2 Bateria Artylerii Górnośląskich Wojsk Powstańczych to ochotnicza jednostka artylerii, która brała udział w III powstaniu śląskim od 9 maja do 2 lipca 1921 roku.
Geneza powstania
8 maja 1921 roku w Zakopanem, w trakcie obchodów rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja, po zakończonym nabożeństwie, mieszkańcy opuścili kościół parafialny, aby przygotować się do defilady. W tym momencie pojawił się poseł Wojciech Roj, który rozpoczął przemówienie na temat sfałszowanego plebiscytu na Górnym Śląsku i zapowiedział wybuch III powstania. Po nim głos zabrał Medard Kozłowski, naczelnik gminy Zakopane, a także działacz PPS Andrzej Gaj, który ogłosił, że „w kantorze przy magazynie zbożowym przyjmuje ochotników porucznik Lgocki. Dziś wieczorem wyjazd”. W międzyczasie mieszkańcy zbierali fundusze na wsparcie dla powstańców, co przyniosło łącznie 8532 marki polskie. Spotkanie zakończono odśpiewaniem Roty i okrzykami na cześć powstańców.
Do wieczora zapisało się 17 uczniów z Gimnazjum Realnego oraz 6 ze Szkoły Przemysłu Drzewnego, a także 16 czeladników rzemiosła i rolników. Po opuszczeniu Zakopanego, ochotnicy dotarli do Nowego Targu, gdzie dołączyło kolejnych około 20 ochotników. Lgocki zorganizował około 60 karabinów Manlicher z 4 pułku strzelców podhalańskich. Następnym przystankiem był Kraków, gdzie dołączyła ostatnia grupa 20 ochotników. Po przekroczeniu granicy Górnego Śląska, Lgocki zameldował się w Naczelnej Komendzie Wojsk Powstańczych w Szopienicach, gdzie zgłosił gotowość swojego oddziału do walki, jednak otrzymał informację, że potrzebna jest artyleria. Po tej wiadomości postanowił wrócić do Krakowa, gdzie otrzymał 2 armatki, lornety, kable oraz całe niezbędne wyposażenie do obsługi działek. Po powrocie do Sosnowca, Lgocki zastał wytrenowanych ochotników. NKWP nadała temu oddziałowi nazwę „2. Bateria I Dywizjonu Artylerii”, a wśród powstańców była znana jako „Bateria zakopiańczyków”.
Walki w III powstaniu
Bateria wzięła udział w swoim pierwszym starciu 9 maja 1921 roku w Ujeździe, gdzie skutecznie odparła atak niemiecki. Przed walką Lgocki powiedział do powstańców: „…Pamiętajcie chłopcy, że z tymi armatkami musimy wrócić w chwale wojennej lub na nich jak Rzymianie na swych tarczach”. Kolejne bitwy miały miejsce w rejonie Lichyni, Zalesia i Sławęcic, gdzie 10 maja Bateria zdobyła fragment mapy Górnego Śląska, używaną przez zwiad 2. Baterii. 22 maja bateria została skierowana do wsparcia powstańców walczących o Górę Św. Anny, zajmując pozycje na wschód od Zalesia i wspierając działania I batalionu 5 pułku piechoty. 1 czerwca Bateria przeniosła się do rejonu Niederhof. Lgocki w dniach 2-3 czerwca przebywał na zamku w Sławęcicach z dowództwem grupy artylerii. 4 czerwca zajmując pozycję między Sławęcicami a Zalesiem, osłaniała odwrót powstańczej piechoty i odpierała ataki od strony Góry Św. Anny, zadając znaczne straty niemieckiej piechocie. W „Historii jednej baterii” zawarty jest krótki opis walk: „[…] Od strony Góry Św. Anny ruszył silny atak Niemców. Powstańcy zaczęli się cofać. Sytuacja stała się nad wyraz krytyczna. Niemcy byli już bardzo blisko dział Lgockiego. Porucznik dopiero teraz mógł strzelać. Ogień kartaczowy, na wprost był skuteczny. Niemcy ponosząc duże straty wycofali się. Pozwoliło to 1 Dywizji powstańczej zająć z góry upatrzone pozycje”. 5 czerwca powstańcy zostali skierowani do Pławniowic. Od 9 czerwca bateria znajdowała się na linii Łany – Pławniowice – Brzezinka. 13 czerwca otrzymała rozkaz przejazdu z Łanów do Słupska. Szlak bojowy baterii zakończył się 1 lipca w Rudzie Śląskiej, a następnego dnia została zdemobilizowana w Dworach k. Oświęcimia.
Stan 2. Baterii wynosił 82 lub 103 powstańców, a straty podczas walk obejmowały jednego zabitego konia oraz jednego rannego powstańca.
Początkowo Bateria była częścią Grupy „Wschód”, a następnie, po wydzieleniu I Dywizji Wojsk Powstańczych, przeszła do Grupy „Środek”.
Rozkaz pożegnalny
2 lipca NKWP wydała rozkaz pożegnalny dla 2. Baterii:
„Naczelna Komenda Powstańcza – Adjutantura Komendanta – L.dz. – 880/21 Adjut. G. Szt. – M.p. dnia 2 lipca 1921 r. – Rozkaz Pożegnalny – Ochotnicza 2 – ga bateria Wojsk Powstańczych pod rozkazami por. Lgockiego pełniła służbę bojową od 9.V. do 1.VII.1921 r. – Przez cały ten czas wykazywała ona wzorową wartość tak pod względem bojowym, jak i wewnętrznej dyscypliny, dorzuciła świeże laury do historii artylerii polskiej. W dniu 3 czerwca bateria otoczona między Zalesiem i Sławęcicami przez Niemców odparła atak piechoty i osłoniła odwrót I Dywizji Powstańczej. Dowódcy baterii – por. Lgockiemu, por. Kuźniakowi, ppor. Zelcerowi, ogniom. Wyżdze, plut. Szewczykowi, kan. Ciemniewskiemu i Turkowi oraz wszystkim odznaczającym się w tych walkach artylerzystom baterii, wyrażam gorące uznanie i podziękowanie: z rozkazu Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych – w.z. Lubieniec, Szef Sztabu. – Za zgodność z oryginałem /-/ Lgocki – por., D-ca I Dyon. Art. – Pieczęć okrągła z Orłem – Dowództwo Artylerii Grupy Środkowej”.
Odznaka pamiątkowa
W dniu rozwiązania 2. Baterii, kan. Mieczysław Różański wystąpił z prośbą do Lgockiego, por. Kuźniaka oraz ppor. Kazimierza Zeltzera o możliwość wybicia pamiątkowej odznaki dla baterii, przedstawiając jednocześnie projekt odznaki do akceptacji. Inicjatywa oraz projekt spotkały się z aprobatą dowódców, jednak postanowiono, aby wybito tylko tyle odznak, ile wynosił stan baterii, czyli 82 egzemplarze, po jednym dla każdego artylerzysty. Odznaki zamówiono u krakowskiego grawernika, Henryka Waldyna. Po wykonaniu określonej liczby egzemplarzy, matryca została zniszczona.
Jako potwierdzenie nadania odznaki, odznaczeni otrzymywali dyplomy o następującej treści:
Dyplom L…..
Dla powstańca
…………………………………………
Który ma prawo noszenia
odznaki honorowej 2. Bat.
Wojsk powst. Górn. Śląska
Dowódca 2. Bat. Wojsk powst. Górn. Śląska Dowódca I Dyw. Art.
Kuźniak Lgocki
Odznaka ma wymiary 49 × 39 mm, wykonana jest z pozłacanego metalu w kształcie krzyża łacińskiego, ramiona awersu są emaliowane na biało. W centrum odznaki znajduje się emaliowana na niebiesko tarcza z orłem, a między ramionami krzyża umieszczone są lufy armat oraz bagnety. Na ramionach krzyża widnieje napis: 2 BAT. WOJSK POWST. GÓR. ŚLĄSK 1921. Na rewersie wymienione są miejscowości, w których bateria toczyła boje: SŁAWENCZYCE – ZALESIE – LICHYNIA – GÓRA ŚW. ANNY, a na dole umieszczono sygnaturę H. Waldyna.
Dalsze losy zakopiańskich powstańców
4 lipca ochotnicy z Lgockim wrócili do Zakopanego. 16 lat później, w artykule „Akademicy warszawscy w III Powstaniu” opublikowanym w piśmie „Powstaniec Śląski”, autor „Jastrzębiec” chwalił udział studentów Politechniki Warszawskiej w III powstaniu, dodając na końcu, że „Sprawił im za to dowódca I Dywizjonu Artylerii Grupy Środkowej, kpt. Jerzy Lgocki po likwidacji powstania „pierońską” libację w Krakowie…”.
Piątą rocznicę zakończenia III Powstania w Zakopanem uczczono przez powołanie Oddziału Legionu Śląskiego, który zrzeszał 64 członków, a jego pierwszym prezesem i założycielem był Kazimierz Zwierzyński. W prezydium Oddziału znaleźli się również członkowie 2. Baterii: Józef Hauslinger (komendant), Władysław Cielecki (sekretarz), Jan Bajer (skarbnik), Alfons Lorek (członek zarządu), Józef Fisher, Andrzej Marduła oraz Józef Pawlica. W kwietniu 1936 roku zakopiański Legion Śląski przekształcił się w Związek Powstańców Śląskich, który podlegał Okręgowi ZPŚ w Krakowie i Zarządowi Głównemu w Katowicach. Warto podkreślić, że ostatni prezes zakopiańskiego oddziału ZPŚ, inż. Eugeniusz Zaczyński, wygrał w 1934 roku konkurs na burmistrza Zakopanego i 5 stycznia 1935 roku podpisał z miastem dziesięcioletni kontrakt.
Związek miał swoją siedzibę w willi „Jutrzenka” przy ul. Grunwaldzkiej 3 w Zakopanem i przez cały okres działalności był niezwykle aktywny. Jak opisuje „Powstaniec Śląski” w artykule z 1938 roku: „Życie organizacyjne od 1929 roku rozwijało się właściwie i przez cały czas płynęło ustalonym torem. Powstańcy śląscy od początku brali udział w ogólnym życiu organizacyjnym Zakopanego, organizując i współdziałając w organizowaniu uroczystości narodowych, imprez i zbiórek na przeróżne cele, jak na L.O.P.P., F.O.N. i inne. Nie zapomniano również o potrzebach wewnętrznych własnej organizacji, zwłaszcza gdy chodziło o pomoc dla swych niezamożnych członków. Tak w latach 1936–1937 wydał około 1000 zł w postaci wsparcia lub zwrotnych pożyczek. Zebrania odbywają się regularnie […]. W ostatnim czasie Grupa Miejscowa intensywnie pracuje nad budową Domu Śląskiego Powstańca w Zakopanem. Pragnie bowiem, aby dom ten godnie reprezentował Śląsk oraz Związek Powstańców Śląskich. O szczegółach budowy nie omieszkamy napisać w Powstańcu, gdy tylko wszystko zostanie uzgodnione. Grupa Miejscowa pragnie, aby poświęcenie tego domu mogło nastąpić w rocznicę 20-lecia trzeciego powstania”.
W czasie II wojny światowej zakopiańscy powstańcy zaangażowali się w walkę o odzyskanie niepodległości w szeregach ZWZ – AK oraz BCh. Były dowódca Baterii, Jerzy Lgocki, współtworzył i był Komendantem Głównym Strażackiego Ruchu Oporu „Skała”. Zginął w KL Neuengamme 25 stycznia 1945 roku, wielu powstańców straciło życie m.in. w KL Auschwitz.
Po zakończeniu wojny powstał pomysł reaktywacji ZPŚ w Zakopanem, co udało się w roku 1947, kiedy Związek przyjął nazwę Związek Weteranów Powstań Śląskich. Wstąpiło do niego 26 osób, z których część należała do zakopiańskiego ZPŚ. ZWPŚ w Zakopanem istniał do 1950 roku, kiedy to włączono go do zakopiańskich struktur Związku Bojowników o Wolność i Demokrację.
Upamiętnienie
20 października 1970 roku ostatni żyjący członkowie 2. Baterii – Alfons Lorek, Władysław Cielecki, Józef Bochenek oraz Adam Rychlik, skierowali list do Zarządu Oddziału ZBoWiD w Zakopanem, w którym opisali historię udziału zakopiańczyków w walkach w Powstaniu, apelując, aby z okazji zbliżającej się 50. rocznicy wybuchu III powstania śląskiego Zarząd Oddziału ZBoWiD wystąpił do Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Zakopanem o nadanie imienia ulicy lub przemianowanie jednej z zakopiańskich ulic na ulicę „Powstańców Śląskich”. Marzenie powstańców ziściło się w latach 80. XX wieku, kiedy to imię Powstańców Śląskich nadano ulicy prowadzącej z Zakopanego do Kościeliska. Ostatnim żyjącym powstańcem z 2. Baterii był podporucznik Władysław Cielecki, który zmarł 21 grudnia 1988 roku.
W stulecie wybuchu III powstania śląskiego w Zakopanem odbyły się uroczystości upamiętniające wymarsz ochotników z Zakopanego na Górny Śląsk. W ramach tych uroczystości miała miejsce m.in. konferencja naukowa oraz rekonstrukcja werbunku. 20 czerwca 2021 roku odsłonięto pomnik upamiętniający 2. Baterię Artylerii, który znajduje się przy ul. Powstańców Śląskich.
Przypisy
Bibliografia
Wspomnienia ppor. Władysława Cieleckiego.
Marian Żemełko, Historia jednej wyprawy – Praca na konkurs „Historia Liceum Ogólnokształcącego w Zakopanem”;
Arkadiusz Stefaniak-Guzik, Aleksandra Drab, Historia por. Jerzego Lgockiego i jego przywództwo zakopiańskiej 2. Baterii Artylerii w III powstaniu śląskim w: Zakopane w 100-lecie III Powstania Śląskiego, Zakopane, 2021.