2 Brygada Górska Strzelców (2 BGS) – jednostka piechoty w składzie Korpusu Ochrony Pogranicza.
Historia brygady
6 lipca 1939 roku, generał brygady Wacław Stachiewicz, szef Sztabu Głównego, poinformował Ministra Spraw Wojskowych, generała dywizji Tadeusza Kasprzyckiego, o decyzji Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych dotyczącej utworzenia trzech brygad górskich na odcinku Żywiec – Łupków. Każda z nich miała składać się z około czterech batalionów piechoty oraz kilku batalionów Ochrony Narodowej (ON) i jednego wyższego dowództwa, które miało charakter dowództwa dywizji.
7 lipca 1939 roku Minister Spraw Wojskowych wydał rozkaz o powołaniu Dowództwa Pododcinka Nr 2 „Nowy Sącz”, które tymczasowo miało stacjonować w Nowym Sączu. Nakazał również szefowi Biura Personalnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych natychmiastowe wyznaczenie obsady personalnej oraz przekazanie II Wiceministrowi Spraw Wojskowych wszelkich niezbędnych zarządzeń dotyczących materiałów i gospodarki dla dowództwa.
Nazwa „Pododcinek Nr 2 ‚Nowy Sącz’” była ukrytą nazwą 2 Brygady Górskiej Strzelców, która obowiązywała do 31 sierpnia 1939 roku, kiedy to ogłoszono mobilizację powszechną. Na dowódcę pododcinka został mianowany pułkownik piechoty Aleksander Stawarz, dotychczasowy dowódca 12 Pułku Piechoty z Wadowic.
Na podstawie rozkazu L.8940 Ministra Spraw Wojskowych z 25 sierpnia 1939 roku, Pododcinek Nr 2 „Nowy Sącz” został włączony do Korpusu Ochrony Pogranicza. 17 lipca 1939 roku, w związku z wdrożeniem planu „W2”, nakazano przygotowanie mobilizacji Kwatery Głównej 2 Brygady Górskiej Strzelców Nr 2, a jednostką odpowiedzialną za mobilizację został 1 Pułk Strzelców Podhalańskich z Nowego Sącza. Kwatera główna brygady górskiej była mobilizowana w grupie jednostek oznaczonych kolorem brązowym (podgrupa 6), według organizacji wojennej L.3674/mob.org. Stan pokojowy dowództwa pododcinka stanowił zawiązek kwatery głównej brygady.
2 Brygada Górska wchodziła w skład Grupy Operacyjnej „Jasło” (Armia „Karpaty”). Jej zadaniem była obrona odcinka od Czorsztyna do Przełęczy Beskid (około 80 km), który dzielił się na trzy pododcinki: zachodni, środkowy i wschodni:
- Odcinek zachodni obejmował teren od Czorsztyna do doliny rzeki Poprad, obsadzany przez Batalion KOP „Żytyń” oraz Batalion ON „Limanowa”. Dowodził nim major Włodzimierz Kraszkiewicz, z siedzibą w Starym Sączu. Wysunięte placówki znajdowały się w Rytrze i Krościenku, wspierane przez trzy działa;
- Odcinek środkowy obejmował obronę przełęczy Krzyżówka nad Krynicą oraz obszary źródłowe rzek Białej i Ropy w rejonie Wysowej. Dowódcą tego odcinka był pułkownik dypl. Alfred Krajewski, dowódca 1 Pułku Strzelców Podhalańskich z siedzibą w Grybowie. Przełęcz Krzyżówka była obsadzana przez Batalion ON „Nowy Sącz” oraz 4 kompanię 1 psp, wspartą jednym działem. Dolinę rzeki Białej w Śnietnicy obsadzał I batalion 1 psp z baterią dział górskich 65 mm. Doliny rzeki Ropy w Uściu Gorlickim bronił oddział wydzielony 1 psp, mający na celu osłanianie odcinka Wysowa – Gorlice;
- Odcinek wschodni rozciągał się od Gładyszowa przez Zborów–Konieczną do Gorlic, gdzie obsadzał go Batalion ON „Gorlice” pod dowództwem kapitana Ignacego Stachowiaka.
W odwodzie 2 BG znajdował się I batalion 1 psp, stacjonujący w Łabowej.
Przeciwko 2 BG Niemcy zgrupowali dwie dywizje górskie oraz dywizję słowacką, które miały na celu uderzenie na flankę Armii „Kraków” dolinami rzek Dunajca i Białej.
Walki brygady w kampanii wrześniowej 1939 roku
1 września 1939 roku pozycje 2 BG zostały zaatakowane przez wojska niemieckie oraz słowackie z rejonu Spisza w dolinie Dunajca, a następnie przez wojska słowackie z okolic Mniszka w dolinie Popradu. W dolinie Dunajca Niemcy zajęli miejscowości Niedzicę, Czorsztyn, Nowy Targ oraz Zakopane, a Słowacy – Jaworzynę i Jurgów. Dnia następnego natarcie niemieckiej 2 DG i słowackiej 1 DP zmusiło 2 BG do odwrotu.
3 września 2 BG przeszła do obrony na linii Kłodne – Tylmanowa, jednak, zagrożona obejściem przez niemieckie oddziały górskie, wycofała się na trzeci przełom Dunajca pod Wietrznicami, gdzie broniła się przez następne dwa dni. Tego samego dnia Niemcy rozpoczęli atak w dolinie Popradu, zajmując Muszynę i Krynicę, co zagrażało polskim pozycjom na Dunajcu i Popradzie.
Rano 5 września oddziały 2 BG zajęły pozycje w Nowym Sączu oraz w jego okolicy. Ponadto do odwodu na Falkowej skierowano Batalion ON „Sambor” z 3 BG. Niemniej jednak jednostki nie miały żadnej koordynacji operacyjnej, a ich dowódcy działali na własną rękę. Liczne zmiany rozkazów doprowadziły do chaosu organizacyjnego. Już przed południem pierwsze niemieckie oddziały dotarły do przepraw przez Dunajec w rejonie Świniarska i Małej Wsi, ale zostały na razie odrzucone. Równocześnie w rejonie Krynicy Niemcy podeszli pod przełęcz Krzyżówka, grożąc obejściem polskich pozycji w rejonie Nowego Sącza od południowego wschodu. W takiej sytuacji pułkownik A. Stawarz rozkazał wycofać 2 BG nad rzekę Białą Tarnowską i zająć pozycje obronne od Grybowa do Bobowej. Bataliony broniące Nowego Sącza miały pozostać w mieście, osłaniając odskok pozostałych oddziałów z doliny Popradu. Jednak mimo wyraźnego rozkazu, II batalion mjra Miłka opuścił swoje stanowiska wieczorem 5 września. Na dodatek nie wysadził mostów na Dunajcu i Kamienicy, ani nie powiadomił innych oddziałów o swojej decyzji. Wycofał się do doliny rzeki Białej i obsadził wzgórza pod Wilczyskami w rejonie Bobowej.
Tymczasem Niemcy, wykorzystując zaistniałą sytuację, zajęli nieuszkodzone mosty i 6 września zaatakowali polskie pozycje od strony doliny rzeki Kamienicy. Ich przewaga liczebna i szybkość ataku spowodowały, że tylko nieliczne oddziały zdołały wycofać się wzdłuż linii kolejowej do Grybowa. W obronie miasta nie uczestniczył również Batalion ON „Sambor”, który z Falkowej i Piątkowej wycofał się do Grybowa bez walki. Ciężką walkę stoczył natomiast Batalion KOP „Żytyń”, który z doliny Popradu wycofywał się przez Żeleźnikową Wielką, Zawadę, Kamionkę Wielką i Ptaszkową do Grybowa. W nocy z 5 na 6 września dowództwo 2 BG wydało rozkaz obsadzenia nowych pozycji nad rzekami: Białą i Ropą, po czym przeniosło swoją siedzibę do Gorlic. Oddziały 1 psp, wzmocnione pułkiem KOP, miały zająć pozycje na wzgórzach prawego brzegu rzeki Białej od góry Chełm aż po Bobową, a bataliony ON miały utworzyć linię obronną nad Ropą w Uściu Gorlickim, Szymbarku i Gładyszowie. 6 września I batalion 1 psp odszedł jednak bez walki z pozycji na przełęczy Krzyżówka do doliny rzeki Białej. W tym samym czasie niemiecka jednostka zmotoryzowana przeprawiła się przez most na Dunajcu w Kurowie w kotlinie sądeckiej i podążyła do doliny rzeki Białej. W rejonie Tuchowa zaatakowała wycofującą się 24 Dywizję Piechoty, która dwa dni wcześniej została skierowana do obrony dolnego Dunajca, a następnie niemal natychmiast wycofana, co uniemożliwiło odtworzenie obrony nad Dunajcem i Nidą.
7 września niemiecka 1 DG zaatakowała pod Krempną i Gładyszowem między polskimi 2 BG a 3 BG. Niemcy najpierw opanowali Wilczyska w dolinie Białej, a następnie rozpoczęli atak na pozycje II batalionu 1 psp, który bronił drogi na wschód do Łużnej. W wyniku tej walki zginął dowódca batalionu rezerwowego porucznik Jerzy Wołoszyn, ale z pomocą przyszła kompania porucznika Mikołaja Macha, a dodatkowo po południu dowódca 2 BG skierował do Łużnej III batalion 1 psp mjra Mariana Serafiniuka, co zażegnało kryzys. Ostatecznie Niemcy nie posunęli się poza Wilczyska, a zgrupowanie mjra Miłka w nocy zajęło nowe pozycje obronne. W tym samym czasie wojska niemieckie nacierające z Krynicy przez przełęcz Krzyżówka opanowały około południa 7 września Grybów i zaatakowały pozycje 1 Pułku KOP „Karpaty” na odcinku Grybów – Stróże, gdzie pod wieczór włamały się w polską obronę. W tym czasie I batalion 1 psp ryglował drogę do Gorlic, a pod Wysową wydzielony oddział 1 psp prowadził walkę z niemieckimi patrolami. W tej sytuacji dowódca GO „Jasło” rozkazał 2 BG wycofać się do rejonu Biecz – Gorlice – Bednarka – Harklowa, po czym dowództwo 2 BG przeniosło się z Gorlic do Jasła.
8 września 2 BG wycofywała się na Krosno. W mieście zmęczone pododdziały nie wystawiły ubezpieczeń. W godzinach wieczornych, kiedy dowództwo przebywało w restauracji, do miasta niespodziewanie wjechały niemieckie oddziały, biorąc część 2 BG (w tym jej szefa sztabu) do niewoli. W rezultacie brygada jako zwarty związek przestała istnieć. Nastąpił chaotyczny odwrót pozostałych oddziałów, podczas którego rozbity został 1 psp. Resztki rozbitków oraz Batalion ON „Podhale” weszły następnie w skład 3 BG i wycofały się przez Brzozów na Birczę, gdzie poniosły znaczne straty. Natomiast pułkownik Krajewski z częścią swojego pułku przekroczył granicę węgierską na Przełęczy Tatarskiej w dniach 24–27 września.
Struktura organizacyjna i obsada personalna brygady
Dowództwo
dowódca – pułkownik Aleksander Stawarz
dowódca plutonu – podporucznik Władysław Baziak
Sztab
szef sztabu – kapitan dypl. Zygmunt Wirgiliusz Węgorek
kwatermistrz – major Witold Obidowicz
dowódca łączności – kapitan Mariusz Olechowski
dowódca saperów – kapitan Nikodem Frieman
szef służby zdrowia – major dr Stanisław Rumian
oficer operacyjny – porucznik NN
szef uzbrojenia – podporucznik Szweblik
szef sanitarny – major dr Stanisław Rumian
1 Pułk Strzelców Podhalańskich
dowódca – pułkownik dypl. Alfred Krajewski (od 10 IX – major Marian Michał Serafiniuk)
I batalion – major Andrzej Wójcik
II batalion – major Bolesław Miłek (od 8 IX kapitan Edward Dietrich)
III batalion – major Marian Michał Serafiniuk (od 10 IX kapitan Lucjan Świerczewski)
batalion KOP „Żytyń” – dowódca major Włodzimierz Kraszkiewicz
batalion ON „Nowy Sącz” – dowódca kapitan Ignacy Jeleń
batalion ON „Limanowa” – dowódca kapitan Władysław Wójtowicz
batalion ON „Gorlice” – dowódca kapitan Stanisław Henryk Czwiertnia
153 Bateria Artylerii Górskiej – kapitan Jerzy Wróblewski
Pluton Artylerii Pozycyjnej Nr 51
Pluton Artylerii Pozycyjnej Nr 52
Kompania Asystencyjna Nr 58
Pluton Radio
Pluton Łączności Kwatery Głównej 2 BG
Pluton Telefoniczno-Kablowy
Jednostki włączone w skład brygady w trakcie działań:
1 pułk piechoty KOP „Karpaty” – dowódca ppłk Władysław Ziętkiewicz
batalion KOP „Delatyn” – major Augustyn Swaczyna
batalion KOP „Skole” – major Jerzy Stanisław Dembowski
batalion ON „Sambor” – major Marian Suda
batalion improwizowany 1 psp z OZ 21 DPG – kapitan Edward Dietrich (od 31 X 1939 dowódca 2/1 psp)
batalion improwizowany 4 psp z OZ 21 DPG – porucznik Jerzy Wołoszyn
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Jerzy Adam Radomski. Kampania wrześniowa na ziemi sądeckiej. „Rocznik Sądecki”. Tom 12, s. 294, 1971.
Marek Jabłonowski, Włodzimierz Jankowski, Bogusław Polak, Jerzy Prochwicz: O niepodległą i granice. Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Wybór dokumentów. Warszawa-Pułkusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku. Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, 2001. ISBN 978-83-88067-47-1.
Ryszard Dalecki, Armia „Karpaty” w wojnie obronnej 1939 r., Krajowa Agencja Wydawnicza, Rzeszów 1989, wyd. II, ISBN 83-03-02830-8.
Jerzy Leśniak, Henryk Szewczyk, Bóg, Honor, Ojczyzna. Sądeccy żołnierze i generałowie w służbie niepodległej Rzeczypospolitej, Instytut Pamięci Narodowej, Nowy Sącz – Warszawa 2009, ISBN 978-83-7629-075-1.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.