2 Armia Wojska Polskiego

2 Armia Wojska Polskiego została utworzona 8 sierpnia 1944 jako związek operacyjny Ludowego Wojska Polskiego. Proces jej formowania rozpoczął się 20 sierpnia 1944. Na stanowisko dowódcy został mianowany gen. dyw. Karol Świerczewski. W styczniu 1945 armia rozpoczęła działania bojowe, a jej rozwiązanie miało miejsce 22 sierpnia 1945, kiedy to sztab armii został wykorzystany do utworzenia dowództwa Poznańskiego Okręgu Wojskowego.

W 1945 roku oficerowie radzieccy stanowili ponad 56% korpusu oficerskiego 2 Armii Wojska Polskiego.

Formowanie armii

W zgodzie z pierwotnymi planami Naczelnego Dowództwa WP, armia miała razem z istniejącą 1 Armią Wojska Polskiego oraz równolegle formowaną 3 Armią Wojska Polskiego utworzyć Front Polski. Plan zakładał sformowanie armii do 15 września, jednak z powodu niedoboru kadr, zwłaszcza oficerów, nie udało się tego zrealizować. Sytuacja poprawiła się po wstrzymaniu formowania 3 Armii WP i przeniesieniu jej personelu do jednostek 2 Armii. Na dzień 1 stycznia 1945, armia miała 59% stanu etatowego oficerów, 66% podoficerów i 98,5% szeregowych. Większość szeregowych żołnierzy pochodziła z poboru ogłoszonego przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego 15 sierpnia 1944, z oddziałów Armii Ludowej, Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich oraz z polskich ochotników z Kresów Wschodnich, Litwy i ZSRR. Podoficerowie i oficerowie rekrutowali się głównie z Armii Ludowej i Armii Czerwonej, gdyż w wyniku mobilizacji zgłosiło się niecałe 6 tys. przedwojennych oficerów zawodowych i rezerwy, z czego do służby nadawało się jedynie 4 tysiące. W tej sytuacji znaczną część kadry oficerskiej stanowili Rosjanie (często pochodzenia polskiego) – Polaków-oficerów było 53%, podoficerów 95%, a szeregowych 96,5% (dane z 1 stycznia 1945). W wojskach technicznych (artyleria, broń pancerna, saperzy itp.) odsetek oficerów radzieckich wynosił aż 55%. Problemy oddziałów obejmowały niskie wykształcenie i doświadczenie kadry dowódczej. W piechocie aż 31% oficerów nie przekraczało 25. roku życia, a blisko połowa z nich nie miała wykształcenia średniego. Wśród podoficerów zaledwie 6% miało wykształcenie średnie lub wyższe.

Od 15 września 1944 rozpoczęto program szkolenia pododdziałów, który był zaplanowany na 1,5 miesiąca. W trakcie i po zakończeniu tego programu okazało się, że z powodu trudności organizacyjnych, braków kadrowych i niskiego poziomu wykształcenia żołnierzy, szkolenie musi zostać przedłużone. Na początku stycznia, według oceny Naczelnego Dowództwa, większość jednostek armii osiągnęła gotowość do działań bojowych, a od 7 stycznia część oddziałów rozpoczęła działania na froncie.

Podczas formowania, 2 Armia została rozlokowana na terenie Lubelszczyzny i Podlasia. Jej sztab początkowo mieścił się w Lublinie, następnie w Lubartowie i w okolicach Radzynia Podlaskiego. Poszczególne oddziały były rozmieszczone w rejonie Trzebieszowa, Siedlisk, Mórd, Lubartowa, Zamościa, Międzyrzeca, Łukowa i Chełma. Ze względu na zniszczenia wojenne oraz słabą infrastrukturę w tych rejonach, warunki zakwaterowania i aprowizacji były bardzo trudne, co negatywnie wpłynęło na szkolenie i przygotowanie oddziałów do działań bojowych. Niechlubną kartę zapisały sądy wojskowe i prokuratura 2 Armii, które w tym okresie zajmowały się likwidacją podziemia niepodległościowego. We wsi Kąkolewnica, w tymczasowej siedzibie sztabu 2 Armii, zamordowano do listopada 1945 roku od 1500 do 1800 osób. Wyroki śmierci były wykonywane metodą radziecką, a ofiary miały ręce skrępowane drutem. Na Uroczysku Baran pochowano przynajmniej kilkuset przeciwników władzy ludowej.

Działania bojowe

Od początku stycznia 1945, niektóre pododdziały armii (3 Dywizja Artylerii Przeciwlotniczej, batalion mostowy) prowadziły operacje wspierające 1 Front Białoruski. Zgodnie z rozkazem Naczelnego Dowództwa, od 28 stycznia 1945 rozpoczęto przegrupowanie głównych sił armii z rejonów formowania do okolic Kutna, Łodzi, Łasku i Piotrkowa Trybunalskiego. Większość sił osiągnęła rejon koncentracji około 5 lutego. Z powodu braku ciężarówek, paliwa oraz obuwia dla żołnierzy, część sił i oddziałów tyłowych pozostała na wschodzie. Niektóre pododdziały pełniły służbę w oderwaniu od armii, pełniąc m.in. rolę garnizonową w Warszawie i Łodzi, czy biorąc udział w walkach o Poznań (2 batalion 35 pułku piechoty 7 DP).

21 lutego Naczelne Dowództwo WP nakazało przegrupowanie 2 AWP w rejon Piły, Krzyża i Czarnkowa w celu przeciwdziałania ewentualnemu kontratakowi niemieckiemu na kierunku Pomorze-Poznań. Sukces operacji pomorskiej zlikwidował to zagrożenie, co sprawiło, że zadanie armii stało się nieaktualne. Ostatecznie, 2 AWP w połowie marca zajęła pozycje obronne w rejonie Gorzów Wielkopolski – Barlinek – Pełczyce – Chłopowo – Klasztorne – Słonów jako odwód 1 Frontu Białoruskiego. Już 19 marca Naczelne Dowództwo Armii Czerwonej zdecydowało o włączeniu armii do 1 Frontu Ukraińskiego i przegrupowaniu w rejon Wrocławia. Przegrupowanie rozpoczęto 21 marca, a do końca miesiąca jednostki 2 AWP zajęły pozycje obronne, frontem na południe, na północ od Wrocławia w rejonie Brzeg Dolny – Trzebnica – Oleśnica. Zgodnie z pierwotnym zamysłem dowódcy Frontu, marsz. Iwana Koniewa, siły polskie miały zapobiec ewentualnym próbom przedarcia się sił niemieckich z Wrocławia w kierunku Poznania, a częścią sił wziąć udział w walkach o miasto. W związku z przygotowaniami do operacji berlińskiej, zrezygnowano jednak z tego zamiaru, a dowódca Frontu postanowił użyć armii na kierunku Nysa Łużycka – Budziszyn. 4 kwietnia wydano rozkaz zluzowania radzieckiej 13 Armii na odcinku Bukowina (na wysokości m. Trzebiel) – Dłużyna Dolna. Ostatecznie, w nocy z 10 na 11 kwietnia, 2 AWP zajęła pozycje obronne na Nysie Łużyckiej od Młotowa (na płd. od Łęknicy) do Bielawy Dolnej.

Operacja łużycka

Fragmentem operacji berlińskiej była tzw. operacja łużycka, w której uczestniczyła 2 AWP.

8 kwietnia dowódca 1 Frontu Ukraińskiego, marsz. Iwan Koniew, w swojej dyrektywie nakazał 2 Armii WP, wzmocnionej 1 Korpusem Pancernym, 2 Dywizją Artylerii i 14 BA, 98 pułkiem moździerzy Gwardii, trzema batalionami saperów, batalionem chemicznym i kompanią wykrywania min – sforsować Nysę na odcinku Rothenburg, folwark Wysokie i nacierać w kierunku Nieski, Welka, Drezno.

Zgodnie z planem dowódcy 1 Frontu Ukraińskiego, armia miała działać w ramach ugrupowania wiążącego (2 AWP i część 52 Armii), którego zadaniem było przełamanie obrony niemieckiej na Nysie Łużyckiej i natarcie na Drezno oraz Budziszyn, a także ochrona głównych sił Frontu od strony Czechosłowacji. Planowano, że trzeciego dnia operacji zgrupowanie to dokona wyłomu o głębokości 45–60 km i dotrze do rejonu Buchwalde, Königswartha, Budziszyn, a w dalszych działaniach osiągnie Drezno, na które od północy miała nacierać radziecka 5 Armia Gwardii, znajdująca się na prawym skrzydle 2 AWP.

Dowódca 2 Armii WP podjął decyzję, aby główne uderzenie wykonać na lewym skrzydle siłami wzmocnionych 8 i 9 Dywizji. Prawe skrzydło – 10 i 7 Dywizja miały prowadzić działania wiążące, a dopiero w miarę sukcesu zgrupowania uderzeniowego poszerzać front włamania. 1 Korpus Pancerny miał być wprowadzony w wyłom w drugim dniu operacji. 5 DP stanowiła drugi rzut, a 5 pułk czołgów ciężkich i 2/16 BPanc odwód. Artyleria miała przeprowadzić 145-minutowe przygotowanie artyleryjskie, a następnie wał ogniowy przed piechotą, natomiast wojska chemiczne miały stworzyć zasłonę dymną na Nysie. W przeddzień natarcia planowano przeprowadzenie rozpoznania walką w pasie 9 i 8 Dywizji.

Podczas przygotowań do operacji nie dokonano właściwego rozpoznania sił przeciwnika, sądząc, że obrona niemiecka ma jedynie charakter kordonowy wzdłuż Nysy. W rzeczywistości w rejonie Budziszyna i Drezna oraz Zgorzelca zgromadzone były niemieckie dywizje pancerne i inne jednostki, które mogły zostać wprowadzone do walki. Ponadto, dalej na wschód, w rejonie Jeleniej Góry, znajdowały się kolejne oddziały, które mogły zostać przerzucone na kierunek budziszyński w obliczu biernej postawy głównych sił 52 Armii radzieckiej.

Operacja łużycka 2 Armii WP podzielona była na cztery etapy. W dniach 16-19 kwietnia przełamywano obronę wroga; w drugim etapie, 20-22 kwietnia, prowadzono pościg; w trzecim, 23-27 kwietnia, zwanym bitwą budziszyńską, odpierano niemieckie przeciwuderzenia; w czwartym, 28 kwietnia – 4 maja armia przeszła do defensywy.

16 kwietnia armia przeszła do natarcia. Nieprzyjaciel stawił opór wzdłuż kolejnych linii obrony na Nysie, a następnie na rzekach Weißer Schöps i Schwarzer Schöps. Do głównych starć doszło w okolicach miejscowości Horka, Niska, Diehsa i Neusorge. Nie udało się uzyskać zakładanego tempa natarcia i dopiero trzeciego dnia operacji przełamano ostatnią linię obrony wzdłuż rzeki Schwarzer Schöps, osiągając przyczółki na zachodnim brzegu Sprewy. Armia przyjęła jednak niekorzystne ugrupowanie. Prawoskrzydłowa 10 DP, nadal znajdowała się na prawym brzegu Nysy, pomiędzy 7 DP walczącą o przełamanie ryglowej pozycji Rietschen-Steinbach, a 5 DP nacierającą na zachód w kierunku Heideanger/Neudorf, co stworzyło lukę, a ponadto w wyniku braku koordynacji działań z lewym sąsiadem armii – radziecką 52 Armią – na zachód od Kodersdorfu pojawiła się około 20 km przerwa, w której nie było oddziałów radzieckich ani polskich. Sytuację tę wykorzystali Niemcy, wprowadzając do akcji na tym odcinku 20 Dywizję Pancerną. Co gorsza, gen. Świerczewski zaangażował do natarcia praktycznie wszystkie siły armii i nie mógł na zagrożony odcinek przerzucić silnego odwodu. W tej sytuacji konieczne okazało się zawrócenie spod Budziszyna 1 Korpusu Pancernego oraz zatrzymanie natarcia 8 DP w kierunku zachodnim. 19 kwietnia 8 DP i 1 KPanc skutecznie odpierały ataki niemieckie, ponosząc jednak poważne straty. Decyzją dowódcy Frontu, marsz. Koniewa, następnego dnia 2 AWP miała kontynuować natarcie na Budziszyn – Drezno, aby osiągnąć 21 kwietnia północne przedpola Drezna. Osłonę od południa miała zapewnić 48 Korpus Piechoty z 52 Armii Radzieckiej. Oddziały radzieckie dotarły jednak na zagrożony odcinek dopiero wieczorem 20 kwietnia, co w efekcie związało 1 KPanc w dwudniowych walkach obronnych. W centrum i na prawym skrzydle dopiero 20 kwietnia udało się osiągnąć zakładane tempo natarcia, po wycofaniu się oddziałów niemieckich z linii Nysy i pozycji ryglowej Rietschen-Steinbach. W tym samym dniu 10 DP ostatecznie przekroczyła Nysę i wraz z pozostałymi dywizjami przeszła do pościgu za wrogiem.

Brak koordynacji działań pomiędzy pododdziałami doprowadził do dalszego rozczłonkowania ugrupowania armii. Podczas gdy wieczorem 20 kwietnia czołowe 5 DP i 9 DP wraz z 3 BPanc znajdowały się na linii Königswartha-Budziszyn, 10 DP była zaledwie 10 km na zachód od Nysy. Na prawym skrzydle powstała 40 km luka, na północ od której spłynęły niemieckie dywizje znad Nysy (615 Dywizja do zadań specjalnych i 545 Dywizja Grenadierów Ludowych oraz elementy Dywizji Grenadierów Pancernych „Brandenburg”). Skoncentrowały się one w rejonie Spreefurtu, położonego mniej więcej pośrodku luki w prawym skrzydle. Na lewym skrzydle Niemcy nocą z 20 na 21 kwietnia przegrupowali się w kierunku zachodnim w celu obejścia pozycji obronnych radzieckiej 52 Armii.

W efekcie doszło do tzw. bitwy pod Budziszynem, zakończonej ciężkimi stratami armii. 9 Dywizja Piechoty została doszczętnie zniszczona, a cała armia utraciła ponad 20% swojego stanu osobowego, ponad 20% artylerii i 60% pojazdów pancernych.

Operacja praska

4 maja armia otrzymała rozkaz wzięcia udziału w operacji praskiej, na kierunku Wartha – Praga, z zadaniem przejścia do natarcia z rubieży Kamenz – Tauer w kierunku Pirny oraz współdziałania z sąsiadami w zniszczeniu drezdeńsko-zgorzeleckiego zgrupowania nieprzyjaciela, opanowania rubieży Łaby i rozwinięcia pościgu w kierunku Pragi; miała osłaniać od wschodu główne uderzenie 1 Frontu Ukraińskiego z okolic Miśni na Pragę.

Przed frontem 2 Armii broniły się oddziały niemieckiej 4 APanc, a na głównym kierunku uderzenia: 269 DP. Górzysty teren w pasie działania ograniczał natarcie do dróg. W nocy 7 maja nieprzyjaciel, zabezpieczając się ariergardami, rozpoczął wycofywanie się.

Armia ruszyła do natarcia bez przygotowania artyleryjskiego. W pierwszym rzucie miała 9, 5, 8 i 7 BP, wzmocnione artylerią i czołgami, a w drugim 10 DP. Główne uderzenie wykonano na prawym skrzydle (9 i 5 DP).

W pasie natarcia 5 DP wprowadzono 1 KPanc z zadaniem kontynuowania pościgu w kierunku Bischofswerda.

Pod koniec dnia 9 DP opanowała rubież Röderhäuser, Burkau, a 5 DP – Taschendorf, Spittwitz.

8 maja Niemcy bronili się w lasach na południe od Ulbersdorf, organizując obronę na wzgórzach.

2 BPanc obeszła rejon umocniony Polenz i osiągnęła Hohenstein. Dalsze natarcie prowadzone było w silnie bronionym wąwozie. Do godz. 24.00 opanowano przeprawy na Łabie.

5 DP osiągnęła rubież Hohenstein – Krumhermsdorf, a 8 DP, po opanowaniu Budziszyna, jako pierwsza wkroczyła na terytorium Czechosłowacji.

9 maja 2 AWP kontynuowała pościg w kierunku Krásná Lípa, Žandov, Mělník. W pierwszym rzucie nacierały 5, 8 i 7 DP, a w drugim 9 i 10 DP. 1 KPanc przegrupowano na lewe skrzydło armii w pas natarcia 7 DP.

10 maja oddziały armii kontynuowały pościg, a 11 maja, w momencie zakończenia działań bojowych, osiągnęły: 5 DP – Rychnov, 7 DP – Liběchov, 8 DP – Úštěk, 9 DP – Chlum, 10 DP – Tuhaň. Działające na czele ugrupowania oddziały pancerne dotarły do Křešice i północnych przedmieść Pragi.

Natarcie armii było prowadzone z dużym rozmachem. Od 7 maja do 10 maja jednostki armii posunęły się o ponad 100 kilometrów, osiągając rejon Mělníka, praktycznie nie ponosząc strat (niespełna 100 zabitych i 900 rannych).

Po wojnie

Po zakończeniu działań wojennych armia została przegrupowana w rejon Wrocławia. 17 maja została wyłączona ze składu 1 Frontu Ukraińskiego i przeszła pod rozkazy Naczelnego Dowództwa WP. Od końca maja do rozwiązania związku w sierpniu 1945, dywizje piechoty armii skierowano do ochrony granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej.

Na mocy rozkazu ND WP nr 0510/Oper., we wrześniu 1945 roku rozformowano dowództwo 2 Armii Wojska Polskiego.

Skład armii

Organizacja armii była wzorowana na Armii Radzieckiej, jednak z powodu dotkliwego braku kadry oficerskiej, 2 Armia nie miała pośredniego stopnia dowodzenia (korpusu) pomiędzy sztabem armii a jednostkami wchodzącymi w jej skład. Dowództwo armii było zorganizowane praktycznie w identyczny sposób jak w armiach radzieckich i składało się z:

Dowództwo

ścisłe dowództwo (dowódca i dwóch zastępców oraz ich adiutanci)
sztab
zarząd polityczno-wychowawczy
dowództwo artylerii
dowództwo wojsk pancernych i zmotoryzowanych
szefostwo wojsk inżynieryjno-saperskich
szefostwo oddziału łączności
szefostwo oddziału chemicznego
szefostwo oddziału kadr
prokuratura wojskowa armii
sąd wojskowy armii
kwatermistrzostwo

Ogółem, według etatu, dowództwo armii liczyło: 14 generałów, 408 oficerów, 56 podoficerów i 64 szeregowców oraz pracowników cywilnych.

Związki taktyczne i oddziały

Początkowo w skład 2 Armii wchodziły:

5 Dywizja Piechoty
6 Dywizja Piechoty
7 Dywizja Piechoty
8 Dywizja Piechoty
4 Brygada Saperów
5 samodzielny pułk czołgów ciężkich
33 samodzielny zmotoryzowany batalion pontonowo-mostowy
3 samodzielny batalion obrony przeciwchemicznej
służby tyłowe i łączności

W październiku 1944 ze składu armii wyłączono 6 DP, a na jej miejsce włączono 9 Dywizję Piechoty oraz dołączono do armii:

5 Brygadę Artylerii Ciężkiej
9 Brygadę Artylerii Przeciwpancernej
3 Dywizję Artylerii Przeciwlotniczej
3 samodzielny pułk moździerzy
16 Brygadę Pancerną

Przy czym brygada artylerii ciężkiej i brygada pancerna były włączone jedynie nominalnie, gdyż faktycznie ich formowanie nie zostało jeszcze ukończone, a jednostki te nie dotarły na tereny rozmieszczenia armii.

20 lutego 1945 do armii dołączono 10 DP i 14 Samodzielną Brygadę Artylerii Przeciwpancernej, a 25 lutego dołączono faktycznie 16 Brygadę Pancerną i 28 samodzielny pułk artylerii pancernej. Pod koniec marca, dołączono jeszcze 1 Korpus Pancerny, a na początku kwietnia 2 Dywizję Artylerii.

Obsada personalna

Dowódca armii:

gen. dyw. Karol Świerczewski – od 8 sierpnia do 24 września 1944 oraz od 26 grudnia 1944
gen. dyw. Stanisław Popławski – od 25 września do 25 grudnia 1944

Zastępca dowódcy armii ds. liniowych:

gen. bryg. Józef Sankowski – od 11 września 1944 do 10 kwietnia 1945

Zastępca dowódcy armii ds. polityczno-wychowawczych:

ppłk Edmund Pszczółkowski – od 17 września 1944

Szef sztabu armii:

p.o. płk Sergiusz Noss – od 28 sierpnia do 7 września 1944
płk Adam Daszkiewicz – od 8 września 1944 do 10 kwietnia 1945
gen. bryg. Józef Sankowski – od 11 kwietnia 1945

Dowódca artylerii:

gen. bryg. Jan Pyrski – od 30 sierpnia 1944 do 16 kwietnia 1945
płk Aleksiej Griszkowski – od 30 kwietnia 1945

Dowódca wojsk pancernych i zmotoryzowanych:

płk Andriej Nikulin – od 17 września do 3 grudnia 1944
gen. bryg. Jan Mierzycan – od 4 grudnia 1944

Szef oddziału operacyjnego: płk Sergiusz Noss – od 25 sierpnia 1944

Szef oddziału rozpoznawczego: płk Igor Krzyżanowski – od 8 września 1944

Szef zarządu polityczno-wychowawczego: mjr Jan Górecki – od 8 września 1944

Szef wojsk inżynieryjnych: płk inż. Jan Gaber

Szef oddziału łączności:

płk Michał Riabcew – od 21 października 1944 do 30 kwietnia 1945
płk Wasyl Pomykałow – od 1 maja 1945

Kwatermistrz armii:

płk Osip Gwozdiuk – od 10 września do 14 listopada 1944
płk Bazyli Jewtiejew – od 15 listopada 1944

Szef oddziału chemicznego: ppłk Ludwik Prokopowicz

Szef oddziału kadr: płk Aleksander Spigłasow

Przewodniczący sądu wojskowego: płk Stefan Piekarski – od 8 października 1944

Prokurator armii:

por. Jakub Prokopowicz – od 13 września 1944 do 18 listopada 1944
por. Jan Rymkiewicz – od 19 listopada 1944 do 17 kwietnia 1945
kpt. Antoni Skulbaszewski – od 18 kwietnia 1945

Przypisy

Bibliografia

Jerzy Bordziłowski (red.): Mała encyklopedia wojskowa (A–J). T. I. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1967.

Leszek Kania. Zadanie bojowe 2 Armii Wojska Polskiego w operacji łużyckiej w świetle źródeł rosyjskich i dotychczasowych ustaleń badaczy. Historia do poprawki. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 1/2021, 2021. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej; Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej. ISSN 1640-6281.

Edward Kospath-Pawłowski: 8 dywizja piechoty w dziejach oręża polskiego. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1995. ISBN 83-85621-71-7. Brak numerów stron w książce.

Kazimierz Kaczmarek: Druga Armia Wojska Polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.

Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej, T. 1, Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego: formowanie, działania bojowe, organizacja, uzbrojenie, metryki jednostek piechoty. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1965.

Kazimierz Kaczmarek: Polacy na polach Łużyc. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1980. ISBN 83-11-06464-4. Brak numerów stron w książce.