19 Dywizja Zmechanizowana (19 DZ) – jednostka taktyczna Sił Zbrojnych PRL.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Dywizja została utworzona wiosną 1951 roku zgodnie z etatami 5/77-5/91, obejmującymi 8382 żołnierzy oraz 140 pracowników cywilnych. Została przydzielona do 2 Korpusu Piechoty, a jej dowództwo miało siedzibę w Torzymiu. Oddziały dywizji rozmieszczono w Gubinie, Słubicach i Kostrzynie.
Po zakończeniu formowania, 19 DZ miała na etacie 82 czołgi, jednak w rzeczywistości dysponowała jedynie 12 (pięć w 4 szkbcz i siedem w 23 pcz). Z 24 przewidzianych dział pancernych, 21 było w użyciu (po pięć w pz zamiast czołgów, trzy w 26 pap zamiast 22). Z 98 dział przewidzianych według etatu, w dywizji znajdowało się tylko 65, a z 452 samochodów, 268 było w użyciu. Istniały także poważne braki kadrowe wśród oficerów, gdyż z etatowych 686 oficerów, dostępnych było jedynie 426. Niedobory w kadrze podoficerskiej były równoważone przez nadwyżkę wśród szeregowych.
Nowe etaty 19 DZ zostały wprowadzone rozkazem Ministra ON Nr 0082/0rg. z dnia 4 grudnia 1952 roku. Były one odpowiedzią na konieczność redukcji nadmiernych planów, co skutkowało zmniejszeniem liczebności dywizji oraz ograniczeniem liczby czołgów i dział pancernych. W strukturze pułków zmechanizowanych pozostawiono tylko jeden batalion piechoty zmotoryzowanej, a w miejsce batalionu czołgów wprowadzono kompanię czołgów. W tym okresie pułk miał na etacie zaledwie 10 czołgów średnich T-34/85 oraz 5 samochodów pancernych BA-64. W skład uzbrojenia artyleryjskiego wchodziło 14 armat, 14 moździerzy i 3 ciężkie granatniki przeciwpancerne T-21. Pułk czołgów miał w strukturze jeden batalion czołgów, a miejsce batalionu piechoty zmotoryzowanej zajmowała kompania piechoty zmotoryzowanej, liczącą 415 żołnierzy i 31 czołgów średnich T-34/85. Pułk artylerii pancernej był częściowo skadrowany i obejmował batalion artylerii pancernej, batalion czołgów ciężkich oraz kompanię fizylierów, z ogólnym stanem osobowym wynoszącym 487 żołnierzy, a jego główny sprzęt bojowy to 16 ciężkich dział pancernych ISU-122 oraz 13 czołgów ciężkich IS-2.
W etacie 5/99-5/114 – DZ typ B, liczba żołnierzy wynosiła 5857 oraz 105 pracowników cywilnych. W składzie pułków zmechanizowanych znajdował się jedynie jeden batalion piechoty zmotoryzowanej oraz kompania czołgów, a w pułku czołgów średnich funkcjonowała tylko kompania zamiast batalionu piechoty zmotoryzowanej. Szkolny batalion czołgów został przekształcony w kompanię.
W wyniku zmniejszenia liczby czołgów i dział pancernych do 100, w batalionie rozpoznawczym znajdowało się pięć T-34-85, w szkolnej kompanii czołgów dwa T-34-85, jeden IS-2 i dwa ISU-122, w pułku zmechanizowanym dziesięć T-34-85, w pułku czołgów 31 T-34-85, a w pułku artylerii pancernej 13 IS-2 i 16 ISU-122.
Zgodnie z rozkazem ministra ON Nr 0058/0rg. z dnia 19 września 1955 roku, dywizja została przeniesiona na etaty 5/159-5/185 – 19 Dywizji Pancernej, z ogólnym stanem 6275 żołnierzy oraz 121 pracowników cywilnych. Zmiany miały być wdrożone do 20 grudnia 1955 roku. Równocześnie 19 Dywizję Pancerną wyłączono z 2 Korpusu Armijnego i podporządkowano dowódcy 2 Korpusu Zmechanizowanego (po miesiącu przekształconego w 2 Korpus Pancerny).
Struktura organizacyjna (1951)
Dowództwo i sztab – Torzym
Kompania dowodzenia – Torzym
69 pułk zmechanizowany – Słubice
72 pułk zmechanizowany – Gubin
73 pułk zmechanizowany – Gubin
23 pułk czołgów średnich – Słubice
26 pułk artylerii pancernej – Gubin
113 pułk artylerii haubic – Gubin
18 pułk moździerzy – Gubin
12 dywizjon artylerii rakietowej – Gubin
3 dywizjon artylerii przeciwlotniczej – Gubin przy stacji
14 szkolny batalion czołgów – Kostrzyn
2 batalion rozpoznawczy – Torzym
59 batalion łączności – Torzym
66 batalion saperów – Kostrzyn
65 kompania samochodowa – Torzym
Ruchomy warsztat naprawy czołgów nr 20 – Słubice
Ruchomy warsztat naprawy samochodów nr 27 – Gubin
Ruchomy warsztat naprawy sprzętu artyleryjskiego nr 29 – Gubin
Dyslokacja jednostek
Dywizję utworzono w przygranicznych garnizonach na ziemi lubuskiej: Kostrzyn, Słubice oraz Gubin. Te lokalizacje dysponowały nowoczesnymi kompleksami koszarowymi, które zostały poważnie zniszczone podczas działań wojennych. Po wojnie częściowo wykorzystywały je oddziały WOP, a większość pozostawała niewykorzystywana lub przeznaczona na cele cywilne. Garnizon w Gubinie posiadał dużą wartość, składając się z czterech zespołów koszarowych w mieście, z których tylko jeden był zajmowany przez batalion WOP, a dodatkowo istniał kolejny kompleks 3,5 km od miasta, nazwany Komorowem. Były to nowoczesne poniemieckie koszary wojsk zmotoryzowanych z sąsiadującym placem ćwiczeń w Bieżycach i Wałowicach.
W latach 1951-1953 w dywizji miały miejsce liczne przedyslokowania jednostek. Minister ON rozkazem Nr 00 129/0per. z dnia 18 października 1951 roku nakazał przenieść miejsce formowania 23 pułku czołgów i 14 szkolnego batalionu czołgów z Kostrzyna do Słubic, 69 pułku zmechanizowanego i 20 RWNCz ze Słubic do Kostrzyna oraz 2 batalionu rozpoznawczego z Torzymia do Słubic. 11 grudnia 1952 roku przeniesiono 27 RWNSam z Gubina do Gubina – Komorowa.
W 1953 roku ponownie dokonano zmian w rozlokowaniu jednostek dywizji. Rozkazem ministra ON Nr 0079/0per. z dnia 7 lipca 1953 roku do 15 października 1953 roku przeniesiono sztab dywizji, kompanię dowodzenia, 59 batalion łączności oraz pluton samochodowy z Torzymia do Gubina-Komorowa. Jednostki te zajęły miejsce 18 pułku moździerzy, który został przeniesiony do Torzymia.
Pod koniec 1953 roku, zarządzeniem Szefa SG Nr 00128/0per. z dnia 21 listopada 1953 roku, 2 batalion rozpoznawczy przeniesiono ze Słubic do Kostrzyna.
Żołnierze dywizji
Dowódcy dywizji:
ppłk/płk dypl. Henryk Aszkenazy (20 IX 1951 – 3 X 1952)
płk Sergiusz Siwicki (7 VII 1952 – 14 V 1953)
płk Józef Obodziński (14 V 1953 – 12 IX 1955)
płk dypl. Mateusz Lach (18 X 1956 – 10 XII 1957)
Przekształcenia
19 Dywizja Zmechanizowana → 19 Dywizja Pancerna → 5 Saska Dywizja Pancerna → 5 Kresowa Dywizja Zmechanizowana → 5 Kresowa Brygada Zmechanizowana
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Jerzy Kajetanowicz: Polskie wojska lądowe 1945-1960: skład bojowy, struktury organizacyjne i uzbrojenie. Toruń; Łysomice: Europejskie Centrum Edukacyjne, 2005. ISBN 83-88089-67-6.
Jerzy Kajetanowicz. Związki taktyczne i oddziały polskich wojsk pancernych i zmechanizowanych w latach 1945–1970. Zmiany organizacyjne. „Zeszyty Naukowe WSOWL”. 2 (144), 2007. Wrocław: Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych. ISSN 1731-8157.
Paweł Piotrowski: Śląski Okręg Wojskowy. Przekształcenia organizacyjne, 1945-1956. Warszawa: Wydawnictwo TRIO: Instytut Pamięci Narodowej, 2003. ISBN 83-88542-53-2.
Wiesław Mąsior: Dowódcy dywizji Wojska Polskiego. Profesjonalne Forum Wojskowe. Serwis-militarny.net, 2005. [dostęp 2018-02-05].
Inwentarz archiwalny 19 DZ. [dostęp 2022-05-26].