saperów dywizyjnych – ppłk dypl. sap. Bohdan Chojnowski
Sztab
szef sztabu – ppłk dypl. Jan Narzymski
szef Oddziału I – mjr dypl. Tadeusz Dziamski
szef Oddziału II – mjr dypl. Wacław Chocianowicz
szef Oddziału III – mjr dypl. Marian Czyżewski
szef Oddziału IV – mjr dypl. Mieczysław Oborski
dowódca łączności – mjr dypl. Władysław Jamka
Piechota:
4 Warszawski pułk strzelców pieszych
5 Małopolski pułk strzelców pieszych
6 Kresowy pułk strzelców pieszych
13 dywizyjna kompania pionierów – por. Stanisław Pizarski
dywizyjna kompania przeciwpancerna
Artyleria dywizyjna:
2 Warszawski pułk artylerii lekkiej
2 (202) Modliński pułk artylerii ciężkiej
10 dywizyjna bateria przeciwpancerna – kpt. Julian Wołyniak
186 park artylerii – mjr Henryk Wołłowicz
Kawaleria dywizyjna:
2 Wileński dywizjon rozpoznawczy
Saperzy:
2 Kaniowski batalion saperów
Łączność:
186 kompania telefoniczna – kpt. Ryszard Bajzert
186 kompania radiowa – por. łącz. Zdzisław Szymon Kossakowski (III 1940 – II 1945)
Służby:
386 kompania samochodowa – kpt. Jan Zwierzchowski
186 dywizyjna grupa sanitarna
186 dywizyjna grupa eksploatacji (intendentury)
Symbole dywizji
Sztandary
W listopadzie 1939 roku do obozu w Coetquidan przywieziono sztandar Polskiego Związku Kombatantów Legii Cudzoziemskiej Francuskiej.
Na rozkaz dowódcy dywizji sztandar ten został przydzielony kwaterze głównej 2 DSP.
Po przegranej kampanii sztandar przewieziono do Szwajcarii, a w 1945 roku do Wielkiej Brytanii. W 1948 roku symbol bojowy powrócił do Szwajcarii i został przekazany do Muzeum Polskiego w Rapperswilu, gdzie jest przechowywany do dziś.
Zmieniony sztandar na stronie głównej ma czerwony wizerunek krzyża kawalerskiego na białym tle, z haftowanym srebrem orłem wzoru 1927 i napisem: Polski Związek b. Kombatantów Legii Cudzoziemskiej Francuskiej. Na odwrocie, w trzech kolorach nawiązujących do barw narodowych Francji, umieszczono w czterech rogach płata wybuchające granaty, haftowane złotymi nićmi. Na białym tle zapisano nazwy miejscowości i daty związane z walką żołnierzy Legii Cudzoziemskiej, a na czerwonym i niebieskim – nazwy pól bitewnych 2 DSP.
Podjęto również próby wręczenia sztandarów dla pozostałych oddziałów. Starano się tworzyć analogie między nazwami polskich oddziałów a francuskimi miastami mogącymi być fundatorami sztandarów. Dla pułków „warszawskich” przewidywano Paryż, dla pułku „kresowego” Nancy, a dla pułku „fortecznego” twierdzę Verdun.
Odznaka pamiątkowa
Odznaka wykonana z białego metalu z elementami srebrzonymi i oksydowanymi, złoconymi oraz emaliowanymi. Jej wymiary to 56×18 mm. Nad trzema bagnetami umieszczono trzy flagi sprzymierzonych armii z 1940 roku: polską, francuską i brytyjską. Wyżej znajduje się prostokątna płaszczyzna z inicjałami jednostki, a nad nią orzeł w koronie. Orzeł, inicjały i bagnety są srebrzone i oksydowane, flagi emaliowane, korona i szpony orła oraz obramowanie prostokąta z flagami są złocone. Symbolika odznaki nawiązuje do tradycji Legionów Dąbrowskiego. Autorem projektu jest por. Bohdan Garliński, a wykonawca to dwie firmy: szwajcarska – Huguenin Freres w Le Locle oraz francuska – Arthus Bertrand w Paryżu.
Odznaka internowania
Odznaka o wymiarach 36 × 36 mm wykonana z oksydowanego białego metalu, w formie krzyża o proporcjach godła państwowego Konfederacji Szwajcarskiej. Pośrodku znajduje się tłoczony orzeł polski. Na trzech ramionach krzyża umieszczono ażurowe inicjały „DSP”, na dolnym ramieniu daty „1940–1941”. Ramiona krzyża połączone są trąbkami strzeleckimi. Krzyż, inicjały, daty i orzeł są oksydowane, a trąbki, korona i szpony orła są srebrne. Odznaka mocowana jest do górnej lewej kieszeni munduru nakrętką firmową. Autorem projektu jest por. Bohdan Garliński, a wykonawcą Huguenin Freres w Le Locle.
Barwy dywizji
2 Dywizja Strzelców Pieszych nawiązała do tradycji Armii Polskiej we Francji z czasów I wojny światowej. 30 kwietnia 1943 roku, Naczelny Wódz – gen. W. Sikorski, zatwierdził przedstawiony mu projekt barw oddziałów 2 DSP. Podstawowym kolorem była jasna zieleń. Proporczyki w kształcie ostrza bagnetu nawiązywały do tradycji piechoty. Poszczególne oddziały dywizji otrzymały następujące barwy:
Sztab dywizji – oficerowie piechoty i artylerii – ostrze o barwie rodzaju wojsk, jasno lub ciemnozielone ze srebrną żyłką
Kawaleria – proporczyk ogólnokawaleryjski amarantowo-granatowy ze srebrną żyłką
Aspiranci, podoficerowie i podchorążowie – barwy amarantowo-granatowe z białą żyłką
Kwatera Główna – ostrze jasnozielone z białą żyłką
4 Warszawski pułk strzelców pieszych – ostrze jasnozielone z czarną żyłką
5 Małopolski pułk strzelców pieszych – ostrze jasnozielone z czerwoną żyłką
6 Kresowy pułk strzelców pieszych – ostrze jasnozielone z chabrową żyłką
Wileński dywizjon rozpoznawczy – proporczyk ogólnokawaleryjski amarantowo-granatowy z jasnozieloną żyłką
2 Warszawski pułk artylerii lekkiej – ostrze ciemnozielone z czarną żyłką
202 Modliński pułk artylerii ciężkiej – ostrze ciemnozielone z czerwoną żyłką
2 Kaniowski batalion saperów – ostrze czarne i żyłka pąsowa
Kompania przeciwpancerna – ostrze czarne i jasnozielona żyłka
Kompania pionierów – ostrze czerwone i czarna żyłka
10 bateria przeciwpancerna 2 pal – ostrze ciemnozielone i jasnozielona żyłka
Park artylerii – ostrze czarne i ciemnozielona żyłka
Kompania telegraficzna i kompania radiowa 2 DSP – ostrze czarne i niebieska żyłka
Kompania samochodowa – ostrze niebieskie i czarna żyłka
Oddział sanitarny – ostrze wiśniowe i granatowa żyłka
Oddział topograficzny – ostrze czarne i żółta żyłka
Służba weterynarii – ostrze wiśniowe i jasnozielona żyłka
Intendentura – ostrze chabrowe i czerwona żyłka
Duszpasterstwo – ostrze fioletowe i biała żyłka
Sąd polowy – ostrze malinowe i czarna żyłka.
Oficerowie artylerii, saperów, łączności i służb mieli prawo noszenia ostrzy z aksamitu, w przeciwieństwie do ogólnie stosowanego sukna.
Upamiętnienie
Walki żołnierzy polskich pod Clos du Doubs w czasie II wojny światowej zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie, gdzie na jednej z tablic umieszczono napis „CLOS DU DOUBS 18 – 19 VI 1940”.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Witold Biegański: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1990, s. 64. ISBN 83-03-02923-1.
Witold Biegański: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 5, Regularne jednostki Wojska Polskiego na Zachodzie: formowanie, działania bojowe, organizacja, metryki dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1967.
Jan Draus: Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1946. Portret kresowej uczelni. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2007. ISBN 978-83-7188-964-6.
Smoliński Józef, Wojsko Polskie we Francji, Warszawa 1995.
Józef Smoliński: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie: 1939-1945. Warszawa: Egros, 1997. ISBN 83-86268-66-2. Brak numerów stron w książce.
Maciej Szczurowski: Artyleria PSZ na Zachodzie w II wojnie światowej, Piotrków Trybunalski-Warszawa 2000. ISBN 83-87050-91-1.
Polskie Siły Zbrojne W Drugiej Wojnie Światowej.Tom II.Kampanie Na Obczyźnie.Część 1. Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego.Londyn 1959.
Jerzy Murgrabia: Symbole wojskowe Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Wydawnictwo Bellona, 1990. ISBN 83-11-07825-4.
Jan Partyka: Odznaki i oznaki PSZ na Zachodzie 1939-1946. Rzeszów: Wydawnictwo Libri Ressovienses, 1997. ISBN 83-902021-9-0.
Adam Vetulani: Poza płomieniami wojny. Internowani w Szwajcarii 1940–1945. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1976.
Janusz Zuziak: Wojsko polskie we Francji. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2013. ISBN 978-83-7399-580-2.