2 Północnolubelska Brygada Armii Ludowej im. Jana Hołoda
2 Północnolubelska (znana również jako Lubelska) Brygada Armii Ludowej im. Jana Hołoda, wcześniej funkcjonująca jako 1 Batalion Gwardii Ludowej/5 Batalion Armii Ludowej im. Jana Hołoda, to związek partyzancki Armii Ludowej, który został sformowany w lasach parczewskich w lipcu 1944 roku (decyzję podjęto w maju) na podstawie batalionu GL/AL, istniejącego od września 1943 roku. Główne cele brygady, powstałej w ostatnim okresie okupacji Lubelszczyzny, obejmowały atakowanie wycofujących się sił Wehrmachtu pod presją armii radzieckiej oraz działania sabotażowe skierowane przeciwko drogą, mostom i liniom kolejowym. Patronem tej jednostki był kapitan Jan Hołod ps. „Kirpiczny”, który był także jej pierwszym dowódcą.
1 Batalion GL
Jednostka została utworzona we wrześniu 1943 roku w lasach parczewskich poprzez połączenie kilku oddziałów Gwardii Ludowej. Był to pierwszy batalion GL w Polsce. Dowództwo Obwodu II przydzieliło mu do dyspozycji 2 z 5 ciężkich karabinów maszynowych, jakimi dysponował w tym czasie obwód. Na czele jednostki stanął 34-letni Jan Hołod ps. „Kirpiczny”, były żołnierz 9 pułku artylerii lekkiej, który został usunięty z wojska z powodu działalności w KPP i aresztowany, a po wojnie pracujący w cegielni na terenach przyłączonych do Związku Radzieckiego po 17 września 1939 roku.
Trzon batalionu stanowił oddział im. Adama Mickiewicza, dowodzony przez Kirpicznego, który powstał wiosną 1942 roku z inicjatywy Hołoda i starszego lejtnanta Fiodora Kowalowa ps. „Albrecht”, który zbiegł z niemieckiej niewoli. Oddział ten brał udział w wielu akcjach, w tym w bitwie w Lasach Parczewskich (6–8 grudnia 1942), zdobyciu Ostrowa Lubelskiego (17 grudnia 1942), a także atakował posterunki policyjne i urząd gminny w Ludwinie (10 czerwca 1943). Dodatkowo, organizował pomoc dla ukrywającej się ludności żydowskiej oraz prowadził działania przeciwko niemieckiej żandarmerii.
5 Batalion AL im. J. Hołoda
6 stycznia 1944 roku, w zasadzce zorganizowanej przez hitlerowców, poległ kpt. Jan Hołod ps. „Kirpiczny”, który krótko przed śmiercią został odznaczony Krzyżem Grunwaldu klasy I. Po jego zgonie, Dowództwo Główne AL nadało jego imię batalionowi, którym kierował. Z dokumentów opublikowanych przez Gustawa Alefa ps. „Bolek” wynika, że później zmieniono numer batalionu z 1 na 5. Po Hołodzie dowodzenie przejął kpt. Aleksander Skotnicki ps. „Zemsta”, który przybył w 1943 roku zza Bugu. Pod jego dowództwem batalion znacząco się rozrósł, osiągając liczbę niemal 800 partyzantów. W międzyczasie, oddział przeprowadził szereg akcji zbrojnych, w tym 16 kwietnia zdobył Parczew. 1 i 3 maja w miejscowości Bójki, z inicjatywy oficera oświatowego batalionu por. Gustawa Alefa ps. „Bolek”, zorganizowano obchody Święta Pracy oraz Święta Konstytucji 3 Maja. Zaproszono na nie Naczelnego Dowódcę AL gen. Michała Żymierskiego ps. „Rola”, wiceprzewodniczącego KRN Zygmunta Goławskiego ps. „Niwa” oraz dowódcę obwodu ppłk Mieczysława Moczara ps. „Mietek”, a także przedstawicieli BCh i AK, w tym uratowany 3 maja z opresji oddział AK por. Zbigniewa Stępki ps. „Zbyszek”, który wkrótce w całości przeszedł do AL. Wówczas podjęto decyzję o przekształceniu batalionu w brygadę, co przerwała decyzja o wymarszu na południe Lubelszczyzny. 14 maja 1944 roku baon wziął udział w bitwie pod Rąblowem (z wyjątkiem 4 kompanii), staczając walki m.in. z dywizją SS „Wiking”. Po tej bitwie część batalionu wróciła do rejonu lasów parczewskich, a reszta udała się w lasy janowskie. 18 maja poległ kpt. Zemsta, a dowództwo nad jednostką objął por. Zbigniew Stępka ps. „Mara”, który pełnił funkcję szefa sztabu od 12 maja.
2 Brygada AL im. J. Hołoda
Decyzję o przekształceniu batalionu w brygadę podjął 5 maja 1944 roku Naczelny Dowódca AL gen. Michał Żymierski ps. „Rola”, jednak formalnie weszła ona w życie w lipcu 1944 roku na podstawie rozkazu nowego dowódcy obwodu II ppłk Grzegorza Korczyńskiego ps. „Korczyński”. Proces formowania brygady nie został w pełni ukończony z powodu walk toczonych w drugiej połowie lipca z wycofującymi się jednostkami hitlerowskimi oraz wyzwolenia Lubelszczyzny przez Armię Czerwoną. Po wyzwoleniu partyzanci brygady zostali włączeni do odrodzonego Wojska Polskiego oraz Milicji Obywatelskiej.
Obsada personalna batalionu
W wrześniu 1943 roku batalion liczył 160 partyzantów, wczesną wiosną 1944 roku 300, natomiast 7 maja 1944 roku około 620 partyzantów. Według Stanisława Supruniuka, w szczytowym momencie jednostka liczyła około 800 partyzantów.
Dowódcy:
por./kpt. Jan Hołod ps. „Kirpiczny”: wrzesień 1943 – 6 stycznia 1944 (poległ w zasadzce zorganizowanej przez Niemców)
por./kpt. Aleksander Skotnicki ps. „Zemsta”: styczeń 1944 – 18 maja 1944 (poległ w walce z Niemcami)
por./kpt. Zbigniew Stępka ps. „Mara”: od 18 maja 1944
Szef sztabu:
por. Zbigniew Stępka ps. „Zbyszek”, „Mara”: 14 – 18 maja 1944
Oficer oświatowy:
ppor./por. Gustaw Alef ps. „Bolek”: 11 kwietnia – 14 maja 1944 (oddzielił się od batalionu po bitwie pod Rąblowem, a następnie objął dowództwo nad oddziałem specjalnym obwodu)
Oficer wyszkolenia:
kpt. Wacław Drozd ps. „Wach”, „Wacek”
Pluton sztabowy:
Dowódca:
sierż./ppor. Józef Gruszczyk ps. „Józek”
Oddział utworzony w sierpniu 1943 roku do ochrony Sztabu Obwodu II (pierwszym dowódcą był por. Mikołaj Meluch ps. „Kola”, przeniesiony w styczniu 1944 roku do pracy w sztabie Okręgu 4). Na początku 1944 roku pluton wszedł w skład batalionu im. Hołoda. Przed tym wydarzeniem liczył około 40 partyzantów.
1 kompania:
Dowódca:
por. Jan Wójtowicz ps. „Maciek”
Zastępcy dowódcy:
por. Leon Marzęta ps. „Leszek” (w 1944 roku przeniesiony do pracy w sztabie Okręgu 4)
ppor. Jan Białek ps. „Biały”
Oddział utworzony jesienią 1943 roku z części oddziału Franka, nowych ochotników oraz ocalałych partyzantów z rozbitego oddziału im. Emilii Plater. Na początku 1944 roku wszedł w skład batalionu, wcześniej liczył około 70 partyzantów. W skład kompanii wchodziły m.in. pluton gospodarczy i drużyna sanitarna.
2 kompania:
Dowódca:
ppor. Jan Litko ps. „Janek”: od marca 1944
3 kompania:
Dowódca:
por. Stanisław Gajuś ps. „Stach”
4 kompania:
Dowódca:
por. Chyl Grynszpan ps. „Chyl”
Utworzona w 1943 roku z Żydów zamieszkujących rejon Parczewa. Pod koniec roku dołączono do niej niedobitki oddziału im. Emilii Plater.
Kompania Straży Chłopskiej Niwy (od początku maja 1944):
Dowódca:
kpt. Wacław Drozd ps. „Wach”, „Wacek” (także oficer wyszkolenia)
Utworzona w Ostrowie Lubelskim z inicjatywy miejscowego komendanta BCh kpt. Zygmunta Goławskiego ps. „Niwa” (późniejszy członek Wojewódzkiej Rady Narodowej), w marcu 1944 roku oddział przeszedł pod komendę AL.
Obsada personalna brygady
Według Piotra Matusaka, brygada w fazie formowania w lipcu 1944 roku liczyła około 300 partyzantów.
Dowódca:
kpt. Zbigniew Stępka ps. „Mara” (20 lipca został wzięty do niewoli w lasach parczewskich)
Kompania sztabowa:
Dowódca:
ppor. Józef Gruszczyk ps. „Józek”
1 kompania:
Dowódca:
por. Jan Białek ps. „Janek Biały”
2 kompania:
Dowódca:
ppor. Jan Litko ps. „Janek”
3 kompania:
Dowódca:
por. Stanisław Gajuś ps. „Stach”
4 kompania:
Dowódca:
por. Chyl Grynszpan ps. „Chyl”
Przypisy
Bibliografia
Józef Bolesław Gara, Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942-45
Mieczysław Moczar, Barwy walki
Gustaw Alef-Bolkowiak, Gorące dni
Wacław Czyżewski, Więc zarepetuj broń
Mieczysław Wieczorek, Armia Ludowa: powstanie i organizacja 1944–1945
Encyklopedia II wojny światowej