19 Dywizja Piechoty (19 DP) to znacząca jednostka piechoty Wojska Polskiego w okresie II RP.
W czasie międzywojennym, dowództwo 19 DP miało swoją siedzibę w Wilnie. W 1923 roku dywizja składała się z: 77 pułku piechoty, 85 pułku piechoty oraz 86 pułku piechoty.
Podczas kampanii wrześniowej, dywizja działała w ramach Armii „Prusy”. Jej 86 pułk piechoty stoczył walki na przedpolach Piotrkowa z niemiecką 1 Dywizją Pancerną. Po rozbiciu w odwrocie za Wisłę, została odtworzona na Lubelszczyźnie jako 19 Brygada Piechoty i brała udział w II bitwie tomaszowskiej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
W wyniku reorganizacji Wojska Polskiego, w 1921 roku zlikwidowane Wojsko Litwy Środkowej utworzyło dwie dywizje: 19. i 29 DP. W skład 19 DP weszły: 85 (wileński) pułk piechoty, 86 (miński) pułk piechoty z 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej oraz 77 (kowieński) pułk piechoty z 2 Dywizji Litewsko-Białoruskiej.
W okresie międzywojennym, dowództwo 19 Dywizji Piechoty zlokalizowane było w Wilnie, w dawnym pałacu Paców przy ulicy Wielkiej.
Dywizja w kampanii wrześniowej
Działania zbrojne we wrześniu 1939
19 Dywizja Piechoty, pod dowództwem generała Józefa Kwaciszewskiego, wchodziła w skład północnego zgrupowania Armii „Prusy” pod dowództwem generała Stefana Dąba-Biernackiego.
Po rozładowaniu na stacjach wyładowczych, 19 DP, na polecenie dowódcy armii, w nocy z 1 na 2 września, przeszła reorganizację na dwóch trasach, pokonując 25 km i skoncentrowała się w rejonie: Głuchów, Jeżów, Wola Łokotowa. Stanowisko dowodzenia zostało rozwinięte w dworze w Prusach. W pełnym składzie brakowało jedynie III/85 pp, który jeszcze nie dotarł z transportu kolejowego.
Dnia 2 września dywizja otrzymała rozkaz kontynuowania przegrupowania. Marsz rozpoczęła w późnych godzinach popołudniowych, osiągając do świtu 3 września rejon Ujazd–Tomaszów Mazowiecki – lasy Lubochnia. Pułki ustawiły się w następujący sposób: 86 pp na południe od Tomaszowa, 77 pp w północnej części lasu Lubochnia, a 85 pp w zachodniej jego części. Stanowisko dowodzenia przeniesiono do Lubochni.
O zmroku rozpoczęto przegrupowanie oddziałów dywizji. Po 30-kilometrowym marszu, około godziny 8:00, dywizja dotarła do rejonu lasu na północny wschód od Piotrkowa, gdzie rozwinięto stanowisko dowodzenia w Proszeniu. Zadaniem dywizji było załamanie niemieckiego natarcia na tym kierunku. Gen. Kwaciszewski ustawił dywizję w następujący sposób: 86 pułk piechoty na szosie Piotrków–Tomaszów z przednim skrajem na południowo-zachodnim skraju lasu; 85 pp rozwinął przedni skraj obrony w lesie na południe od szosy Piotrków – Łódź, zabezpieczając dywizję od zachodu; 77 pp pełnił rolę drugiego rzutu.
5 września dywizja osłaniała Piotrków Trybunalski przed niemiecką 10 Armią. 86 pułk piechoty odparł tego dnia pierwsze ataki niemieckiej 1 DPanc. Jednak wieczorem, pod naporem Niemców, wycofał się z Piotrkowa. 6 września dowódca dywizji wpadł w zasadzkę i został wzięty do niewoli. Wieczorem 7 września oddziały dywizji, podobnie jak 13 DP oraz 29 DP, uległy rozproszeniu. Większość batalionów piechoty cofała się ku przeprawom na Wiśle, podczas gdy dowództwa pułków starały się zebrać rozproszone pododdziały w lesie brudzewickim.
Większość batalionów, pod dowództwem płk. dypl. Pełczyńskiego, przeprawiła się przez Wisłę na Lubelszczyznę, gdzie od 8 września rozpoczęto reorganizację dywizji. Składała się ona z odtworzonych 77 pp, 86 pp, spieszonych artylerzystów oraz saperów. Z rozkazu generała Dąba-Biernackiego – do czasu zdobycia dział – nowa jednostka miała nosić miano brygady. 18 września dowództwo 19 Brygady objął płk dypl. Jan Korkozowicz. Brygada stała się częścią dywizji generała Wołkowickiego. 19 Brygada wzięła udział w bitwie pod Tomaszowem Lubelskim i skapitulowała 27 września.
Rozproszone pułki prowadziły walki na tyłach niemieckich. 77 pp (dwa bataliony z bronią ciężką) przeprawił się przez Wisłę, poddając się Niemcom 2 października wraz z grupą pułkownika Zieleniewskiego. Batalion zbiorczy 85 pp również przeprawił się przez Wisłę i zmierzał w kierunku Warszawy, jednak 20 września został rozbity pod Falenicą. Największe zgrupowanie utworzyło się na bazie 86 pp oraz 19 pal (na jego czele stał dowódca 85 pp ppłk dypl. Jan Kruk-Śmigla). Zgrupowanie to zostało rozproszone w drugiej połowie września na zachód od Wisły.
Ośrodek Zapasowy dywizji stacjonował w Lidzie. 17 września, w obliczu agresji sowieckiej, zdemobilizowano tam pułk ppłk. Zygmunta Blumskiego liczący 4,5 tys. ludzi. Z części żołnierzy utworzono 150-osobową „kompanię szturmową”, która wyruszyła w kierunku Wilna, a następnie zmieniła kierunek marszu na Grodno. Kompania uczestniczyła w obronie tego miasta oraz w działaniach nad granicą litewską.
Ordre de Bataille i obsada personalna w kampanii wrześniowej
Planowane Ordre de Bataille oraz obsada personalna 19 DP w kampanii wrześniowej. W nawiasach podano nazwy jednostek mobilizujących oraz stanowiska służbowe oficerów dywizji zajmowane przed mobilizacją.
Kwatera Główna 19 DP
dowódca dywizji – gen. bryg. Józef Kwaciszewski
oficer ordynansowy – por. Edward Alfred Warchałowski (niewola niemiecka)
dowódca piechoty dywizyjnej – płk dypl. piech. Tadeusz Pełczyński
dowódca artylerii dywizyjnej – płk art. Edward Robakiewicz
oficer sztabu dowódcy artylerii dywizyjnej – mjr art. Wandalin Konrad Staczyński †9 IX 1939 Drewnica
oficer służby wywiadowczej – kpt. art. Paweł Sawicki †12 I 1941 KL Auschwitz
szef sztabu – ppłk dypl. piech. Tadeusz II Rudnicki
dowódca łączności – mjr łącz. Tadeusz Feliks Kuligowski (niewola niemiecka)
Oddziały
77 pułk piechoty – ppłk dypl. August Nowosielski
85 pułk piechoty – ppłk dypl. Jan Kruk-Śmigla
86 pułk piechoty – ppłk Walenty Peszek
19 pułk artylerii lekkiej – ppłk Leon Pilch
19 dywizjon artylerii ciężkiej typu „B” z plutonem taborów nr 19
19 batalion saperów
bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typ A nr 19
kompania telefoniczna 19 DP (kompania łączności 19 DP w Mołodecznie) – kpt. łącz. Stefan Piniewski
pluton łączności Kwatery Głównej 19 DP (jw, z istniejącą w czasie pokoju stacją Hughesa) – ppor. łącz. rez. Kazimierz Tymult
dowódca plutonu – ppor. łącz. Ernest Jaśkowiak
dowódca plutonu – ppor. łącz. rez. Jerzy Zarzycki
pluton radio 19 DP (jw) – por. łącz. Leonard Kopiś †1940 Katyń
drużyna parkowa łączności 19 DP (jw)
2 gołębnik pocztowy (Mołodeczno) samodzielnej drużyny gołębi pocztowych nr 15 w Wilnie
szwadron kawalerii dywizyjnej nr 19
dowódca szwadronu – mjr Mieczysław Gawryłkiewicz
dowódca plutonu – ppor. Witold Pilecki
kompania kolarzy nr 32 (77 pp)
kompania przeciwpancerna typ I nr 19 (86 pp) – por. Czesław Gniazdowski
samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej (86 pp) nr 32
pluton pieszy żandarmerii nr 19 – por. żand. rez. Mieczysław Masłowski †1940 Charków
służby
Obsada personalna dowództwa dywizji w latach 1919-1939
Dowódcy dywizji
płk piech./gen. bryg. Michał Tokarzewski-Karaszewicz (12 V 1921 – 17 III 1927 → szef Biura Personalnego M.S.Wojsk.)
gen. bryg. Tadeusz Kasprzycki (17 III 1927 – 19 VI 1931 → zastępca I Wiceministra Spraw Wojskowych)
płk piech./gen. bryg. Eugeniusz Godziejewski (19 VI 1931 – IV 1936 → zastępca dowódcy Okręgu Korpusu nr III)
gen. bryg. Józef Kwaciszewski (17 IV 1936 – IX 1939)
Dowódcy piechoty dywizyjnej
płk piech. Walerian Czuma (XII 1922 – 2 V 1927 → dowódca OWar. „Wilno”)
płk piech. Julian Skokowski (od 2 V 1927)
płk dypl. Bolesław Krzyżanowski
płk dypl. piech. Tadeusz Pełczyński (I – IX 1939)
II dowódcy piechoty dywizyjnej
płk art. Leopold Cehak (23 III 1932 – 1934 → szef Departamentu Artylerii M.S.Wojsk.)
płk dypl. art. Wincenty Kowalski (1934 – V 1937 → dowódca 8 Dywizji Piechoty)
Szefowie sztabu
mjr SG Aleksander Zygmunt Myszkowski (1922)
kpt. SG Władysław Chmura (I 1923 – 15 I 1925 → szef sztabu 25 DP)
ppłk SG Mikołaj Freund-Krasicki (VI 1925 – X 1926)
ppłk dypl. piech. Stanisław I Dworzak (do IX 1931 → zastępca dowódcy 6 pp Leg.)
mjr dypl. piech. Franciszek Gwizdak (1 IX 1931 – IV 1934 → wykładowca CWPiech)
mjr dypl. art. Leon Horodecki (od IV 1934)
ppłk dypl. piech. Tadeusz II Rudnicki (do IX 1939)
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
Piotr Bieliński: 19 Dywizja Piechoty. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2017, seria: Wielka Księga Piechoty Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7945-611-6.
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
Убиты в Катыни. Книга Памяти polskich военнопленных – узников Козельского лагеря НКВД, расстрелянных по решению политбюро ЦК ВКП(б) от 5 марта 1940 года. Лариса Еремина (red.). Москва: Общество «Мемориал» – Издательство «Звенья», 2015. ISBN 978-5-78700-123-5.
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik Oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Artur Wodzyński: Wielka księga piechoty polskiej 1918–1939. 1 Dywizja Piechoty Legionów. Warszawa: Edipresse Polska SA, 2016. ISBN 978-83-7945-593-5.
Jan Wróblewski: Armia „Prusy” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1986. ISBN 83-11-07212-4.
Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.