Kalendarium Wojska Polskiego 1939 – kluczowe wydarzenia w Wojsku Polskim w roku 1939.
Styczeń
1 stycznia
Stan osobowy Sił Zbrojnych RP (bez KOP) wynosił 256.378 żołnierzy, w tym 17.731 oficerów, 43.626 podoficerów zawodowych i nadterminowych oraz 195.021 szeregowych. W składzie:
- w lotnictwie – 11.382 żołnierzy (4,4%), w tym 1149 oficerów, 3404 podoficerów i 6829 szeregowych,
- w broniach pancernych – 10.102 żołnierzy (3,9%), w tym 461 oficerów, 2444 podoficerów i 7197 szeregowych,
- w Marynarce Wojennej – 6721 żołnierzy (2,6%), w tym 537 oficerów, 2331 podoficerów i 3853 marynarzy.
- więźniowie – 1091 (0,4%), w tym 22 oficerów, 53 podoficerów i 1016 szeregowych.
Kapitan marynarki Tadeusz Borysiewicz objął dowództwo transportowca ORP „Wilia”.
W Ostrogu nad Horyniem zmarła Helena Jagodzińska z Białoskórskich (ur. 1880), komendantka Placówki POW w Humaniu na Ukrainie, była więźniem ideowym w latach 1921–1923, odznaczona Krzyżem Niepodległości (12 marca 1931).
4 stycznia
Komandor podporucznik Władysław Salamon objął dowództwo okrętu podwodnego ORP „Sęp”.
13 stycznia
W Zakopanem zmarł major saperów Justyn Domejko, odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Niepodległości, Orderem Św. Anny 3 i 4 stopnia oraz Orderem Św. Stanisława 3 stopnia.
Luty
1 lutego
Wprowadzono w życie postanowienia rozkazu Ministra Spraw Wojskowych Dep. Dow. Og. 1590-13 P.U. w sprawie oznak stopni podoficerskich i starszych szeregowców (równorzędnych).
Rozwiązano Dowództwo Dywizji Kawalerii w Warszawie.
2 lutego
W basenie stoczni w Vlissingen odbyło się uroczyste podniesienie polskiej bandery wojennej na okręcie podwodnym ORP „Orzeł”.
Marzec
Gen. bryg. pil. dr Józef Zając został wyznaczony na stanowisko Naczelnego Dowódcy Lotnictwa i OPL w razie wojny.
13 marca
Pułkownik dyplomowany Józef Jaklicz został II zastępcą szefa Sztabu Głównego, a pułkownik dyplomowany Stanisław Kopański objął stanowisko szefa Oddziału III Sztabu Głównego.
19 marca
Prezydent RP Ignacy Mościcki mianował:
- generała dywizji Leona Berbeckiego (1) generałem broni,
- generałów brygady Tadeusza Kutrzebę (1) i Władysława Bortnowskiego (2) generałami dywizji,
- pułkowników Karola Masnego (1), Józefa Kustronia (2), Aleksandra Szychowskiego (3), Franciszka Altera (4), Mieczysława Maciejowskiego (5), Ottona Krzischa (6), Maksymiliana Milan-Kamskiego (7), Wacława Piekarskiego (8), Wincentego Kowalskiego (9), Mikołaja Bołtucia (10), Zdzisława Przyjałkowskiego (11), Tadeusza Kossakowskiego (12), Jana Jagmin-Sadowskiego (13), Piotra Skuratowicza (14), Stanisława Ujejskiego (15), Teofila Marescha (16) i Władysława Kalkusa (17) generałami brygady,
- komandora Xawerego Czernickiego kontradmirałem.
23 marca
Gen. bryg. pil. Władysław Kalkus przejął obowiązki dowódcy Lotnictwa od gen. bryg. pil. Ludomiła Rayskiego, który złożył rezygnację.
Zarządzono mobilizację alarmową jednostek grupy „czerwonej” i „żółtej” oraz częściowo „zielonej” w Okręgu Korpusu Nr IX, a także jednostek grupy „czarnej” w Okręgu Korpusu Nr IV.
28 marca
Minister Spraw Wojskowych gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki wydał zarządzenie o podniesieniu gotowości bojowej w lotnictwie.
Kwiecień
Wyższa Szkoła Pilotażu została przeniesiona z Grudziądza do Ułęża k. Dęblina i podporządkowana Centrum Wyszkolenia Lotniczego nr 1.
16 kwietnia
W porcie wojennym na Oksywiu podniesiono banderę na okręcie podwodnym ORP „Sęp”.
Maj
W Warszawie miały miejsce polsko-brytyjskie rozmowy sztabowe dotyczące wojny z Niemcami. Stronę brytyjską reprezentowali: brygadier Emilius Clayton, komandor Bernard Rawlings oraz pułkownik pilot Alexander Davidson. Polską delegację stanowili: generał brygady Wacław Stachiewicz oraz pułkownik dyplomowany Józef Jaklicz. Funkcję tłumacza i protokolanta pełnił major dyplomowany Władysław Dziewanowski. Do polskiej delegacji doraźnie powołano: gen. bryg. Tadeusza Malinowskiego, gen. bryg. Stanisława Ujejskiego oraz płk dypl. Andrzeja Mareckiego i innych specjalistów. Odbyto około dziesięciu posiedzeń, w trakcie których mówiono i pisano po francusku. Major Dziewanowski, władający językiem angielskim, „nie zdradzał się ze swej umiejętności”.
W 1 pułku lotniczym w Warszawie-Okęciu zorganizowano Dowództwo Brygady Pościgowej, a na dowódcę brygady wyznaczono pułkownika pilota Stefana Pawlikowskiego.
W Bydgoszczy powstał Wojskowy Ośrodek Spadochronowy, którego komendantem został mjr obs. Władysław Tuchułka.
6 maja
ORP „Iskra” rozpoczął dwunasty rejs szkolny.
19 maja
W wypadku drogowym na ul. Morskiej w Gdyni zginęli: kpt. mar. pil.-obs. Jerzy Zbigniew Strzałkowski (ur. 9 sierpnia 1909), por. mar. Tadeusz Kociuba (ur. 16 marca 1911) oraz por. mar. pil.-obs. Edward Kwieciński (ur. 30 września 1909).
21 maja
17 pułk ułanów wielkopolskich w Lesznie otrzymał sztandar.
Czerwiec
Do Wielkiej Brytanii udała się polska misja wojskowa, której przewodził gen. bryg. pil. Ludomił Rayski.
Lipiec
28 lipca
Sztab Lotniczy przy Sztabie Głównym wydał „Ogólne wytyczne użycia lotnictwa”, które podzielono na „lotnictwo w dyspozycji dowódców armii” oraz „lotnictwo w dyspozycji Naczelnego Wodza”.
Sierpień
15 sierpnia
Położono stępkę pod niszczyciel ORP „Huragan”.
18 sierpnia
Zmarł pułkownik w stanie spoczynku Włodzimierz Rogalski, dowborczyk, oraz st. sierż. Aleksander Łabaj, kawaler Virtuti Militari.
W Wyższej Szkole Wojennej odbyła się uroczystość wręczenia dyplomów absolwentom dwuletniego kursu 1937–1939 (XVIII promocja).
19 sierpnia
II wiceminister spraw wojskowych gen. bryg. Aleksander Litwinowicz wręczył dyplomy absolwentom XIII promocji Wyższej Szkoły Intendentury.
23 sierpnia
Ogłoszono mobilizację alarmową jednostek lotnictwa i OPL na dzień 24 sierpnia.
24 sierpnia
Ogłoszono mobilizację częściową jednostek osłonowych i nadgranicznych.
25–26 sierpnia
Rzuty kołowe jednostek lotnictwa i OPL zostały transportowane kolejowo do rejonów przewidzianych planem mobilizacji.
30 sierpnia
Ogłoszono mobilizację powszechną.
Rzut powietrzny 111 i 112 eskadry myśliwskiej został przesunięty na lotnisko polowe Zielonka koło wsi Kobylak (gmina Kobyłka).
Rzut powietrzny 113 i 114 eskadry myśliwskiej został przesunięty na lotnisko polowe Poniatów koło Jabłonny.
31 sierpnia
Pierwszy dzień mobilizacji powszechnej, rozpoczęto formowanie jednostek I rzutu.
Prowokacja gliwicka.
Rzuty powietrzne jednostek bojowych przeleciały na lotniska operacyjne.
Wrzesień
1 września
Pierwszy dzień kampanii wrześniowej (według strony niemieckiej „kampanii polskiej”) i początek II wojny światowej.
Szarża 18 pułku ułanów pomorskich pod Krojantami (zob. bitwa pod Krojantami).
Początek walk pod Mikołowem.
20 Dywizja Piechoty broni pozycji mławskiej (zob. bitwa pod Mławą).
Wołyńska Brygada Kawalerii pod Mokrą zatrzymała niemiecką 4 Dywizję Pancerną (zob. bitwa pod Mokrą).
Walki Oddziału Wydzielonego „Ignacy” pod Pszczyną (zob. bitwa pszczyńska).
Walki o Węgierską Górkę.
Zatonął okręt-baza nurków ORP „Nurek”.
Zatopienie ORP „Mazur” przez niemieckie bombowce nurkujące; zginęło około 40 marynarzy.
ORP „Bałtyk” został trafiony w prawą nadbudówkę rufową, a załoga odpierała ataki niemieckich samolotów oraz brała udział w lądowej obronie wybrzeża.
Zginął kapitan pilot Mieczysław Medwecki – pierwszy polski lotnik poległy w kampanii wrześniowej.
Ppor. pil. Władysław Gnyś z 121 eskadry myśliwskiej odniósł pierwsze powietrzne zwycięstwo w II wojnie światowej.
52 samoloty brygady pościgowej pod dowództwem płk pil. Stefana Pawlikowskiego stoczyły na północ od Warszawy pierwszą bitwę powietrzną w II wojnie światowej.
Podpułkownik pilot Leopold Pamuła na samolocie PZL P-11 zestrzelił w walce powietrznej dwa samoloty nieprzyjaciela (He-111 i Ju-87), a po wyczerpaniu amunicji, atakowany przez kilka samolotów Me-109, zderzył się z jednym z nich, po czym wyskoczył na spadochronie; pierwszy „taran powietrzny” w II wojnie światowej.
1 – 17 września
Polskie lotnictwo myśliwskie zestrzeliło w walce z Luftwaffe 150 samolotów, z czego 50 zniszczyła brygada pościgowa.
2 września
Początek walk pod Mełnem.
Luftwaffe zatopiła okręty-bazy ORP „Gdańsk” i ORP „Gdynia”.
3 września
Zatonął niszczyciel ORP „Wicher”.
ORP „Bałtyk” opuszcza załoga.
II Dywizjon i 55 Eskadra Liniowa z Brygady Bombowej przeprowadziły uderzenia bombowe na niemieckie kolumny pancerne w rejonie Częstochowy i Radomska.
4 września
Walki o Kowalewo, początek walk pod Piotrkowem Trybunalskim.
5 września
Walki o Różan.
W walce powietrznej w pobliżu Wyszkowa zginął por. pil. Stefan Okrzeja, dowódca klucza z 112 eskadry myśliwskiej.
6 września
Walki pod Kajetanowem, początek walk pod Pułtuskiem, Radomiem i Sandomierzem.
7 września
Walki o Kazanów.
Poddała się załoga Westerplatte.
Sztab Naczelnego Wodza WP oraz Sztab Naczelnego Dowódcy Lotnictwa i OPL zostały przeniesione do Brześcia n. Bugiem.
8 września
Początek walk o Iłżę, pod Kolbuszową i Wizną (zob. Obrona Wizny).
8–27 września
W bohaterskiej obronie Warszawy brały udział dwa oddziały spieszone lotników.
9 września
Początek walk nad Bzurą.
Walki o Jeżów i Słupię.
Początek walk na linii Sanu.
Armia „Poznań” oraz Armia „Pomorze”, wycofując się ku zagrożonej Warszawie, zaatakowały armię niemiecką w rejonie Łęczycy i Łodzi.
Podpisanie umowy polsko-francuskiej w sprawie formowania we Francji polskiej dywizji.
10 września
Początek walk o Modlin.
11 września
Początek walk pod Kałuszynem.
12 września
Początek walk o Lwów.
Walki o Bircze.
Chrzest bojowy lotniczego spieszonego oddziału szturmowego (5 plutonów) w obronie stolicy.
13 września
Naczelny Wódz marszałek Polski Edward Śmigły-Rydz mianował podporucznikami:
- ze starszeństwem z dnia 1 sierpnia 1939 w korpusie piechoty, kawalerii, artylerii, lotnictwa, broni pancernej, saperów i łączności wszystkich podchorążych ostatniego rocznika szkół podchorążych, kształcących kandydatów na oficerów służby stałej (normalna promocja 1939) oraz w korpusie oficerów zdrowia (grupa lekarzy) tych wychowanków 6. rocznika Centrum Wyszkolenia Sanitarnego, którzy do końca sierpnia 1939 uzyskali dyplom lekarza na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego w Warszawie (normalna promocja 1939);
- ze starszeństwem z dnia 1 września 1939 w korpusie piechoty, kawalerii, artylerii, lotnictwa, broni pancernej, saperów i łączności wszystkich podchorążych przedostatniego rocznika szkół podchorążych, kształcących kandydatów na oficerów służby stałej (normalna promocja 1940) oraz w korpusie oficerów zdrowia (grupa oficerów sanitarnych – podlekarze) podchorążych 5. i 4. rocznika CWSan. (promocja normalna 1940). Nazwiska i kolejność miały być ogłoszone w terminie późniejszym.
14 września
Początek walk o Brześć.
Samoloty Luftwaffe zatopiły okręt hydrograficzny ORP „Pomorzanin”.
15 września
Początek walk pod Jaworowem.
17 września
Wojska ZSRR przekroczyły polską granicę, łamiąc tym samym układ o nieagresji z 1932 (wkroczenie wojsk sowieckich było realizacją tajnego porozumienia Ribbentrop-Mołotow).
Początek walk w Kampinosie, o Kobryń i pod Tomaszowem.
Naczelny Dowódca Wojska Polskiego wydał rozkaz nakazujący przelot wszystkich samolotów na terytorium Rumunii, dokąd udać się miały także rzuty kołowe wraz z resztą personelu latającego.
18 września
Początek walk pod Krasnymstawem.
Polskie lotnictwo zaprzestało zorganizowanych działań bojowych w wojnie obronnej.
20 września
Początek walk o Grodno.
21 września
ORP „Bałtyk” został przejęty przez Niemców.
24 września
Początek walk o Rawę Ruską.
26 września
Z lotniska Mokotowskiego w Warszawie pod silnym ogniem niemieckim wystartowały wszystkie zdolne do lotu polskie samoloty pod dowództwem mjr. pil. Eugeniusza Wyrwickiego (9 maszyn) i po starcie szczęśliwie odleciały do Węgier.
27 września
W Paryżu generał dywizji Stanisław Burhardt-Bukacki otrzymał od marszałka Śmigłego-Rydza nominację na dowódcę Armii Polskiej we Francji.
Powołano Służbę Zwycięstwu Polski.
Koniec dwunastego rejsu szkolnego ORP „Iskra”; okręt zawinął do portów: Lizbona, Oran, Faleron, Aleksandria, Bizerta, Casablanca (port docelowy z powodu wybuchu II wojny światowej).
28 września
Dowództwo nad Wojskiem Polskim we Francji objął generał dywizji Władysław Sikorski.
Początek walk pod Szackiem.
Generał dywizji Tadeusz Kutrzeba w budynku fabryki Škody podpisał akt kapitulacji Warszawy.
30 września
Prezydent RP powołał generała dywizji Władysława Sikorskiego na stanowisko Prezesa Rady Ministrów i Ministra Spraw Wojskowych (zob. drugi rząd Władysława Sikorskiego).
Jesienią rozpoczęła się ewakuacja do Francji i Wielkiej Brytanii internowanych w Rumunii i na Węgrzech polskich lotników.
Jesienią powstała na lotnisku Bron w Lyonie Polska Baza Lotnicza, na czele której stał pułkownik pilot Stefan Pawlikowski.
Październik
2 października
Poddał się Hel.
Początek walk pod Kockiem.
5 października
Planowany przez SZP zamach na Hitlera nie doszedł do skutku.
6 października
Kapitulacja SGO „Polesie” i zakończenie kampanii wrześniowej.
10 października
ORP „Iskra” oraz ORP „Wilia” weszły do Port Lyautey, gdzie wyokrętowano podchorążych.
25 października
Wydano pierwszy rozkaz SZP zawierający statut organizacji.
Przedstawiciele lotnictwa Francji, Wielkiej Brytanii i Polski w Sztabie Francuskich Sił Powietrznych (Armée de’Air) w Paryżu debatowali w sprawie wykorzystania w walce z Niemcami polskiego personelu lotniczego oraz porozumiano się wstępnie w sprawie organizacji lotnictwa polskiego we Francji i Wielkiej Brytanii.
Listopad
Utworzono w Paryżu polskie Dowództwo Lotnictwa i Obrony Przeciwlotniczej, a dowódcą został gen. dyw. pil. Józef Zając.
7 listopada
Prezydent RP Władysław Raczkiewicz mianował generała dywizji Władysława Sikorskiego Naczelnym Wodzem i Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych.
10 listopada
Podniesiono banderę na okręcie-bazie ORP „Gdynia”.
13 listopada
Generał Władysław Sikorski rozwiązał SZP i w jej miejsce powołał konspiracyjny ZWZ.
Nominację na komendanta głównego Związku Walki Zbrojnej otrzymał gen. Kazimierz Sosnkowski ps. „Godziemba”.
17 listopada
Generał Władysław Sikorski skierował do rządu radzieckiego memoriał dotyczący utworzenia armii polskiej w ZSRR.
29 listopada
Komendant główny Związku Walki Zbrojnej wydał rozkaz o organizacji konspiracji na terenie okupacji sowieckiej.
Grudzień
4 grudnia
Wydano „Instrukcję nr 1 Związku Walki Zbrojnej” dotyczącą tworzenia organizacji na terenie okupacji niemieckiej.
8 grudnia
Do Wielkiej Brytanii przybyła pierwsza grupa polskich lotników, którzy zostali skierowani do Ośrodka Szkoleniowego na lotnisku RAF w Eastchurch.
26 grudnia
Oddział Wydzielony Wojska Polskiego został podporządkowany Służbie Zwycięstwu Polski.
26 grudnia
ORP „Wilk” wyszedł na drugi patrol (dowódca: kapitan marynarki Bogusław Krawczyk; trasa patrolu: od Skagerrak (Cieśniny Duńskie) do północnych wybrzeży Norwegii (powrót 8 stycznia 1940).
Przypisy
Bibliografia
Stanisław Burhardt-Bukacki: Sprawozdanie z działalności Polskiej Misji Wojskowej w Londynie w 1939 roku. [w:] Relacje z Kampanii 1939 roku, sygn. B.I.119e [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1939. [dostęp 2017-03-03].
Notatka z rozmowy z mjr. dypl. kaw. Władysławem Dziewanowskim przeprowadzonej 1 maja 1941 roku w hotelu Rubens w Londynie. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, sygn. B.I.3a, 1941. [dostęp 2016-12-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-07)].
Andrzej Chmielarz, Grzegorz Jasiński: Armia Krajowa: 1939–1945. Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2011. ISBN 978-83-62345-63-2. Brak numerów stron w książce.
Krzysztof Komorowski: Boje Polskie 1939–1945. Poradnik encyklopedyczny. Warszawa: Bellona Spółka Akcyjna, 2009. ISBN 978-83-7399-353-2.
Jerzy Ryszard Konieczny: Kronika lotnictwa polskiego 1241–1945. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1984. ISBN 83-206-0426-5. Brak numerów stron w książce.
Władysław Kurkiewicz, Adam Tatomir, Wiesław Żurawski: Tysiąc lat dziejów Polski; Kalendarium. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1974. Brak numerów stron w książce.
Zbigniew Moszumański: Centra Wyszkolenia Obrony Przeciwlotniczej (1921–1939). Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2003. ISBN 83-88773-73-9.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w Wojnie Obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1982, seria: Biblioteczka Skrzydlatej Polski. ISBN 83-206-0281-5.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Kazimierz Sobczak [red.]: Encyklopedia II wojny światowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975. Brak numerów stron w książce.
Andrzej Suchcitz: Ppłk Emilius Clayton: pierwszy brytyjski attaché wojskowy w Warszawie. Biblioteka Cyfrowa Akademii Jana Długosza w Częstochowie, 2013. [dostęp 2016-12-02].