1Aw to wąskotorowe wagony pasażerskie, które zostały wyprodukowane w latach 1954–1957 w Fabryce Wagonów w Świdnicy, w łącznej liczbie 126 sztuk. Wszystkie te wagony były przeznaczone dla kolei dojazdowych PKP. Z danych z 2009 roku wynika, że zachowało się 31 sztuk, z czego 2 przeznaczono do ekspozycji. Oznaczenia wagonów zmieniały się od serii Cx, przez Bx do Bxhpi. Na bazie konstrukcji typu 1Aw powstały kolejne polskie wagony dla kolei wąskotorowej.
== Historia ==
=== Geneza ===
W latach 50. XX wieku, koleje dojazdowe odgrywały istotną rolę w lokalnym transporcie, co było spowodowane słabo rozwiniętym transportem drogowym oraz jego niewielkim udziałem w systemie transportu publicznego i indywidualnego. Był to jednak schyłkowy okres dla tego typu transportu, z uwagi na przestarzały tabor i szybki rozwój innych środków przewozu. Często zdarzało się, że do przewozu pasażerów przerabiano wagony towarowe. W celu modernizacji taboru, Centralne Biuro Konstrukcyjne Przemysłu Taboru Kolejowego w Poznaniu zaprojektowało pierwszy po wojnie pasażerski wagon wąskotorowy.
=== Produkcja ===
Wagony 1Aw zostały wyprodukowane przez Fabrykę Wagonów w Świdnicy w latach 1954–1957. W sumie powstało 126 sztuk, wszystkie przeznaczone dla kolei dojazdowych PKP. Pierwotnie produkowane były tylko na torach o szerokości 750 mm, jednak pięć wagons zostało później przebudowanych na szerokość 785 mm (30 cali pruskich).
=== Eksploatacja ===
Wagony 1Aw umożliwiły wycofanie najbardziej zużytego taboru starszego typu. Razem z 3Aw, stały się podstawą wąskotorowego taboru pasażerskiego o szerokości toru 750 mm aż do drugiej połowy lat 80., kiedy to wprowadzono wagony motorowe MBxd2 z doczepami.
Dziewięć wagonów zostało przekształconych na motorowe i oznaczonych jako typ 1Aw/M (MBxd1 161-169).
==== Wykaz zachowanych 1Aw ====
Według danych z 2007 roku, zachowało się 31 czynnych wagonów: 8 w Sochaczewie (Sochaczewska Kolej Muzealna), 4 w Rogowie (Kolej Wąskotorowa Rogów – Rawa – Biała), 5 w Ełku (Ełcka Kolej Wąskotorowa, w tym jeden przerobiony na wagon barowy dla celów turystycznych), 4 w Rudach Raciborskich, 4 w Środzie Wielkopolskiej (Średzka Kolej Powiatowa) oraz po 1 w Nowym Dworze Gdańskim, Zbiersku, Miliczu, Praszce, Mławie, Bachórzu i Dynowie.
== Konstrukcja ==
=== Wózki ===
Układ jezdny wagonu składał się z dwóch skrętnych, tocznych, dwuosiowych wózków, wykonanych z blachy o grubości 12 mm oraz ceowników. Na jednym z wózków, od strony toalety, znajdowała się prądnica. Wagon miał jednostopniowe sprężynowanie, które składało się z resora piórowego zawieszonego na sprężynach walcowych. Często mylnie określa się tę konstrukcję jako dwustopniową. Wózki te charakteryzowały się niestabilnym biegiem przy wyższych prędkościach, co doprowadziło do konieczności ich modernizacji w kolejnych modelach: 2Aw i 3Aw.
=== Hamulce ===
W wagonie zastosowano hamulec zespolony systemu Westinghouse’a LuV.X.R1, który był sterowany z lokomotywy. System ten miał cylinder o średnicy 9 cali, który dociskał klocki hamulcowe. Wagon wyposażono również w hamulec bezpieczeństwa, który mógł być użyty przez pasażerów. Na postojach zabezpieczano go przy pomocy hamulca postojowego, indywidualnego dla każdego wagonu.
=== Cięgła i zderzaki ===
W wagonie zastosowano typowe dla kolei wąskotorowej zderzaki oraz cięgła. Układ składał się z centralnego zderzaka oraz dwóch bocznych cięgieł orczykowych, co różniło się od wagonów normalno- i szerokotorowych.
=== Instalacja elektryczna ===
Wagony były wyposażone w niezależną instalację elektryczną prądu stałego o napięciu 24 V. Zasilana była z prądnicy PW-104a o mocy 2 kW, zamontowanej na specjalnym wysięgniku jednego z wózków, która była napędzana przez oś zestawu kołowego, za pośrednictwem pasa płaskiego lub kilku pasów klinowych. Prądnica współpracowała z regulatorem napięcia typu ARW1. Zainstalowana była również bateria 12 akumulatorów zasadowych typu WP50/III, umiejscowiona pod podłogą wagonu. Akumulatory o napięciu około 2 V i pojemności 111 Ah były zgrupowane po cztery w trzech drewnianych skrzyniach. Instalacja zasilała 10 żarówek o mocy 25 W oraz jedną pięciowatową żarówkę kontrolną. Elektryczność była używana do oświetlania wnętrza wagonu, a także posiadała gniazdo na przodzie wagonu, co umożliwiało podłączenie drugiego wagonu. W takim przypadku należało ograniczyć prąd poprzez przełączenie oświetlenia na połowę mocy, co realizowano za pomocą specjalnego przełącznika pakietowego, który wyłączał 4 z 7 lamp w przedziale pasażerskim.
Oświetlenie awaryjne stanowiło 6 specjalnych lamp świecowych.
Sygnał końca wagonu był nadawany przez lampy zewnętrzne, takie jak w wagonach towarowych.
=== Ogrzewanie ===
Wagony były wyposażone w parowy system ogrzewania, zasilany z kotła parowozu. Istniała jednak istotna wada tego rozwiązania w przypadku kolei wąskotorowej, ponieważ wagony musiały być wcześniej połączone z parowozem i znajdować się tuż za nim. To stwarzało komplikacje w przypadku pociągów mieszanych (towarowo-osobowych), ponieważ wagony towarowe nie miały instalacji ogrzewania parowego i musiały jechać na końcu składu. Z tego powodu część wagonów została wyposażona w indywidualne instalacje centralnego ogrzewania. Pod podłogą przedziału pasażerskiego montowano mały kocioł. Obecnie wagon z czynną instalacją tego typu kursuje na Kolei Wąskotorowej Rogów – Rawa – Biała. Ogrzewanie było realizowane przez grzejniki umieszczone wzdłuż ścian przy podłodze. Sterowanie ogrzewaniem parowym odbywało się za pomocą pokrętła w zamykanej szafce przez kierownika pociągu. Użytkowanie indywidualnego kotła wymagało dorzucania węgla podczas postojów na stacjach, ponieważ dostęp do pieca był możliwy tylko z zewnątrz.
Po wprowadzeniu trakcji spalinowej, pierwotne systemy ogrzewania parowego przestały być używane, gdyż wąskotorowe lokomotywy spalinowe nie miały dodatkowych kotłów do zasilania tych instalacji.
== Pudło wagonów ==
Pudło wagony było stalowe i samonośne, składające się z ostoi, ścian i dachu. Ostoja, wykonana z ceowników zimnogiętych, została pokryta stalową podłogą z blachy falistej, spawanej elektrycznie. Do stalowej konstrukcji podłogi przymocowano drewnianą podłogę, pokrytą gumową wykładziną. Ściany były budowane ze stalowego szkieletu pokrytego z zewnątrz blachą stalową o grubości 2 mm. Dach pokryto blachą o grubości 1,5 mm. Od wewnątrz ściany i sufit wyłożono płytami ze sklejki, a pomiędzy blachą a sklejką włożono płyty korkowe, co zapewniało izolację akustyczną i termiczną.
=== Wnętrze ===
Wnętrze wagonu składało się z przedziału pasażerskiego, toalety oraz dwóch przedsionków.
==== Przedział pasażerski ====
Wagon zaprojektowano jako bezprzedziałowy, z 38 miejscami siedzącymi II klasy w układzie 2+1. Ten układ jest typowy dla kolei wąskotorowej i podobny do układu 2+2 stosowanego w wagonach normalnotorowych. Ławki wykonano z bukowych listewek, pokrytych bezbarwnym lakierem do drewna. Oryginalne kolory wnętrza to ciemny brąz i seledyn, a sufit był biały.
==== Przedział ustępowy ====
W wagonie znajdowała się tylko jedna toaleta, ponieważ dysponował on 38 miejscami siedzącymi (typowe wagony normalnotorowe mają dwie toalety na 80–88 miejsc). W toalecie umieszczono sedes ze spłuczką uruchamianą pedałem. Nad umywalką znajdował się kran z obrotową wylewką, która w pozycji na wprost otwierała kran, a po przekręceniu w dowolną stronę zamykała wypływ wody. Wagon miał duży zbiornik na wodę, zamontowany na ścianie nad umywalką (po lewej stronie od wejścia).
Przedział ustępowy był oznaczony tabliczką „OO”. Oryginalnie wnętrze malowano na kolory ciemny brąz i seledynowy. Okna były mleczne, a na podłodze znajdowała się biało-ciemnooliwkowa terakotowa mozaika. Sufit był koloru kremowego.
==== Przedsionki ====
Na krańcach wagonu umiejscowione były dwa przedsionki, do których można było wejść z zewnątrz oraz z sąsiedniego wagonu. Pełniły one takie same funkcje, jak w innych wagonach pasażerskich tego typu.
=== Okna ===
W przedziale pasażerskim zastosowano okna opuszczane jednotaflowe o wymiarach szyby 80×89 cm, umieszczone w aluminiowych ramach. Szyby miały grubość 4 mm. W przedsionkach znajdowały się wąskie okna stałe. Okno w toalecie było podobne do okna w przedziale pasażerskim, jednak nie było opuszczane, a jedynie miało możliwość odchylania górnej części. W odróżnieniu od innych okien, miało matową szybę.
=== Kolorystyka zewnętrzna wagonu ===
Pudła wagonów 1Aw były malowane na oliwkowo (RAL 6003), tak jak inne wagony pasażerskie w tym okresie. Obecnie większość odrestaurowanych wagonów tego typu zachowuje ten kolor. Ostoja, wózki, sprzęgi i mostki przejściowe były malowane na czarno. Dach malowano na kolor szary (RAL 7045), aczkolwiek często był czarny z powodu silnego zanieczyszczenia dymem i sadzą z parowozów. Poręcze oraz krawędzie stopni były białe, a napisy na pudle miały kolor biały lub kości słoniowej (z wyjątkiem czerwonych oznaczeń hamulca).
== Oznaczenie literowe ==
Pierwotnie wagony klasyfikowano jako III klasy i nosiły oznaczenie:
- C – wagon III klasy,
- x – wagon czteroosiowy.
Po rezygnacji z III klasy wagony klasyfikowano jako II klasę:
- B – wagon II klasy,
- x – wagon czteroosiowy.
W 1985 roku wprowadzono kolejne zmiany oznaczeń:
- B – wagon II klasy,
- x – wagon czteroosiowy,
- hp – hamulec ręczny i powietrzny,
- i – pomost przejściowy (umożliwiający przejście między sąsiednimi wagonami tego typu podczas jazdy).
== Uwagi ==
== Przypisy ==