19 Pułk Piechoty Odsieczy Lwowa (19 pp) – jednostka piechoty Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej.
Od 27 lutego 1921 roku pułk stacjonował w garnizonie Lwów na Cytadeli, podczas gdy batalion zapasowy znajdował się w Brzeżanach, w Okręgu Korpusu Nr VI. W latach 1919–1939 jednostka była częścią 5 Dywizji Piechoty. W latach 1919–1926 święto pułku obchodzono 28 grudnia, w rocznicę przybycia odsieczy do Lwowa, natomiast od 1927 roku obchodzone było 1 czerwca.
W kampanii wrześniowej 1939 roku pułk walczył w ramach Armii „Pomorze”.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Utworzony w listopadzie 1918 roku Warszawski Komitet Obrony Lwowa pod przewodnictwem Antoniego Osuchowskiego, w swoich odezwach nawoływał do zorganizowania odsieczy Lwowa, oprócz niesienia pomocy mieszkańcom. Pułkownik Stanisław Skrzyński, z akceptacją Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego, 19 listopada 1918 roku rozpoczął organizację „Ochotniczego Oddziału Odsieczy Lwowa”. Z grupy kilkuset ochotników powstał I Warszawski Batalion Ochotniczego Oddziału Odsieczy Lwowa, którym dowodził kapitan Antoni Olkowski. Był to zalążek pułku.
Batalion, na początku pozbawiony broni, został przeniesiony 7 grudnia do Zegrza, a następnie do Lublina i Przemyśla, gdzie został uzbrojony. W obliczu zagrożenia Lwowa, 23 grudnia, batalion w składzie 27 oficerów i 303 szeregowych, przez Gródek Jagielloński, Lubień Wielki oraz Zimną Wodę dotarł do granic Lwowa 28 grudnia, witany entuzjastycznie przez mieszkańców. Działania batalionu przełamały pierścień wojsk ukraińskich otaczających miasto. Przez następne dni odpierał ataki nieprzyjaciela, a 6 stycznia 1919 roku zdobył Rzęsę Ruską i Kozice, a także dworzec kolejowy w Mszanie. 14 stycznia, przeprowadzając energiczne uderzenie, zdobył wieś Bartatów, kluczowy punkt, z którego Ukraińcy prowadzili natarcia. Walki toczone bez wsparcia artylerii przeciwko wielokrotnie silniejszym siłom nieprzyjaciela przyniosły batalionowi sławę i przydomek „Orlęta”. W kluczowym momencie dla Lwowa i wojny polsko-ukraińskiej, batalion przyczynił się do utrzymania Gródka Jagiellońskiego, na który w marcu Ukraińcy skierowali główne natarcie, traktowane jako filar obrony Lwowa. Za te działania Warszawski Batalion otrzymał pochwałę i uznanie w rozkazie Naczelnego Wodza. W tym czasie przybył II Batalion Ochotniczego Oddziału Odsieczy Lwowa, sformowany w Warszawie pod dowództwem kapitana Ludwika Szymana, który przeszedł chrzest bojowy w walkach w Sądowej Wiszni, Rodatyczach i Dołhomościskach, a także w działaniach w Księżym Moście i Boratynie.
4 kwietnia 1919 roku Minister Spraw Wojskowych generał porucznik Józef Leśniewski ogłosił, że z pułku piechoty Grupy Skrzyńskiego zostaje utworzony 19 pp z numerem pułku 19 i przydomkiem „Odsieczy Lwowa”. Jednocześnie dotychczasowy 19 Pułk Piechoty został przemianowany na 1 Pułk Strzelców Podhalańskich. Tym samym rozkazem dla Batalionu Zapasowego 19 Pułku Piechoty ustalono stałe miejsce postoju w garnizonie Zamość, podlegającym dowódcy Okręgu Generalnego „Lublin”.
7 kwietnia 1919 roku Minister Spraw Wojskowych wydał rozkaz o utworzeniu pułku piechoty Nr 19 z przydomkiem Odsieczy Lwowa, który formalnie powstał 12 kwietnia 1919 roku w wyniku połączenia dotychczasowych I i II batalionów oraz III batalionu sformowanego w Radomiu.
19 kwietnia 1919 roku miała miejsce bitwa o wieś Stawczany, która stała się pośrednią odsieczą Lwowa, bowiem z tego terenu operowała ukraińska artyleria dużego kalibru, dezorganizując życie w mieście.
W grudniu 1919 roku batalion zapasowy pułku stacjonował w Gródku Jagiellońskim.
Pułk w walce o granice
Udział w wojnie polsko-ukraińskiej
W dalszych działaniach pododdziały pułku zajmowały: Dąbrówkę, Obroszyn i Polankę. Od 16 maja, w pościgu za nieprzyjacielem, po sforsowaniu rzeki Zubrza, zajmowały wsie: Nowosiółkę, Rakowiec, Podziemno, Suchodół, Łopuszno i Olchowiec. W kolejnych atakach, forsując wezbraną rzekę Gniłą Lipę, zdobyły Kleszczównę i Rudę, najsilniejszą linię oporu nieprzyjaciela. W rozkazie dowódcy grupy operacyjnej napisano: „…najgłębsze uznanie kpt. Żongołłowiczowi oraz wypróbowanym zawsze i śmiałym oddziałom 19-go pułku piechoty za ich niezrównaną brawurę… oddziałom szturmującym Rohatyn, pomógł znakomicie dzielny, jak zawsze, 19-ty pułk piechoty, przedzierając się szybko przez lasy i opanowując błyskawicznie Gniłą Lipę i jej lewy brzeg…”. Dalszy szlak bojowy pułku prowadził przez Rohatyn, Brzeżany, Narajów i Szybalin, aż do dotarcia 31 maja do Kozowej. Następnie 1 czerwca ruszył w kierunku Tarnopola, do którego wkroczył późnym wieczorem tego samego dnia, zdobywając po drodze dwa pociągi prowiantowe i biorąc do niewoli 6. Brygadę Ukraińską, a następnego dnia 10. Brygadę Ukraińską. W ciągu tych dwóch dni pułk wziął do niewoli 81 oficerów, około 4000 szeregowych, 69 karabinów maszynowych oraz ogromne tabory. Pułk kontynuował pościg za nieprzyjacielem w kierunku Borków Wielkich, osiągając 7 czerwca rzekę Zbrucz na odcinku Podwołoczyska – Grzymałów. Płk Władysław Sikorski, dowódca grupy operacyjnej, w rozkazie pochwalnym z 1 lipca stwierdził: „…19-ty pułk piechoty zdobył sobie pierwszorzędne laury w majowej ofensywie polskiej, a na drodze od Gródka Jagiellońskiego do Podwłoczysk, a przede wszystkim przy brawurowym wzięciu Tarnopola wespół z II/22 pułkiem piechoty”. Pod koniec maja 1919 roku na front przybył III batalion oraz dowódca pułku, płk Adolf Dąbrowski, przynosząc ze sobą chorągiew i orkiestrę ufundowaną przez Helenę Paderewską, żonę ówczesnego premiera Ignacego Jana Paderewskiego. Pomimo odniesionego zwycięstwa pod Grzymałowem, na rozkaz dowódcy grupy operacyjnej, pułk wycofał się znad Zbrucza na linię rzeki Strypy pod Zborowem. W trakcie odwrotu stoczył zaciętą bitwę pod Pomorzanami, gdzie mimo całodziennej walki musiał ustąpić przeważającej sile nieprzyjaciela.
Ostatecznie zagrodził drogę wojskom ukraińskim na linii rzeki Złota Lipa pod Szczepanówką i Plenikowem. Po sześciu dniach krwawych walk, z przeważającymi siłami wroga, ostatecznie zajął pozycje nad rzeką 24 czerwca. Po odparciu kolejnych ataków nieprzyjaciela, 28 czerwca, nastąpił przełomowy moment w wojnie. Wojska ukraińskie przystąpiły do zmasowanego uderzenia, aby utorować sobie drogę do Lwowa. Pułk, działający w składzie 5 Dywizji Piechoty, wziął udział w brawurowym odparciu natarcia. W pogoni za wrogiem zajęto Złoczów oraz Serwery, a 2 lipca obsadzono były austriacki kordon na wschód od Podkamienia. Tutaj toczyły się potyczki z nowym wrogiem – luźnymi oddziałami sowieckimi. Następnie pułk skierowano do Czortkowa i Husiatyna, gdzie 18 sierpnia obsadził linię rzeki Zbrucz w tym rejonie. Po dwóch miesiącach pułk przebazował się do Wiśniowca, skąd 18 listopada odszedł jako odwód frontu galicyjskiego do Tarnopola.
Działania w wojnie polsko-bolszewickiej
Po zimie 1919 na 1920 spędzonej w Tarnopolu, w czasie której prowadzono intensywne szkolenie żołnierzy oraz uzupełniano stan osobowy pułku, 18 lutego 1920 roku pułk został wysłany do Podwołoczysk, a następnie do Płoskirowa. W zwycięskich walkach pod Łysogórą i Latyczowem pułk osiągnął linię rzeki Boh. W kolejnych dniach odpierano ataki nieprzyjaciela na Latyczów oraz Śniłówkę, Czereszenkę i Niżne. Postawa pułku miała kluczowe znaczenie dla utrzymania linii frontu Nowokonstantynów – Latyczów – Dereźnia. Naczelny Wódz w depeszy L.1493/III z 25 lutego 1920 przesłał pułkowi specjalne wyrazy uznania. Wyróżniony za męstwo, pułk został wyznaczony do przeprowadzania akcji wypadowych, mających na celu szerzenie paniki i popłochu w tyłach nieprzyjaciela. Z zadania tego wywiązał się wzorowo, przeprowadzając od 3 marca przez kilka dni 11 wypadów, wszystkie zakończone sukcesem, w tym najbardziej spektakularny pod Wołkowińcami, gdzie zdobył pociąg pancerny „Groza”. Punktami wypadowymi pułku były Latyczów i Dereźnia. Akcje te spowodowały panikę w szeregach wroga, a 13 kwietnia nieprzyjaciel cofnął się na linii działania pułku, co umożliwiło chwilowy odpoczynek żołnierzy. Już 26 kwietnia pododdziały ruszyły z Latyczowa, zajmując Lityn, pod Mikulińcami rozbrajając II Brygadę Strzelców Siczowych, a 3 maja zajęły Niemirów, stając na linii rzeki Boh w pobliżu miejscowości Bracław i Hajsyn. Po krótkim odpoczynku, 29 maja, w składzie 5 Dywizji Piechoty pułk odjechał na front północny. Po drodze zatrzymał się w Koziatyniu, skąd podczas akcji na Gajczyce rozbił dwa pułki kawalerii 1. Armii Konnej Budionnego, likwidując przerwę w linii frontu. Od 2 czerwca obsadzał odcinek frontu: Bystrzyk – Babińce – Nowochwastów – Śnieżna – Ozierna – Samhorodek. Na tym odcinku o długości 20 km, 5 czerwca, bez odwodów i odpowiedniej łączności, przez 10 godzin wstrzymywał całą 1. Armię Konną Budionnego, która dysponowała samochodami pancernymi i artylerią. W tych walkach zginęło dziewięciu oficerów i 497 szeregowych, a pułk był zmuszony do odwrotu. Między 25 a 30 czerwca, podczas odwrotu, stoczył ciężkie boje nad rzekami Słucz i Horyń koło Zasławia. Pod koniec czerwca pułk został przydzielony do X Brygady Piechoty, walczącej w składzie 18 Dywizji Piechoty. Od 6 do 26 lipca, na linii Białokrynica (rejon podhajecki) – Krzemieniec skutecznie bronił zajmowanego odcinka przed atakami trzech pułków sowieckich. W wyniku przerwania linii frontu na sąsiednim odcinku, pułk musiał się cofnąć w kierunku Toporowa, który zdobył 30 lipca i w składzie dywizji zagrodził drogę armii sowieckiej na Lwów. W związku z natarciem 2 Armii od północy, pułk również uderzył w kierunku północnym, organizując wyprawy na Łopatyn, a następnie zajmując Monastyrek Brodzki i Stanisławczyk, odrzucając wespół z oddziałami 18 DP dwie dywizje konnicy Budionnego za Styr. Po zaciętych walkach o Brody, między 3 a 9 sierpnia, pułk wycofał się do Podhorzyc. W obliczu bezpośredniego zagrożenia Lwowa z północnego wschodu oraz z południa, został przetransportowany do miasta. Stąd prowadził wypady w kierunku Strzelisk Nowych, Sokołówki, a w kilka dni później, po przegrupowaniu, w kierunku Liska i Nowosiółek. Manewrem od północy, 30 sierpnia, zajęto zachodnią część miasta Busk, a przez kolejne dni, do 9 września, zdobyto całe miasto, skutecznie odpierając nieskończone natarcia dwóch dywizji (45 i 47) piechoty sowieckiej oraz brygady jazdy. Walki w rejonie Buska zadecydowały o losach Lwowa. Po ofensywie 3 Armii, 17 września pułk ruszył za nieprzyjacielem, zdobył Ożydów i przez Brody, w dniu rozejmu (18 października 1920) wyparł nieprzyjaciela z Chmielnika, stając na linii rozejmowej.
Po ponad miesięcznym wypoczynku, 29 września żołnierze przekroczyli granicę polską w Łanowcach (powiat krzemieniecki) i 3 grudnia przybyli do Wiśniowca, a następnie obsadzili kordon etapowy od Zborowa przez Złoczów do Żdżar (na północ od Sokala). W historycznym dla pułku dniu 27 lutego 1921 roku wrócił on do Lwowa, zajmując mury Cytadeli.
Mapy walk pułku
Kawalerowie Virtuti Militari
Pułk w okresie pokoju
W okresie międzywojennym 19 pułk piechoty stacjonował w Okręgu Korpusu Nr VI, w garnizonie Lwów na Cytadeli, a kadra batalionu zapasowego w Brzeżanach. Wchodził w skład 5 Dywizji Piechoty.
Zgodnie z rozkazem wykonawczym Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty, wprowadzono organizację piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim powstały trzy typy pułków piechoty. 19 pułk piechoty został zakwalifikowany do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny oraz skadrowany, a latem batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych.
Święto pułku, przypadające na 1 czerwca, w 1939 roku obchodzono „ściśle w ramach wewnętrznych”.
Walki w kampanii wrześniowej
W kampanii wrześniowej pułk walczył w ramach oddziału wydzielonego ppłk. Sadowskiego. W pierwszych dniach września obsadził przedmoście „Włocławek”. Początkowo nie miał kontaktu z nieprzyjacielem. 6 września pułk otrzymał od gen. Władysława Bortnowskiego rozkaz utrzymania przedmościa do czasu przejścia na zachodni brzeg Wisły 16 Dywizji Piechoty. Po jej przemarszu miał zniszczyć most, wycofać się na zachodni brzeg rzeki i dołączyć do 27 Dywizji Piechoty.
8 września oddziały Grupy Operacyjnej gen. Bołtucia zakończyły przeprawę. Gen. Bortnowski wydał rozkaz przesunięcia OW pod Płock, gdzie pułk miał zluzować Nowogródzką Brygadę Kawalerii.
Po zniszczeniu mostu, pułk rozpoczął marsz wzdłuż Wisły. We Włocławku pozostały dwie kompanie z baterią artylerii jako ubezpieczenie. Główne siły OW dotarły na miejsce 10 września. Ppłk Sadowski postanowił skupić wysiłek na obronie rejonu Radziwia oraz odcinka Kępa Tokarska-Tokary-Rąbierz. 11 września pułk wszedł w skład GO gen. Tokarzewskiego-Karaszewicza. W tym czasie niemiecka 3 DP zajęła Płock, a nocą z 11 na 12 września Niemcy zdobyli wyspę Kępa Tokarska. 12 września rozpoczęli forsowanie Wisły. Pod Radziwiem ich oddziały zostały powstrzymane, jednak na odcinku bronionym przez I batalion nieprzyjaciel uchwycił przyczółek, zdobywając Tokary, Rąbierz i Okopy.
13 września o 6:30 ruszył polski kontratak. I batalion uderzył na Dobrzyków, III na Tokary, a II na Radziwie, wspierany przez I/5 pal. Około 10:00 natarcie załamało się. Bataliony rozpoczęły działania opóźniające. Na skraju lasów łąckich powstrzymano nacierającą niemiecką 3 DP, ponosząc znaczne straty po obu stronach. Straty polskie wyniosły około 300 poległych i 700 rannych. Nocą z 13/14 września zorganizowano obronę doraźną. III batalion bronił wzgórza przy szosie Gostynin – Radziwie, II batalion skraju lasu na południowy zachód od stacji kolejowej Łąck, a I batalion obsadził dwór w Łącku.
Sytuacja stała się groźna dla dowódcy GO. Gen. Tokarzewski-Karaszewicz skierował pod Płock dwa wzmocnione bataliony 27 DP, a na rozkaz gen. Kutrzeby kolejne dwa, aby wzmocnić obronę odcinka 19 pp, tak by siłami 15 DP wyrzucić Niemców za Wisłę. Nocą z 13/14 września 19 pułk przeszedł pod rozkazy dowódcy 27 DP gen. Drapelli. 14 września 19 pułk uderzał wspólnie z 24 pułkiem piechoty. W boju spotkaniowym z niemieckim 8 pułkiem piechoty obie strony poniosły znaczne straty. Broniący wzgórz na południowym skraju lasu w rejonie dworu Łąck III/19 pp został pokonany.
15 września po północy ruszyło kolejne natarcie pod dowództwem dowódcy piechoty dywizyjnej 27 DP płk. Gwido Kawińskiego. Około 10:00 pułki wyszły na przedpole Bud Chocimskich. Silny opór niemieckiego 8 pp powstrzymał polskie natarcie. Podjęto również próbę wyparcia Niemców za Wisłę po południu. 19 pp i 24 pp weszły do Radziwia, gdzie ranny został ppłk Sadowski. Niemcy zdołali jednak utrzymać mały przyczółek.
16 września front polski nad Bzurą załamał się. 19 pp otrzymał zadanie wyjść na rubież Gąbin – Słubice. Nowe rozkazy gen. Tokarzewskiego-Karaszewicza nakazywały odejście do Iłowa. 17 września niemieckie ataki lotnictwa spowodowały ogromne straty w maszerujących kolumnach. Resztki pułku dotarły do przeprawy pod Witkowicami.
19 pułk piechoty Odsieczy Lwowa przestał istnieć. Nieliczne grupy żołnierzy zdołały jednak przedrzeć się do Warszawy, gdzie zameldowały się u dowódcy macierzystej 5 DP gen. Zulaufa.
Symbole pułkowe
Sztandar
Pierwszą chorągiew ufundował Warszawski Komitet Obrony Lwowa. Uroczystość jej wręczenia miała miejsce 23 kwietnia 1919 w Warszawie. Wówczas pułk znajdował się w „polu”, a chorągiew z rąk ministra spraw wojskowych gen. Józefa Leśniewskiego odebrał dowódca pułku płk Adolf Dąbrowski.
Nowy sztandar, dar Komitetu Obywatelskiego Lwowa i Małopolski Wschodniej, został wręczony pułkowi 1 czerwca 1928 roku we Lwowie przez gen. dyw. Edwarda Śmigłego-Rydza.
W czasie kampanii wrześniowej sztandar towarzyszył pułkowi. Po spaleniu drzewców w Puszczy Kampinoskiej, szef kancelarii pułkowej st. sierż. Bolesław Leśniewski wyniósł sztandar, owinięty w koc, z pola bitwy, a następnie ukrył go w Sosnowcu, w schowku w murze fabrycznym. W 1970 roku tenże żołnierz przekazał sztandar do Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
Odznaka pamiątkowa
22 grudnia 1928 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 19 pułku piechoty. Odznaka o wymiarach 43×34 mm ma kształt owalu utworzonego przez wieniec laurowy. Wewnątrz wieńca znajduje się orzeł państwowy wzór 1927, wsparty na dwu tarczach herbowych – Warszawy i Lwowa. Nad łapami w dwa koła wpisano numer i inicjały „19 PP”. U dołu, między tarczami herbowymi, w owalu znajduje się wiązany monogram „OL”. Wolne pola wokół owalu wypełniają trzy ornamenty roślinne. Odznaka jest jednoczęściowa, wykonana w tombaku srebrzonym i oksydowanym. Wykonawcą odznaki był Wiktor Gontarczyk z Warszawy.
Żołnierze pułku
Dowódcy pułku
płk Adolf Dąbrowski (15 IV 1919 – 27 VI 1920)
płk Konstanty Oświęcimski (VI 1919)
kpt. Eugeniusz Żongołłowicz (II 1920)
ppłk piech. Mieczysław Kawka (od 28 VI 1920)
ppłk Juliusz Zulauf (28 IX 1921 – 17 III 1927)
ppłk dypl. Mikołaj Freund-Krasicki (III 1927 – VI 1930)
ppłk dypl. Feliks Kwiatek (VI 1930-VI 1934)
ppłk dypl. Kazimierz Dziurzyński (VI 1934-? 1939)
ppłk dypl. Stanisław III Sadowski (III – IX 1939)
Zastępcy dowódcy pułku
W latach 1938–1939, w organizacji pokojowej, stanowisko to pełnił I zastępca dowódcy pułku.
ppłk p.d. SG Władysław Pieniążek (VII 1922 – XI 1924)
ppłk SG Wincenty Kwieciński (od X 1924)
ppłk piech. Jakub Krzywoszyński (12 III 1926 – 18 II 1927 → praktyka poborowa w PKU Kamionka Strumiłowa)
ppłk piech. Eugeniusz Żongołłowicz (5 V 1927 – VIII 1929)
ppłk piech. Jan Niemierski (od VIII 1929 – 31 III 1930 → dowódca baonu KOP „Hoszcza”)
ppłk piech. Wiktor Rusiecki (31 III 1930 – 7 VI 1934 → komendant PKU Jarocin)
ppłk dypl. Ludwik Lepiarz (od VI 1934)
II zastępca (Kwatermistrz)
mjr piech. Michał Jan Dworski (V 1933 – 1939)
Żołnierze 19 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej
Podstawowe dane osobowe ofiar Zbrodni Katyńskiej można znaleźć między innymi na stronie utworzonej przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Dodatkowe informacje znajdują się na stronie przygotowanej przez Instytut Pamięci Narodowej, a biogramy ofiar, przejęte z wydanych do 2024 roku ksiąg cmentarnych (czyli „Katynia”, wyd. 2000, „Charkowa”, wyd. 2003 oraz „Miednoje”, 2 tomy, wyd. 2006) znajdują się w bazie udostępnionej przez Muzeum Katyńskie.
Upamiętnienie
4 listopada 1937 roku ustalono nową nazwę placówki edukacyjnej: Publiczna Szkoła Powszechna I stopnia im. 19 P.P. Odsieczy Lwowa w Szczercu.
Przed 1981 rokiem w kościele św. Antoniego z Padwy w Warszawie ustanowiono tablicę upamiętniającą żołnierzy 19 p.p. „Odsieczy Lwowa” poległych w bitwie nad Bzurą.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Władysław Hujda: Zarys historii wojennej 19-go pułku piechoty „Odsieczy Lwowa”. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1928, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918–1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 83-204-3299-5.
5 Dywizja Piechoty w dziejach oręża polskiego. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1997. ISBN 83-87103-20-9. Brak numerów stron w książce.
Wiesław Olczak: Wielka Księga Piechoty Polskiej 1918–1939. 5 Dywizja Piechoty. Warszawa: Edipresse Polska SA, 2016. ISBN 978-83-7945-592-8.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
Jędrzej Tucholski, Wanda Krystyna Roman: Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
Linki zewnętrzne
Historia i współczesne zdjęcia Cytadeli we Lwowie